Проблема мотивации пословиц и поговорок

Адамның психикалық жай-күйін білдіретін... 
Серия «Филология». № 2(62)/2011 
45 
ƏОЖ 811.512.122:81'22'373 
Е.Е.Түйте  
Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті 
Адамның психикалық жай-күйін білдіретін лексика 
Адамды лингвистикамен байланыстыра отырып зерттеу проблемалары тіл ғылымының аса қажет са-
ласына айналып отыр. Тіл мен адам ұғымы үнемі бірлікте, бір-бірімен тығыз байланыста. Мақалада 
адамның психикалық жай-күйін білдіретін лексиканың тілдік жəне тілдік емес амал-тəсілдер арқылы 
берілуі  жан-жақты  сөз  болады.  Автор  адамның  психологиялық  ерекшелігінен  туындайтын 
психикалық  жай-күйлердің  тілдік  көрінісі  мен  табиғатын  айқындауға  бағытталған  мəселелер  қазіргі 
таңда қоғам қажеттігін өтейтінін дəлелдеді. 
Кілтті  сөздер:  адам,  тіл,  жантану  (психология),  психикалық  жай-күй,  психолингвистика, 
антропоөзектік (антропоцентристік) бағыт, лексика, тілдік жəне тілдік емес амалдар, ұлттық болмыс, 
гендерлік ерекшеліктер. 
 
Қазіргі тіл білімінде негізгі ұстанымдардың (принциптердің) бірі антропоцентризм екені мəлім. 
Қазіргі  заман  лингвистикасында  негізгі  назар  тек  тілге  ғана  емес,  оны  жасаушы  жəне  дамытушы 
адамға  аударылып,  тілдік  тұлғаның  қасиеттерін  зерттеу  антропоцентризм  бағытында  жүргізіледі. 
Өйткені  адам  тіл  арқылы  тек  баяндап,  хабарлап  қана  қоймайды,  объективті  шындыққа  көзқарасын, 
сезімін,  т.б.  тіл  арқылы  жеткізе  алады,  яғни  тіл  адамның  көңіл-күйін,  психикалық  толғанысын, 
сезімін  білдіретін  негізгі  құрал  болып  саналады.  Осы  ретте  ұлттық  танымға  негізделген  адамның 
психикалық  жай-күйлерін  тіліміздегі  қызметін,  мағынасының  берілу  жолдарын  анықтау,  олардың 
(психикалық  жай-күйлердің)  тілдік  бірліктер  жəне  тілдік  емес  амалдар  арқылы  берілуін  зерттеу 
лингвистикалық зерттеулердің нысаны жəне пəні болып келді. 
Соңғы  жылдардағы  антропоөзектік  (антропоцентристік)  бағыттың  «адамды  толығымен  тіл 
арқылы танып-білу» принципіне негізделген бұл зерттеуде психология ғылымының нысаны ретінде 
зерттелініп жүрген психикалық жай-күйлердің табиғатын лингвистикалық қырынан ашуға талпыныс 
жасалады. Бүгінгі таңда тіл білімінде психология, философия, физиология, когнитология, социология 
т.б. ғылым салаларымен үнемі тығыз байланысты зерттеу жұмыстары жүргізіліп жатқаны белгілі. Бұл 
—  адамның  психикалық  жай-күйлерін  беруде  қолданылатын  лексиканы,  эмоциялық  сөздік  қорды 
зерттеуде тек лингвистикалық ізденістің жеткіліксіз екендігіне дəлел. 
Психикалық  жай-күйлерді  құрылымдық,  семантикалық  тұрғыдан  қарастыру  олардың  тілдік 
табиғатын тереңірек ашуға мүмкіндік береді. Психикалық жай-күйлер күрделі психологиялық үдеріс 
болғандықтан,  оларды  бір  қырынан  танып  біле  алмаймыз.  Мəселен, «күлуді»  жеке  тұрғанда  алып 
қарайтын  болсақ,  онда  біз  оны  қуанышты  жағдай  деп  түсінеміз.  Контекстік  мағынада  ол  басқа  да 
психикалық  жай-күйлерді  білдіре  береді,  атап  айтқанда,  күлу  ашудан  да,  қайғыдан  да  бола  беруі 
мүмкін.  Немесе,  керісінше, «жылау»  қуаныштан  да  болуы  мүмкін.  Осы  себептен  əр  адамның 
психикалық  жай-күйі  əр  түрлі  болады.  Біздің  мақсатымыз — осындай  əр  түрлі  формада  көрініс 
беретін  психикалық  жай-күйлерге  тəн  ортақтықты  тауып,  оларды  бір  жүйеге  келтіріп,  ортақ 
заңдылықтарын қалыптастыру. 
Осы уақытқа дейін жантану (психология) ғылымының нысаны болып келген, қазақ тіл білімінде 
тар мағына аясында оқытылып келген адамның психикалық жай-күйлеріне деген қызығушылық арта 
түсті.  Сол  себепті  бүгінгі  таңда  адамды  толығымен  танып-білу  мақсатында  тіл  білімі  де  басқа 
ғылымдар сияқты қарап отырмай, адамның ішкі жан дүниесіне үңіле  бастады. Тілді психологиямен 
байланыстырып  зерттеу  ісіне  байланысты  Э.Оразалиева  былай  дейді: «Тіл  білімі  даму  тарихы 
барысында  психологизм  ұстанымдарымен  үш  рет  байланыса  отырып,  маңызды  салалардың 
қалыптасып  дамуын  өзектеді.  Олар:  ХІХ  ғасырдың 80-жылдарында  жас  грамматистер  бағытының 
дүниеге келуі; ХХ ғасырдың орта шенінде психолингвистиканың зерттеле бастауы; ХХ ғасырдың 80-
жылдарында  когнитивтік  лингвистиканың  дəйектелуі  делінгендей,  адам  тек  белгілі  бір  қоғамның 
мүшесі  ретінде  ғана  емес,  сонымен  қатар  алуан  түрлі  эмоционалды-психикалық  белгілердің,  мінез-
құлықтардың, ішкі заңдылықтардың тұтастығы ретінде зерттеу нысанына айналды» [1]. 
Кез келген тілдегідей қазақ тілінде де адамға тəн эмоция мен сезімдердің, яғни психикалық жай-
күйлердің, тілдік жүйедегі мазмұны мен көрінісі əр түрлі. 

Е.Е.Түйте  
46 
Вестник Карагандинского университета 
Зерттеу  жұмысымызда  анықтағандай,  адамның  психикалық  жай-күйін  білдіретін  лексиканы 
берудің  екі  жолы  бар.  Оларды  тілдік  (вербалды)  жəне  тілдік  емес  (бейвербалды)  деп  бөліп 
көрсетуімізге болады. 
Тілдік  амал-тəсілдермен  берілуін  айтатын  болсақ,  тіліміздегі  басқа  сөздерге  қарағанда 
психикалық жай-күйлерге байланысты сөздер төмендегідей өзгешеліктермен ерекшеленеді: 
1. Психикалық  жай-күйлер — басқа  сөздерге  қарағанда  дерексіз  (абстрактілі)  ұғым.  Оларды 
қолмен ұстап, көзбен көру мүмкін емес. Мысалы: қуаныш, қорқыныш, қайғы, мазасыздық т.б. Осыған 
байланысты Мағжан Жұмабаевтың мына бір ойларын дəлел ретінде келтіре кеткен жөн: «Біріншіден, 
жан  көріністері  мен  дене  көріністері  арасында  көп  айырма  бар.  Сыртқы  дүние  заттарының  бəрі, 
мысалы, қазан, дөңбек, құдық белгілі бір орын алып тұрады... Ал енді, жан көріністері белгілі орын 
тілемейді.  Жан  көріністері  жалғыз  уақытпен  ғана  өлшенеді.  Екіншіден,  сыртқы  дене  заттары  һəм 
көріністері сезім мүшелері арқылы білінеді. Мысалы, бір малды көріп, бір иісті иіскеп, жылылықты 
сезіп  білеміз.  Ал  енді,  жан  көріністерін  сыртқы  сезімдермен  білуге  болмайды.  Мысалы,  ұялу  деп 
аталатын  жан  көрінісін  не  көріп,  не  татып,  қысқасы  сезім  мүшелерінің  біреуімен  біліп  бола  ма? 
Əрине,  жоқ...», — дейді [2]. Сондықтан  мұндай  жан  қуаттары  ұғымдарының  өмір  сүруі  тікелей 
адаммен  байланысты,  олар  тек  адам  іс-əрекеттері  немесе  басқа  да  тілдік  амал-тəсілдер  арқылы 
сыртқы ортада көрініс береді. Мысалы: 
Ұрқия отырарда Ақбілекке қарап: 
–  Қарағым,  жақын  отыр!  Бекболаттан  несіне  ұяласың.  Екеуіңнен  жақын  кісі  жоқ.  Бұ  да  бір 
мереке емес пе? — деп түртіп еді, Ақбілек əнтек именіп, бетінің ұшы ойып алғандай қызара береді. 
Бекболаттың  бетіне  тура  қарауға  шыдамайды.  Оның  салалы  саусақтарына  көзі  түскенде  «қара 
мұрттың» саусағы есіне түсіп, өз ойынан өзі ұялып отыр еді (Ж.Аймауытов). Мұндағы Ақбілектің 
ұялғанын  «бетінің  ұшы  ойып  алғандай  қызара  береді»  деген  сөйлемнен,  яғни  адамның 
физиологиялық сыртқы қалпынан аңғаруымызға болады. 
Субстантивтенген  аталмыш  жай-күйлердің  барлығы  синтетикалық,  аналитикалық  тəсілдер 
арқылы  жасалады.  Мысалы:  қорқу — қорқыныш,  қорқақ;  ұялу — ұят,  ар-ұят;  қайғыру — қайғы, 
қайғы-мұң, қайғы-қасірет; ашулану — ашу, ашу-араз, ашу-кек т.б. 
2. Психикалық жай-күйлерге жататын сөздер тек қана сапалық қасиетке ие, яғни олар белгілі бір 
заттың  бойындағы  сапалық  қасиетін  білдіреді.  Олар  сын  есімнің  жай,  салыстырмалы,  асырмалы 
шырайлары негізінде жасалады. Мысалы: қорқақ, ұятсыз, мазасыздау т.б. Жəне бұл сөздердің басқа 
сөздерге  қарағанда  экспрессивті-эмоционалдық  қасиеттері  басым. «Сын  есімдердің  эмоционалды-
экспрессивті мағынада көбірек қолданылуына оның синтаксистік қызметі де, семантикалық табиғаты 
да жағдай жасайды. Себебі салыстыру, субъектив баға беру заттарға атберуден басқаша қасиеттерге 
ие. Заттарға атберуде оның белгісі (анық байқалынатын) негіз етіп алынады да, басқа белгілері сөздің 
интенсионал мағынасы ретінде сақталынады. Ал, салыстыру, баға беру кезінде бір заттың белгілері 
екінші  бір  заттың  белгілерімен,  қатынастарымен  теңестіріледі,  артық-кемі  анықталады» [3]. Демек, 
адамның  психикалық  жай-күйіне  қатысты  туындаған  сапалық  қасиетке  ие  сын  есімді  сөздердің 
(қорқақ,  мұңды,  қуанышты  т.б.)  мəн-мағынасы  екінші  бір  қарама-қарсылық  мəндегі  сөздермен 
салыстыру арқылы ашылады: қорқақ — батыр, қайғылы — қуанышты т.б. 
3. Іс-əрекет  етістіктерінен  жай-күй  етістіктерінің  бір  ерекшелігі  жай-күй  етістіктерінің 
орталығында əрқашан субъект (адам) тұрады, яғни субъект болмаса, жай-күй етістіктері де болмайды 
деген сөз. Салыстырайық: 
1. Əрекет етістіктері: жай түсті; жер сілкінді; жел соғып, шөптердің басы қозғалды, жер күнді 
айналады т.б. 
2.  Жай-күй  етістіктері:  қуанды,  жылады,  ұялды,  ашуланды,  қайғырды  т.б.  Бұлардың  барлығы 
кім? деген сұраққа жауап беретін субъектіге (адамға) тікелей қатысты, былайша айтқанда, адамның 
ғана саналы əрекеті. 
Жоғарыда  көрсетілген  мысалдардан  көріп  отырғанымыздай,  бірінші  мысалда  субъектісіз-ақ 
(табиғаттың қозғалыс күштері) əрекет етістіктерін бере беруімізге болады, ал екінші топтағы мысалда 
жай-күй  етістіктерін  субъектімен  байланыстырмай  қолдана  алмаймыз,  міндетті  түрде  орталығында 
адам тұрады. 
4. Психикалық жай-күйлерді білдіретін сөздердің көбі — көңіл-күй одағайлары: қорыққанда — 
ойбай! қуанғанда — алақай! таңқалғанда — ойпырым-ай! т.б. қолданылады. Мысалы: 
– О, немене, жеңеше? 
– Бұл сондай қымбат нəрсе, өмірдің бар қызығы осында. 

Адамның психикалық жай-күйін білдіретін... 
Серия «Филология». № 2(62)/2011 
47 
– Ойпырым-ай! Бұ немене екен?! Мүдуар қылмай айтшы, жеңеше! 
– Əуелі сенің бағың да осында. 
– Өй, алақай-ай! Хат екен ғой! 
– Таптың, таптың... Бермеймін деп едім, — деп Ұрқия қалжыңдап, тұмарша бүктелген қағазды 
алақанына басты (Ж.Аймауытов). 
Б.С.Жонкешов  өз  жұмысында  эмоционалды  бірліктердің  табиғатын  семантика,  сөзжасам, 
фоносемантикалық  тұрғыдан  талдай  отырып,  эмоционалды  сөздерді  таптастыруда  эмоция  арқылы 
шыққан  сөздер  тобын  (одағай,  еліктеуіш  сөздер)  эмоционалды  сөздер  деген  жеке  топқа  бөліп 
қарастырады.  Сонда  «сөз  таптастыруда  толық  мағыналы,  грамматикалық  жағынан  түрлене  алатын 
сөздерді  атаушы  сөздер  тобына,  лексикалық  мағынасы  солғындау,  тек  есімденіп,  не  етістіктеніп 
барып  қана  грамматикалық  тұрғыдан  эмоционалды  (эмотив-экспрессив)  топтағы  сөздер  тобына, 
лексикалық  мағынасы  мүлдем  жоқ,  грамматикалық  мағынасы  түрлене  алмайтын  сөздер  көмекші 
сөздер тобына жатқызылады, яғни: 
Эмоционалды сөздер: 1) атаушы (номинатив) сөздер; 2) көмекші сөздер. 
1) Атаушы сөздер — одағай сөздер; 2) көмекші сөздер — еліктеуіш сөздер. 
Одағай  сөздер — 1) көңіл-күй:  а)  жағымды  эмоцияны  білдіретіндер;  ə)  жағымсыз  эмоцияны 
білдіретіндер; б) жағымды əрі жағымсыз эмоцияны білдіретіндер» [4]. 
Тағы айта кететін мəселе, зат есімдерге демеулік шылаулардың жалғануы арқылы да көңіл-күй 
одағайларын  білдіретін  психикалық  жай-күйлерге  қатысты  лексика  жасалына  береді:  ұялғанда — 
Бетім-ай!, қорыққанда — Алла-ай! Құдай-ай! т.б. Мысалы: Тұла бойы дір етті. 
–  Ойбай-ай,  денесі  суып  барады, — деп  айғай  салды  Айғаным. – Құлыным-ау,  құлыным-ау, 
шынымен  демің  біткені  ме?  (К.Қазыбаев)  немесе:  Жүгіріп  кеп  Шеген  алдымен  бас  салды.  Көзінің 
жасын сүрте-мүрте Айша да құшақтай ұмтылды. 
Ол өз ойынан өзі ұялып, безейін десе, безе алмады. «Япыр-ау, мұным қалай? Ұят-ау! Шынымен 
бұзылып кеткенім бе?! Қатын болғаным ба?!» деп таңданар еді (Ж.Аймауытов). 
«Сөздік  қорымызда  кездесетін  эмоционалды-экспрессивті  сөздер  сөз  таптарының  одағай,  сын 
есімдер  мен  етістіктерінде  көп  кездеседі  де,  зат  есімдер  мен  басқа  сөз  таптарында  сирек  кездеседі, 
екіншіден,  жағымды  эмоцияны  білдіретін  сөздерден  жағымсыз  эмоцияны  білдіретін  сөздер  көп» [3, 
112].  Мұның  біріншісі,  адамның  көңіл-күйіне,  қасиетіне,  көңілдің  күйінен  туындаған  əрекетке 
байланысты болса, екіншісі, адамның жағымсыз көңіл-күйде жиі болуынан туындаса керек. Мəселен, 
жиі ашулануы, қайғыруы, қорқуы т.б. 
Тілімізде  психикалық  жай-күйлер  лексикасын  берудің  екінші  жолы — тілдік  емес,  немесе 
бейвербалды, деп  аталады. К.Г.Юнгтың  тұжырымы  бойынша, адамның  психикалық  аппараты  басқа 
да  аппараттық  жүйелер  сияқты  төрт  сатылы  ритмдерден  тұрады.  Біріншісі — ақпаратты  қабылдау, 
екіншісі — түскен  ақпаратты  сақтау  блогы  (жады),  үшіншісі — ақпараттың  аналитикалық  өңделу 
блогы, төртіншісі — ақпараттың жарыққа шығуы [5]. Осыларды келесідегідей етіп көрсетуге болады: 
қабылдау > жады > өңделу > шығу. 
Жоғарыдан  көріп  отырғанымыздай,  адамның  белгілі  бір  ақпаратты  қабылдап-шығару  жүйесі 
төрт  кезеңнен  өтеді.  Осы  жерде  айта  кететін  бір  жайт,  кей  кездерде  психикалық  жай-күйлерден 
туындаған  ақпарат  аталған  төрт  кезеңнің  бəрінен  бірдей  (сөйлем  ретінде)  өте  бермейді.  Мысалға, 
адам кенеттен (аяқ асты) болған қайғылы жайтты естіп, оны қабылдағаннан кейін есінен танып қалуы 
салдарынан  қабылдаған  ақпаратты  сыртқа  шығарып  үлгермеуі  мүмкін  не  болмаса  қатты  ашуланған 
адам өңдеу үдерісі барысында не айтып, не қойғанын білмеуі немесе сөйлей алмай булығуы мүмкін 
т.с.с.  Мұндай  жағдайда  ақпараттың  жарыққа  шығуы  адамның  сыртқы  физиологиялық  белгілері 
арқылы көрініс беріп, яғни ақпарат тілдік емес белгілер арқылы жүзеге асады. Мысалы: 
Бұрын əрі-сəрі болып жүргенде — əйтеуір бір үміт бар еді. Онда біржола қол үзуге Шəрипаны 
қиған  жоқ-ты.  Енді  өмірде  тұңғыш  көрген  ең  үлкен  қызығынан  айырылып  құлазып  қалғалы  тұр. 
«Жоқ, жоқ! Көнбеймін, бермеймін!» деп айқайлап жібергісі келді. Бірақ бетіне қан теуіп, булығып 
үндемеді. Өзінің үндей алмағанына ыза болып, одан сайын булығады (Т.Ахтанов). 
Мұндағы  кейіпкер  ішіндегі  «Жоқ,  жоқ!  Көнбеймін,  бермеймін!»  деген  сөйлемді  жауап  ретінде 
сыртқа  шығарып  айту  керек  еді,  бірақ  ашу  үстінде  (ашуланғанда  қыстығып  сөйлей  алмаудың 
салдарынан)  айта  алмай,  сыртқы  физикалық  көріністері  (тілдік  емес  амал-тəсілдер)  арқылы  (бетіне 
қанның жүгіруі) қарсы екендігін танытып тұр. 
Адам  психикалық  жай-күйін  білдіретін  тіліміздегі  амалдардың  бірін  тілдік  емес  белгілер,  яғни 
бейвербалды  амалдар  деп  те  атаймыз  дедік.  Егер  сөйлеу  іс-əрекетінде,  айтылған  сөйлемімізде 

Е.Е.Түйте  
48 
Вестник Карагандинского университета 
бейвербалды амалдар болмаған болса, жеткізілер ойымыз бірізді, сөзіміз «құрғақ» болар еді. Ғалым 
Б.Момынова мен С.Бейсембаевалар бұл амалдар (тілдік емес) туралы: «Дене тілі, ым мен ишарат — 
тілдің  əлеуметтік,  психологиялық  лингвистика  сынды  салаларының  фактілерін  салыстыра, 
салғастыра отырып, кешенді зерттеуге қол жеткізуге болатын, қазақ тіл біліміндегі теориялық тұғыры 
əлі толық анықтала қоймаған жаңа сала. Кейбір ым мен ишараттың тұтас сөйлем немесе сөз, фраза, 
орнына  жұмсала  беретінін  ескерсек,  қазақ  тілінің  лексика,  синтаксис  жəне  фразеология,  семантика 
салаларын  зерттеуде  əлі  толық  пайдаланылмаған,  бірақ  пайдалануға  тиісті  материал  екені 
айқындалып шыға келеді» деген анықтама бере отырып, бұлар да вербалды амалдар сияқты сөйлемде 
қарым-қатынас  қызметін  атқарады:  а)  коммуникативтік  қатынаста  қосымша  ақпарат  жеткізушілік; 
ə) коммуникацияның  вербалды  компоненті  айтылмай  түсіріліп  қалған  жағдайда  ақпараттың 
бейвербалды  амалдардың  мəтін  ішінде  қызметке  кірісуімен  жеткізілуі; б)  вербалды  амалдармен  тең 
дəрежеде  əрі  қатар  қолданылуы  барысында  белгілі  мағынаны  нақтылаушылық  қызметі  болуы», — 
дейді [6]. 
Қарым-қатынас  кезіндегі  бейвербалды  амалдар  барлық  халықта  бірдей  болмайды.  Олардың 
қолданылуы  белгілі  бір  ұлттың,  халықтың  дүниетанымына,  мəдениетіне  сəйкес  келеді.  Бұл  туралы 
Г.Ж.Снасапова былай дейді: «Əрине, кей жағдайда кинемалық кодтарды шешу ұлттық білім аясының 
негізінде  мүмкін  болады,  себебі  түрлі  мəдениеттер  мен  интеллектуалдық  дəстүрлер  кинемалар 
төңірегінде де «өз» əлемін, «өз» тəжірибесін бейнелейді жəне оны түсіндіре алады» [7]. 
«Бейвербалы амалдарды зерттеу алғаш Г.Спенсер, В.Вундт, Ч.Дарвин еңбектерінен бастау алып, 
көптеген басқа да ғалымдардың зерттеу нысандарына айналып келеді. Мəселен, француз психологы 
А.Мейербиан  бұл  туралы  қарым-қатынас  кезінде  вербалды  амалдар  (тек  сөз)  жеті  пайыз,  дыбыс, 
интонация  отыз  сегіз  пайыз,  ал  бейвербалды  амалдар  елу  бес  пайыз  қолданылады», — деген  пікір 
айтса [8], психолог-ғалым А.Құдиярова: «Сөз деңгейінде ақпарат алысудың негізгі құралы — сөз, тіл, 
бейсөздік  деңгейде  сөзден  басқа  коммуникация  белгілері қызмет  көрсетеді», — дей  келе,  кинесика, 
акустикалық  жүйе  жəне  проксемикаға  тоқталып,  арнайы  зерттеулер  нəтижесінде  беттің 20000 
қимылының анықталғанын сөз етеді [9]. Бұл тұжырымнан байқайтынымыз, бейвербалды амалдарсыз 
адамның  психикалық  жай-күйін,  оны  білдіретін  лексиканы  бере  алмас  едік,  себебі  адамның 
психикалық  жай-күйі — күрделі  психофизиологиялық  құбылыс.  Бейвербалды  амалдардың  өзі  тілде 
вербалданып,  адамның  психикалық  жай-күйін  танытатын  лексикаға  айналып  кетуден  адамды 
толығымен  танып  білуге  көмектеседі.  Зерттеу  нəтижесінде  тілдік  емес  амал-тəсілдердің  сегіз  түрі 
белгілі болғандығын қысқаша айтып кету керек. 
1.  Мимика:  бет,  көз,  қас-қабақ  қимылдары.  Мысалы:  Ақбала  ду  етті.  Шоқ  қарығандай  беті 
өртеніп бара жатқасын алақанымен дереу баса қалды да, тез тартып алды. Қорыққаны ма, əлде 
кінəлағаны  ма,  əйтеуір,  Судыр  Ахметке  жас  ішінде  жанары  дірілдеген  көзі  үрейлене  қарады 
(Ə.Нұрпейісов) немесе: Бетінде жалғыз тамшы қан жоқ. Ашудан көкпеңбек боп, булығып алған еді. 
Ернін тістеп, қабағын тастай түйіп ап, шыдай бермек болды. Тыста мұның қолын артына байлап, 
бір  семіз  шабдар  атқа мінгізді  де, артына  Төлепберді  қарғып  мініп  алды. Ашулы топ  Қарашоқыға 
қарай тасырлатып шапқылап жөнелді (М.Əуезов). 
2.  Пантомимика:  қол,  бүкіл  дене  қимылдары  арқылы  жүзеге  асады.  Мысалы:  Қалың  қабағы 
түйілген  жалпақ  бет  Əліпқалидың  өңінде  бір  қасық  қан  жоқ...  Екі  қолын  жайып,  уықтай 
саусақтарын бүркіттің тұяғынша бүрістіріп: 
–  Буындырып,  өлтірейін! — деп  екі  қолын  екі  жаққа  серпіп  жіберіп  атылған  Əліпқали  киіз 
аяғымен жер соққанда, жан даусымен айғай салып, етпетінен түсті (С.Жүнісов). 
3.  Бет-əлпеттің  түр-түсі  арқылы:  сұрлануы,  қызаруы,  көгеруі  т.б.  Мысалы:  Сұрғылт  жүзі 
түнеріп, қатты ашумен қарайып бара жатқан тəрізді. Бетінде түк атаулысы бозғылданып біліне 
бастады. Осыдан басқа не бір дыбыс, не бір қозғалыс, не бір сөзбен сыр берген жоқ (М.Əуезов). 
4. Дене температурасы арқылы: жылы, ызғарлы, суық т.б. Мысалы: Құнанбайдың бұрыннан да 
түйіліп,  айтар  сөзін  бастамай  ызаланып  отырған  қалпы  бар  еді.  Мынау  тұста  тағы  да  суынып, 
түнере түскендей болды (М.Əуезов) немесе: Мейрам бір ысып, бір суыды (Қ.Найманбаев). Мұндағы 
дененің бір ысып, бір суынуы, біріншіден, адамның көңіл-күйінің тұрақсыздығын, екіншіден, «ашу» 
психикалық жай-күйін жеткізіп тұрған тілдік амал. 
5. Секреторлық бездердің қызметі арқылы: жылау, терлеу құбылыстары. 
а)  қуаныштан,  қайғырғаннан,  қорыққаннан  жылау.  Мысалы:  Кемпірдің  көзінен  жас  тағы  да 
моншақтап домалап, алдына түседі. 

Адамның психикалық жай-күйін білдіретін... 
Серия «Филология». № 2(62)/2011 
49 
– Құдайдың менің өз басымнан, менің ұрпағымнан аяған қазасы бар ма? Жасымда шешем өліп, 
өгей  шешемнің  қолында  қалып,  жетімдіктің  зарын  өзім  тарттым.  Содан  өмірім  жылаудан, 
күйіктен арылған емес... — деп, көзінен бетіне аққан жасын жеңімен сүртіп, мұрнын сіңбіріп: 
– Тілеуі құрыған сорлы мен күйік, бұл дертті көргенше, шірісем едім! — деп, сөзін тоқтатты 
(М.Əуезов). 
ə) тердің шығуы (қорқыныштан суық тердің шығуы). 
6. Дауыс ырғағы арқылы (интонация, тембр, екпін, сөйлеу қарқыны): айғайлау, ақырын сөйлеу т.б. 
Сөйлеу  əрекеті  барысында  екпін  (тон),  ырғақ  т.б.  паратілдік  амалдар  сөйлеуші  мен 
тыңдаушының  көңіл-күйінің  ерекшеліктерін  сипаттаушы  амал-тəсілдер  болып  табылады. 
Қатынастың  кез  келген  түрінде  екпін,  əуен,  дауыстың  құбылуы  қарым-қатынастың  эмоционалдық 
жағына əсер етеді [10]. Мысалы: Түсіп бұл араға қатты ашуланып еді, даусы да қатаң шығып кетті 
(М.Əуезов). 
7. Тыныс алу арқылы: демнің артуы немесе тарылуы. Мысалы: тынысы тарылды, демі жетпеді т.б. 
8.  Жүрек  қызметі  немесе  қан  қысымы:  жүрек  соғысының  бəсеңдеуі  немесе  жиілетуі;  қан 
қысымының жоғарлауы не төмендеуі (Қаны басына шабу, көз алды қарауыту, ашудан қаны көтерілу 
т.б.).  Мысалы:  Көзсіз  ашудан  қаным  көтеріліп,  дастарқанда  жатқан  қара  пышаққа  жармастым 
(Б.Нұржекеев). 
Психикалық  жай-күйлер,  біріншіден,  адамды  толығымен  танып  білуге  мүмкіндік  береді. 
Мəселен, адамды бір көргеннен, я болмаса сол сəтте оны сөйлеген сөзінен танып білу мүмкін емес. 
Оның  мінез-құлқын,  іс-əрекетін  т.б.  жекелеген  қасиеттерін  белгілі  бір  күйге  түскен  жағдайда  оңай 
көруге болады. 
Екіншіден, психикалық жай-күйлерге байланысты туындаған сөздердің мəн-мағынасы контексте 
ашылады. 
Үшіншіден, психикалық жай-күйлерді білдіретін амал-тəсілдердің көбі – бейвербалды амалдар. 
Бейвербалды  амалдардың  адам  көңіл-күйін  білдіруде  атқарар  функциясы  зор.  Себебі  психикалық 
жай-күйлер — психофизиологиялық  құбылыс.  Тілімізде  адамның  психикалық  жай-күйінен 
туындаған  лексиканы  негізгі  сегіз  түрлі  тілдік  емес  амал-тəсілдердің  көмегімен  анықтауға  болады: 
1) мимика (бет-əлпет қимылы); 2) пантомимика (бүкіл дене қозғалысы); 3) түр-түс (бет-əлпеттің түр-
түсінің өзгеруі); 4) дауыс (дауыс ырғағы, интонация); 5) тыныс алу (тыныс алудың тарылуы, жиілеуі, 
демнің  жетпеуі  т.б.); 6) дене  температурасы  (дененің  қызуы,  сууы); 7) жүрек  қызметі  немесе  қан 
қысымы  (жүрек  соғысының  темпі,  қан  қысымының  жоғарлауы,  төмендеуі); 8) секреторлық  бездер 
қызметі (жылау, терлеу құбылыстары). 
Психикалық  жай-күйлерді  білдіретін  бейвербалды  амалдар,  мəселен,  адамның  физикалық 
қасиетінен пайда болған қызарды сөзі ұялу психикалық жай-күйінен туындаса, кейіннен ол жеке тұрып 
та  ұяттың  синонимі  ретіндегі  қолданысқа  ие  болды  (ұялды — қызарды),  ал  уақыт  өте  келе 
фразеологизмдерді тудырды (екі беті шиедей қызарды, қып-қызыл шоқтай болды, оттай жанды т.б.). 
Психикалық  жай-күйлер — ұлттық  болмысты  танытатын  ұғымдар.  Əр  халықтың  менталитетінен, 
мəдениетінен  (салт-дəстүр,  əдет-ғұрып)  хабар  береді.  Мəселен:  орыс  халқында  «стыд»  сөзі  «студ»,  яғни, 
суықты білдірсе, қазақ тілінде керісінше, ыстықты білдіреді, ұяттан өртенді, ұяттан қызарды, ұяттан 
жанды  т.б.  Немесе  салтымызға  байланысты  қуанышты  жағдайдағы  əрекет  сүйінші  сұрау,  оған  сый-кəде 
беру рəсімі де ұлттық ерекшелігімізді білдіреді. 
Психикалық жай-күйлерді білдіретін ұғымдар гендерлік ерекшеліктерді айқындауға көмектеседі. 
Мəселен, қайғырғанда əйел адамның шашын жұлуы, бетін тырнауы немесе ұялғанда бетін шымшуы т.с.с. 
əрекеттер бар. 
Қорыта  айтқанда,  мақалада  экстралингвистикалық  фактордың  негізінде  адамдарда  пайда 
болатын  психикалық  жай-күйлерінің  қолданысы  мен  мағынасын,  оның  тілдегі  көрінісін  көрсетуге 
талпыныс жасалды. 
 
Əдебиеттер тізімі 
1  Оразалиева Э. Когнитивтік лингвистика: қалыптасуы мен дамуы. — Алматы: Ан Арыс, 2007. — 176-б. 
2  Жұмабаев М. Педагогика. — Алматы: Ана тілі, 1992. — 42-б. 
3  Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы. — Алматы: Рауан, 1991. — 112-б. 
4  Жонкешов Б.С. Эмоционалды бірліктердің тілдік табиғаты (семантика, сөзжасам, фоносемантика): Филол. ғыл. канд. 
... автореф. — Алматы, 2006. — 18-б. 
5  Рейковский Я. Экспериментальная психология эмоций. — М.: Прогресс, 1979. — 392 с. 

Е.Е.Түйте  
50 
Вестник Карагандинского университета 
6  Момынова  Б.,  Бейсембаева  С.  Қазақ  тіліндегі  ым  мен  ишараттың  қазақша-орысша  түсіндірме  сөздігі. — Алматы: 
Қазақ ун-ті, 2003. — 7-б. 
7  Снасапова Г.Ж. Ғ.Мүсіреповтің «Ұлпан» шығармасындағы кинемалардың мəдени ұлттық семантикасы // Тілтаным. 
— 2002. — № 4. — 82-б. 
8  Нұрсұлтанқызы  Ж.  О.Бөкеев  шығармаларындағы  кинесикалық  амалдардың  атқаратын  қызметі // Профессор 
Қ.Жұбановтың 105 жылдығына арналған «Қ.Жұбанов тағылымы» атты респ. ғыл.-практ. конф. материалдары. — Алматы, 
2004. — 84-б. 
9  Құдиярова А. Ортақтасу (қарым-қатынас) психологиясы: Оқу құралы. — Алматы: Дарын, 2002. — 18-б. 
10  Аймауытов Ж. Псиқолоғия. — Алматы: Рауан, 1995. — 17-б. 
 
 
Е.Е.Туйте  

жүктеу/скачать 2,23 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: