Оқулық Алматы, 2012 2 (075. 8) Ббк 32. 81 А 99

39
 
оның жұмыс жағдайларының ерекшеліктерін (шуылдардың болуы, 
қорек алу көздерінің тұрақты еместігі жəне т.б.) ескеретін теңдеулер 
жүйелерінің көмегімен күрделі электрондық құрылғылардың 
жұмысын сипаттау.
Объектіні жақсы ұйымдасқан жүйелер түрінде бейнелеу үшін 
түбегейлілерін бөліп көрсету жəне компоненттерді қарастырудың 
аталған мақсаттары үшін салыстырмалы түбегейлі еместерін ескер-
меу қажет: мысалы, күн жүйесін қарастыру кезінде метеориттерді, 
астероидтарды жəне планетааралық кеңістіктегі планеталармен 
салыстырғандағы өзге ұсақ элементтерді ескермеу керек.
Объектіні жақсы ұйымдасқан жүйелер түрінде сипаттау 
детерминацияланған сипаттамаларын ұсынуға болатын жəне оны 
қолданудың заңдылығын, модельдердің нақты үдеріске бара-
барлығын экспериментпен дəлелдеу мүмкін болған жағдайларда 
қолданылады. Күрделі компонентті, объектілерді немесе көпөлшемді 
есептерді көрсету үшін жақсы ұйымдасқан жүйелер сыныбын (кла-
сын) қолдану ұмтылыстары нашар жүзеге асады: олар аса үлкен 
уақыт шығындарын қажет етеді, іс жүзінде жүзеге асыруға көне 
бермейді жəне қолданылатын модельдерге бара-бар емес.
Нашар ұйымдасқан жүйелер. Объектіні «нашар» ұйымдасқан 
немесе «диффузиялық жүйелер» түрінде көрсету кезінде бүкіл 
ескеретін компоненттерді, олардың қасиеттері мен олардың жəне 
жүйелер мақсаттары арасындағы байланыстарды анықтау есептері 
қойылмайды. Жүйе бүкіл объектінің немесе құбылыстар сыныбын 
зерттеу негізінде емес, кейбір ережелердің көмегімен анықталған 
зерттелетін объектіні немесе үдерісті сипаттайтын компоненттерді 
іріктеу негізінде болатын, макропараметрлер мен заңдылықтардың 
кейбір жиынымен сипатталады. Осындай іріктеп зерттеу негізінде 
сипаттамаларды немесе заңдылықтарды (статистикалық, 
экономикалық) алады жəне оларды тұтастай алғанда бүкіл жүйеге 
таратады. Бұл ретте тиісті қосымша ескертулер жасалады. Мы-
салы, статистикалық заңдылықтарды алу кезінде оларды кейбір 
сенімгерлік ықтималдықпен бүкіл жүйенің тəртібіне таратады. 
Объектілерді диффузиялық жүйелер түрінде бейнелеу 
тəсілдемесі (көзқарасы): жаппай қызмет көрсету жүйелерін сипаттау, 
кəсіпорындар мен мекемелердегі штаттар санын анықтау, басқару 
жүйелеріндегі ақпараттардың құжаттамалық ағындарын зерттеулер 
кезінде кеңінен қолданылады. 

40
Өздігінен ұйымдасатын жүйелер. Объектіні өздігінен 
ұйымдасатын жүйе түрінде бейнелеу – аздау зерттелген объектілер 
мен үдерістерді зерттеуге мүмкіндік беретін тəсілдеме. Өздігінен 
ұйымдасатын жүйелер диффузиялық жүйелер белгілеріне: тəртіптің 
стохастикалық жекелеген параметрлер мен үдерістердің стационар 
емес белгілеріне ие. Осыған, тəртіпті (жүріс-тұрысты) алдын ала 
болжап білудің мүмкін еместігі; ортаның өзгеруші жағдайларына 
бейімделу қабілеттілігі; бұл ретте тұтастық қасиетін сақтай оты-
рып, жүйенің ортамен өзара əрекеттесуі кезінде құрылымды өзгерту 
қабілеттілігі, тəртіптің мүмкін нұсқаларын қалыптастыру жəне 
олардың ішінен ең жақсысын таңдау қабілеті сияқты белгілерді 
қосуға болады. Кейбір уақытта бұл сынып адаптивті немесе өздігінен 
бейімделетін жүйелерге бөле отырып, ішкі сыныптарға жəне да-
мушы жүйелердің əртүрлі қасиеттеріне сəйкес келетін өздігінен 
қалпына келетін, өздігінен жаңғыртылатын (көбейетін) жəне өзге 
сыныптарға бөлінеді. 
Мысалдар: биологиялық ұйымдар, адамдардың ұжымдық тəртібі 
(мінез-құлқы), кəсіпорын, салалар, тұтастай алғанда мемлекет 
деңгейінде, яғни адам факторы міндетті түрде болатын жүйелерде 
басқаруды ұйымдастыру. 
Объектіні өздігінен бейнелеуді қолдану кезінде мақсаттарды 
анықтау мен құралдарды таңдау есептері, негізінен, бөлінеді. Бұл 
ретте мақсаттарды таңдау есебі, өз кезегінде, өздігінен ұйымдасатын 
жүйелер түрінде сипатталуы мүмкін, яғни АБЖ-нің атқарымдық 
бөліктерінің құрылымы, мақсаттар мен жоспар құрылымы, АБЖ-
нің қамтамасыз ететін бөлігінің құрылымы (АБЖ техникалық 
құралдарының кешені) немесе басқару жүйелерінің ұйымдық 
құрылымы сияқты бөлінуі мүмкін. 
Жүйелік талдауды қолдану мысалдарының басым көпшілігі 
өздігінен ұйымдасатын жүйелер түрінде көрсетуге негізделген. 
Күрделіліктері бойынша жүйелер жіктеуі. Үлкен жүйелерді 
анықтау. Күрделіліктері бойынша жүйелерді жіктеуде бірқатар 
көзқарастар бар. Жекелей алғанда, Г. Н. Поваров жүйеге кіретін эле-
менттер санына қатысты, жүйелердің үш сыныбын бөледі:
• шағын жүйелер (10...10
3
 элементтер),
• күрделі (10
4
...10
7
 элементтер),
• ультра күрделі (10
7
...10
30
 элементтер), 
• супер жүйелер (10
30
...10
200
 элементтер).

41
 
Өйткені элемент ұғымы жүйелерді зерттеу есептері мен 
мақсаттарына қатысты туындайды, сондықтан күрделіліктің аталған 
анықтамасы абсолютті емес, салыстырмалы болып саналады. 
Ағылшын кибернетигі С. Бир барлық кибернетикалық 
жүйелерді, сипаттау тəсіліне: детерминацияланғандығына немесе 
теориялық-ықтималдығына қатысты жай жəне күрделіге жіктейді. 
А. И. Берг күрделі жүйені, кем дегенде екі əртүрлі математикалық 
тілдерде (мысалы, Бульдің дифференциалды теңдеулер жəне алге-
бралар теориясының көмегімен) сипаттауға болатын жүйе ретінде 
анықтайды. 
Математикалық түрде мінсіз сипаттауға болмайтын, я бір-
бірімен белгісіз түрде байланысқан элементтердің өте көп саны 
болғандықтан, я жүйеде өтетін құбылыстар табиғаты белгісіз 
болғандықтан, жүйелерді өте жиі күрделі жүйелер деп атайды.
Жүйелердің күрделілігі: құрылымдық күрделілік жəне тəртіп 
күрделілігі сияқты екі аспектілерде қарастырылады.
Қазіргі уақытта басқарудың құрылымдық күрделі сызықтық 
емес жүйелерінің дəл анықтамасы мен өлшемдері жоқ. Бірақ 
көпөлшемділік, көпбайланыстылық, көпконтурлық, сондай-ақ ол 
бойынша модельді басқарудың құрылымдық-күрделі сызықтық 
емес жүйелеріне жатқызуға болатын құрылымның көпдеңгейлі, 
құрамды жəне көпмақсатты сипаты сияқты белгілері бар. Аталған 
термин А. А. Вавиловтың ғылыми мектебінің жұмыстарында пай-
даланылды. 
Күрделі жүйелерді əзірлеу кезінде, олардың элементтері мен 
ішкіжүйелерін құрайтын қасиеттерге ғана емес, сонымен бірге 
тұтастай алғанда жүйенің атқарымдық заңдылықтарына жататын 
проблемалар да туындайды. Бұл ретте өзіндік ерекшелікті есептердің 
кең шеңбері пайда болады, атап айтқанда олар:
• жүйелердің жалпы құрылымдарын анықтау;
• элементтер мен ішкі жүйелер арасындағы өзара əрекетті 
ұйымдастыру;
• сыртқы орта əсерінің есебі;
• жүйелердің атқарымдық оңтайлы режимдерін таңдау;
• жүйені оңтайлы басқару жəне т.б.
Жүйе неғұрлым күрделі болған сайын, осы мəселелерге соғұрлым 
көбірек көңіл бөлінеді. Жүйелер теориясы күрделі жүйелерді 
зерттеудің математикалық базасы болып саналады. Жүйелер тео-

42
риясында, егер ол бір-бірімен өзара байланысты жəне өзара əрекет 
ететін элементтердің үлкен санынан тұрса жəне күрделі функция-
ны орындауға қабілетті болса, жүйені үлкен жүйе (күрделі, үлкен 
масштабтағы жүйе, Lage Scale Systems) деп атайды.
Жай жүйелерді үлкен жүйелерден бөліп тұратын дəл шекара-
лар жоқ. Бөлу – бұл шартты жəне артық атқарамдық жүйенің бо-
луымен, өзінің құрамында ішкі жүйелер жиынтығына ие болатын 
жүйелердің пайда болуынан туындады. Жай жүйе екі күйде ғана 
болуы мүмкін: жұмысқа қабілеттілік (жарамдық) жəне істен шығу 
(жарамды емес) күйінде. Элементтің істен шығуы кезінде жай не 
өз қызметін орындауды толық тоқтатады, не, егер істен шыққан 
(жарамсыз болып қалған) элементтің резерві болса, оны толық 
көлемде орындауын жалғастыратын болады. Үлкен жүйе жекеле-
ген элементтердің жəне тіпті тұтас ішкі жүйелердің істен шығуы 
кезінде əрқашанда жұмыс қабілетін жоғалтпайды, көбінесе 
оның тиімділік сипаттамалары ғана азаяды. Үлкен жүйелердің 
бұл қасиеті олардың артық атқарымдығымен байланысты жəне 
өз кезегінде, жүйелердің «істен шығу» ұғымын тұжырымдауды 
қиындатады. 
Материалдық қорларды, ақпараттарды жинау, беру жəне өңдеу 
құралдарының, осы құралдарға қызмет көрсетумен айналыса-
тын адам-операторлардың жəне шешімдер қабылдау үшін қажетті 
құқықтар мен жауапкершілікке ие болатын адам-жетекшілердің 
жиынтығы үлкен жүйе болып түсіндіріледі. Материалдық қорлар – 
бұл шикізат, материалдар, жартылай фабрикаттар, ақша құралдары, 
энергияның əр түрлері, станоктар, жабдықтар, өнімдер шығарумен 
айналысатын адамдар жəне т.б. Қорлардың бүкіл көрсетілген 
элементтері, берілген ережелер бойынша ортақ мақсаттарға неме-
се мақсаттар топтарына жету үшін элементтер арасындағы өзара 
əрекет үдерісін анықтайтын байланыстардың кейбір жүйелерінің 
көмегімен біріктірілген. 
Үлкен жүйелердің мысалдары:
• ақпараттық жүйе;
• ірі қаладағы жолаушылар көлігі;
• өндірістік үдеріс;
• ірі аэродромда ұшуды басқару жүйесі;
• энергетикалық жүйе жəне т.б.
Үлкен жүйелердің сипатты ерекшеліктері. Оған мыналар жатады: 

43
 
• жүйедегі элементтердің үлкен саны (жүйелердің күрделілігі);
• элементтер арасындағы өзара байланыс пен өзара əрекеттер;
• басқару құрылымдарының сатылығы;
• басқарудың неғұрлым жауапты атқарымдарының бөлігі 
жүктелетін басқару контурында адамның міндетті болуы.
Жүйелердің күрделілігі. n элементтердің жиынтығы бар деп 
алайық. Егер олар оқшауланған, бір-бірімен байланысты емес бол-
са, онда осы n элементтер əлі де жүйе болып саналмайды. Осы 
жиынтықтарды зерделеу үшін, n зерттеулерден аспайтын зерттеулер 
жүргізсе жеткілікті болады. Жалпы жағдайда жүйеде А элементтің 
Б элементпен, Б элементтің С элементпен байланысы эквивалентті 
емес, сондықтан n(n–1) байланыстарды қарастыру қажет. Егер əрбір 
байланыстың күйін аталған мезеттегі болуымен немесе жоқ болу-
ымен сипаттайтын болсақ, онда жүйелер күйлерінің (осындай өте 
қарапайым тəртіп үшін) жалпы саны 2^n-ге тең болады. Тіпті n 
үлкен емес болған кезде бұл фантастикалық сан болады. Мысалы, 
мейлі n=10 болсын дейік. Байланыстар саны n(n–1)=90.
Сондықтан оның күйін тікелей тексеру жолымен үлкен жүйелерді 
(ҮЖ) зерделеу аса үлкен болып шығады. Демек ЭЕМ-ді пайдалану 
жəне үлкен жүйелердің ескерілетін күйлерінің санын қысқартуға 
мүмкіндік беретін əдістерді əзірлеу қажет. ҮЖ күйлерінің санын 
қысқарту – жүйелерді формалды сипаттаудағы алғашқы қадам бо-
лып саналады. 
Үлкен жүйелердегі элементтер арасындағы өзара байланыс 
пен өзара əрекет. Жүйелердің элементтерге жəне ішкі жүйелерге 
бөлінуі əртүрлі тəсілдермен жүргізілуі мүмкін. Аталған зерттеу-
лер кезінде бір бөлінбейтін тұтас ретінде қарастырылатын, əртүрлі 
техникалық құралдар мен адамдардың жиынтығын жүйелер элементі 
деп атайтын боламыз. 
Жүйелерді элементтерге бөлшектеу – жүйелерді формалды си-
паттау кезіндегі екінші қадам. Бұл ретте ішкі құрылым зерттеу 
пəні болып саналады. Тұтастай алғанда, жүйелердің сипатына əсер 
ететін жəне оның жүйелердің өзге элементтерімен өзара əрекетін 
анықтайтын қасиеті ғана маңызға ие болады. 
Жүйелер элементтерінің формалды кез келген жиынтығы 
олардың арасындағы байланыстармен бірге оның ішкі жүйесі 
ретінде қарастырылуы мүмкін. Осы ұғымды пайдалану, көбірек 
немесе азырақ дербестікке ие кейбір жүйелердің дербес жұмыс 

44
істейтін бөлшектері көрінген жағдайларда, əсіресе, жемісті болады.
Ұшақтың ұшуын басқару жүйесінде мына ішкі жүйелерді бөліп 
көрсетуге болады:
• алыстан анықтау жəне басқару жүйесі;
• көпарналы алыс байланыстар жүйесі; 
• ұшақтың көрмей, жердің бағытына қарамай қону жəне ұшу 
көпарналы жүйесі;
• диспетчерлеу жүйесі;
• ұшақтың борт аппаратурасы.
ҮЖ ішкі жүйелерінің өзі, тиісті ішкі жүйелерге оңай бөлшектеуге 
болатын үлкен жүйелер болуы мүмкін. Мəселен, «Қалалық жолау-
шылар көлігі» үлкен жүйесін көлік түрлері бойынша ішкі жүйелерге: 
троллейбустарға, автобустарға, трамвайға, метрополитенге, такси-
ге бөлшектеуге болады. Осы ішкі жүйелердің əрбірі, өз кезегінде, 
ҮЖ болып саналады. Мəселен, таксомотор шаруашылығы жүздеген 
(мындаған) автомобильдер мен жүргізушілерден, əлденеше авто-
парктерден, техникалық күтім жасау жəне басқару құралдарынан 
тұрады. 
Ішкі жүйелердің бөлінуі – ҮЖ-ні формалды сипаттау кезіндегі 
үшінші маңызды қадам болып саналады. 
Жүйелік талдау. Қазіргі уақытта жүйелік талдау неғұрлым сын-
дарлы бағыт болып саналады. Бұл термин біржақты қолданылмайды. 
Бір көздерде ол «жоспарлау мен байланысты басқару функциялары-
на жүйелік тұжырымдамалардың қосымшасы» ретінде анықталады. 
Өзге бір дерек көздерінде – «жүйелерді талдау» (Э. Квейд) терминінің 
немесе «жүйелік зерттеу» (С. Янч) терминінің синонимі ретінде 
қолданылады. Бірақ оның тек жүйе мақсаттарының құрылымдарын 
анықтауға, атқарымдық жəне қамтамасыз етушілік бөлікті қоса, 
тұтастай жүйені жоспарлауға немесе зерттеуге қолданылатынына 
байланыссыз, жүйелік талдау жұмыстарында, əрқашанда зерттеу 
жүргізу əдіснамасында зерттеу кезеңдерін бөліп көрсетуге жəне осы 
кезеңдерді орындау əдістемесін нақты жағдайларда орындауға тал-
пыныс жасауға ұсынылатындығымен ілгеріде қарастырылғандардан 
түбегейлі өзгешеленеді. Бұл жұмыстарда əрқашанда жүйелер 
мақсаттарын анықтау, мақсаттарды көрсетуді нысандандыру 
мəселелеріне ерекше назар аударылады. Кейбір авторлар тіпті бұны 
анықтауда: жүйелік талдау – бұл мақсатты бағытталған жүйелерді 
зерттеу əдіснамасы (Д. Киланд, В. Кинг) екенін атап көрсетеді. 

45
 
«Жүйелік талдау» термині алғаш рет RAND Gorporation (1948) 
зерттеулерінде əскери басқару есептерімен байланысты пайда бол-
ды, ал отандық əдебиетте 1969 жылы С. Опткердің «Іскерлік жəне 
өнеркəсіптік проблемаларды шешу үшін жүйелік талдау» кітабы 
шыққаннан кейін кең таралды. 
Бастапқы кезде жүйелік талдау бойынша жұмыстар басым 
көпшілік жағдайларда операцияларды оңтайландыру мен зерттеу 
теорияларының идеяларына негізделді. Бұл ретте қандай да бір 
формаларда, мақсатты жұмыс істеу немесе тиімділік көрсеткіштері 
өлшеміне ұқсас құралдармен байланыстыратын, яғни объектіні 
жақсы ұйымдасқан жүйелер түрінде бейнелейтін өрнектер алуға 
ұмтылуға ерекше назар аударылды. 
Мысалы, ертеректегі автоматтандырылған басқару жүйесін 
(АБЖ) əзірлеу жөніндегі басшылыққа алған материалдарда 
мақсаттарды есептер жиыны ретінде көзге елестету жəне есептерді 
оған жету əдістерімен жəне құралдарымен байланыстыратын мате-
риалдар құру ұсынылған болатын. Шынында да, осы тəсілдемені 
тəжірибеде қолдану кезінде оның жеткіліксіздігі тез арада анықталды 
жəне зерттеушілер ең алдымен, олардың арасындағы мақсаттарды, 
компоненттерді жəне байланыстарды ғана емес, ақпараттар 
жинақтауға, жаңа компоненттер енгізуге, жаңа байланыстарды 
анықтауға, яғни объектіні (оны қалай жасау керектігін əрқашан 
ұсынбастан) дамушы жүйелер түрінде белгілеуге мүмкіндік беретін 
модельдер құру қажеттілігіне назар аудара бастады.
Кейінірек жүйелік талдау «зерделенетін үдерісті ішкі үдерістерге 
тізбектік бөліктеу үдерісі» (С. Янч) ретінде анықтай бастайды жəне 
зерттеу мен орындаушылар əдістерін іріктеу ол үшін мүмкінге ай-
налатын ішкі проблемаларға жəне кезеңдерге бөліктеу жолымен 
күрделі проблемаларды шешуге мүмкіндік беретін тəсілдерді іздеуге 
басты назар аударады. Жұмыстардың көпшілігінде көпсатылы 
бөлшектеуді «ағаш» типіндегі сатыластық құрылымдар түрінде көзге 
елестетуге ұмтылады, бірақ бірқатар жағдайларда функциялардың 
уақыттық тізбектіліктерімен анықталатын құрылымдар нұсқаларын 
алу əдістемелері əзірленді. 
Қазіргі уақытта жүйелік талдау жоспарлау мен басқару пробле-
маларына қолданылатындай ыңғайда дамуда жəне жоспарлаудағы 
бағдарламалық-мақсатты қағидаттарға назар аударудың 
күшеюімен байланысты бұл термин іс жүзінде «мақсат құру» жəне 

46
«бағдарламалық-мақсатты жоспарлау мен басқару» терминдерінен 
бөлінбейтін тұтастыққа айналды. Осы кезеңдегі жұмыстарда 
жүйелер тұтас ретінде талданады, тұтасты дамытудағы мақсат 
құру үдерістерінің рөлі, адамның рөлі қарастырылады. Бұл рет-
те, жүйелік талдауда құралдар жетпейтін болып шықты: негізінен 
бөліктерге бөлшектеу құралдары дамығанымен, бөлшектеу кезінде 
тұтасты қалай жоғалтпау керектігі туралы ұсыныстар болмады. 
Сондықтан жүйелік талдау жүргізу кезінде нысандандырылмаған 
əдістердің рөліне назар аударудың күшейгені байқалады. Жүйелік 
талдау жүргізу кезіндегі формалды жəне формалды емес əдістердің 
ұштасуы мен өзара əрекет ету мəселелері шешілмеген. Бірақ осы 
ғылыми бағытты дамыту оларды шешу жолымен келеді деп айтуға 
болады.
ҮЖ теориясы проблемаларды жүйелік талдау көзқарасы 
тұрғысынан мынадай үш негізгі ғылыми бағытты енгізеді:
1. басқарумен байланысты жүйелердегі ақпараттық үдерістерді 
талдау кіретін, басқару туралы ғылым ретінде – кибернетика;
2. жүйелердің мақсатты тағайындалуына басқарудың сəйкестік 
дəрежесінің сандық негіздемесін беретін ғылым ретінде операция-
ларды зерттеу;
3. жүйелердің негізгі құралдарының атқарымдық үдерісін тал-
дау мүмкіндігін беретін экономикалық (техникалық-экономикалық, 
əскери-экономикалық зерттеу) зерттеу. 
Демек адамдар ұжымдарының мақсатты бағытталған қызметін, 
адамдар басқаратын техниканың жəне табиғат күштері мен 
техниканың жұмыс істеуін талдаумен байланысты проблемалар 
шеңбері, үлкен ұйымдық жүйелерге қолдануға ыңғайлы жүйелер 
теориясының пəні болып саналады. 
 
ҚОРЫТЫНДЫ
• Жүйенің əртүрлі анықтамасын қарастыра отырып жəне олардың 
бірде-бірін негізгі ретінде бөліп көрсетпестен, əдетте жүйелер 
ұғымының күрделілігін, зерттеудің əртүрлі сатыларындағы си-
паттау формаларын таңдаудың біржақты еместігін атап көрсетеді. 
Жүйелерді сипаттау кезінде барынша толық тəсілді пайдалануға, 
содан кейін, оның жұмыс жасауына əсер ететін неғұрлым маңызды 

47
 
компоненттерді бөліп көрсетуге жəне жүйенің жұмыстық сипатта-
масын тұжырымдауға кеңес беріледі.
• Модельдер ұғымы біржақты түсіндірілмейді. Нақты болмыста 
жəне алмастырылатын модельдердің нақты объектілерінде өтетін 
үдерістердің ұқсастығы оның негізі болып қаланған. Философияда, 
түпнұсқаны неғұрлым терең тану мақсатымен, зерделенетін объектіні 
оның оңайлатылған түсінігімен алмастыратын, кибернетиканың кең 
категориясы модель болып түсінідіріледі. Зерттелетін объектінің 
мінсіз математикалық көрсетілуі математикалық модель (ары қарай 
жай модель) болып түсіндіріледі.
• АТ-ның негізгі мақсаты – бастапқы ақпараттарды өңдеу бо-
йынша мақсатты бағытталған іс-қимылдар нəтижесінде, оны тал-
дау жəне соның негізінде қандай да бір əрекетті орындау бойынша 
шешім қабылдау мақсатымен, пайдаланушы үшін қажет ақпарат алу.
• АЖ былай жіктеледі: ақпаратты берудің нысандандырылған 
аппаратының түрі бойынша (детерминацияланған, стохастикалық); 
құрылымдары мен тəртібінің күрделілігі бойынша; ұйымдасқандық 
дəрежесі («жақсы» жəне «нашар» ұйымдасқан, өздігінен 
ұйымдасатын) бойынша.
• Объектіні өздігінен ұйымдасатын жүйе түрінде бейнелеу – 
зерттелген объектілер мен үдерістерді зерттеуге мүмкіндік беретін 
тəсілдеме. Өздігінен ұйымдасатын жүйелер диффузиялық жүйелер 
белгілеріне: тəртіптің стохастикалық жекелеген параметрлер мен 
үдерістердің стационар еместік белгілеріне ие.
• Математикалық түрде мінсіз сипаттауға болмайтын, я бір-
бірімен белгісіз түрде байланысқан элементтердің өте көп саны 
болғандықтан, я жүйеде өтетін құбылыстар табиғаты белгісіз 
болғандықтан, жүйелерді көбінесе күрделі жүйелер деп атайды.
• Жүйелер теориясы күрделі жүйелерді зерттеудің математикалық 
базасы болып саналады. Жүйелер теориясында, егер ол бір-бірімен 
өзара байланысты жəне өзара əрекет ететін элементтердің үлкен са-
нынан тұрса жəне күрделі функцияны орындауға қабілетті болса, 
жүйені үлкен жүйе деп атайды.
• Бастапқы кезде жүйелік талдау бойынша жұмыстар 
басымкөпшілік жағдайларда операцияларды оңтайландыру мен зерт-
теу теориялырының идеяларына негізделді. Бұл ретте қандай да бір 
формаларда, мақсатты жұмыс істеу немесе тиімділік көрсеткіштері 
өлшеміне ұқсас құралдармен байланыстыратын, яғни объектіні 

48
жақсы ұйымдасқан жүйелер түрінде бейнелейтін өрнектер алуға 
ұмтылуға ерекше назар аударылды.
• Қазіргі уақытта жүйелік талдау жоспарлау мен басқару пробле-
маларына қолданылатындай ыңғайда дамуда жəне жоспарлаудағы 
бағдарламалық-мақсатты қағидаттарға назар аударудың 
күшеюімен байланысты бұл термин іс жүзінде «мақсат құру» жəне 
«бағдарламалық-мақсатты жоспарлау мен басқару» терминдерінен 
бөлінбейтін тұтастыққа айналды. Осы кезеңдегі жұмыстарда 
жүйелер тұтас ретінде талданады, тұтасты дамытудағы мақсат құру 
үдерістерінің рөлі, адамның рөлі қарастырылады.
СОӨЖ жəне СӨЖ тапсырмалары
1. Тақырып бойынша бақылау сұрақтарына жауап беру:
1. Жүйелердің құрылымы мен жұмыс істеуін сипаттайтын негізгі 
ұғымдарды атаңыз?
2.

жүктеу/скачать 8,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: