Есту қабілеті зақымданған балалардың ойлау

222 
келген сӛйлеуді саналы тҥрде меңгеруге қызмет етеді (сӛйлеу 
немесе ымдау тілі) . 
Саңырау балалар кӛрнекі-әрекеттік мәселелерді шешуді ӛте 
кеш, әрі қарапайым жолдармен меңгереді. Бастауыш сынып 
жасындағы саңырау балалар, тапсырманы орындауда, тек ҥлгіні 
қайталауға тырысады, әрекет етудің жалпылау немесе 
қорытындылау жолын пайдалана алмаған, сондықтан 
тапсырманы дҧрыс орындау ҥшін, оларға еститін балалармен 
салыстырғанда, ҥш–тӛрт рет артық кӛрсету немесе тҥсіндіру 
қажет болған.
Сӛйтіп, саңырау баланы оқыту, оның келешек ойлауының 
дамуында маңызды рӛл атқаратын болғандықтан, сӛйлеудің 
заттық мазмҧнымен алдын-ала таныстыру ӛте қажет. Мҧндай 
таныстыру, бала ҥшін спецификалық тәжірибе мен сенсорлық 
тәрбие негізінде, жҥзеге асады. Сондықтан, саңырау баланы 
сӛйлеуге ҥйрету, оның ойлау қабілетінің жетілуінде ӛте маңызды.
Кӛрнекі-бейнелік ойлау. Мҧнда негізгі рӛлді сӛйлеу 
атқарады. Заттың ӛзіндік белгілерін меңгерген бала, осы 
бейнелер арқыл, ойлау әрекетіне кӛше алады. Саңырау балалар, 
сӛйлеуді меңгергенге дейін, меңгергеннен кейін, ҧзақ уақытқа 
дейін, кӛрнекі-бейнелік ойлау сатысында қала береді. Мҧнда 
олардың психикалық дамуындағы диспропорция – ойлаудың 
кӛрнекі тҥрінің мағыналық тҥрінен басымдығы байқалады. 
«Бҧл 
ерекшелік, 
тҥрлі 
эксперименттік 
зерттеулер 
нәтижелерімен дәлелденеді. Мысалы, Т. В Розанова саңырау 
балалардың кӛрнекі–бейнелік ойлау қабілеттерін, Дж. Равен 
матрицаларының кӛмегімен зерттейді. Алынған нәтиже, еститін 
балалар мен саңырау балалардың кӛрнекі-бейнелік ойлау 
әрекетіндегі айырмашылық негізінен мектептегі оқудың басында 
(1 сынып), айқын кӛрінеді. 7-10 жастағы саңырау балаларда, 
кӛрнекі-бейнелік ойлау қабілеті, еститін балаларға қарағанда, ӛте 
қарқынды дамиды.
Жоғары сыныпта оқитын саңырау балалар, кӛрнкі-бейнелік 
ойлауы кҥрделі мәселелерді шешуде анық байқалады. Бҧл 
олардың мәселе немесе тапсырма негізінде жатқан, нақты 
белгілер мен қатынастарды толық және нақты қабылдай 
алмауымен тҥсіндіріледі. Мәселені немесе есепті шешу 
қағидасын санада анық ҧғынбау, сырттай әртҥрлі, бірақ 

223 
қҧрылымдық қағидасы жағынан ҧқсас бір тапсырмадан, екінші 
тапсырмаға ауысу қиындығы мәселелер кезігеді. Саңырау 
балалар, кӛрнекі есеп шарттарына талдау жасауда, яғни әртҥрлі 
белгілердің арасындағы қатынастарды анықтауда, ымдау тілін 
немесе сӛйлеуді қаншылықты кӛп пайдаланса, соншалықты сәтті 
шешімдер таба алғандығы белгілі болды.
Толыққанды кӛрнекі-бейнелік ойлау, сӛздік-логикалық 
ойлаудың іргетасы болып қаланады. Жақсы дамыған кӛрнекі-
-бейнелік ойлау, балаларды логика сатысына бастап әкеледі, 
жалпыланған, қорытындыланған модельдік мағлҧматтардың 
пайда болуына мҥмкіндік жасайды, демек, ҧғымдар қалыптасады. 
Кӛрнекі-бейнелік ойлау сатысының және сӛйлеудің кеш 
қалыптасуына байланысты, саңырау балалар сӛздік-логикалық 
ойлау сатысына, ҧзақ уақытқа дейін кӛтеріле алмайды, бҧл ҥдеріс 
тек 17 жаста аяқталады. Бастауыш сыныптарда, «сонша артық», 
«сонша кем», «сонша есе» деген ҧғымдар, ҧғымдармен тҥрлі 
операциялар жасау, шамалар арасындағы қатынастарды анықтау,
ӛзара кері қатынастарды меңгеруде, бҧл балалар ҥшін қиын 
меңгерілетін материал.
Саңырау балалар, ҧзақ уақытқа дейін, кӛрнекі қҧралдардың 
кӛмегімен, ӛзара қатынастарды кері сӛз тҥрінде жеткізуді қажет 
ететін тапсырмаларды орындауға қиналады. Олар мәтіннің
мазмҧны бойынша, ӛздерінің қорытындыларын салыстырмалы 
тҥрде, сӛзбен жеткізе алмайды. Мҧнда, тіпті 10 сынып 
оқушыларының ӛздері, сырттай қарағанда, логикалық байланысы 
бар, әрі сӛзбен жеткізілген, бірақ ішкі мазмҧны жоқ жауап 
берген. 
Мҧның 
барлығы, 
саңырау 
балаларда 
ойлау 
операцияларының кеш қалыптасатындығын, оның ішінде 
ойлаудың кері бағытының кеш қалыптасатындығын кӛрсетеді.
Т. В. Розанова саңырау балалардың сӛздік-логикалық ойлау 
тҥрінің даму шарттарын ажыратып кӛрсетеді: 
Бірінші шарты – бҧл сӛйлеудің ойлау әрекеті ретінде, 
кӛрнекі-бейнелік және кӛрнекі-әрекеттік негізде қалыптасуы. 
Саңырау бала, кӛрнекі қҧралдардың кӛмегімен, мәселені шешу 
тәжірибесін жинақтауы қажет. Мҧнда сӛйлеу бейнелерді ерікті 
тҥрде басқару қҧралы болып табылуы тиіс. Сӛйлеуді мәселені 
шешу ҥдерісіне енгізу ҥшін, саңырау балаларды заттарды тек атау 
немесе олармен әрекет етуге ғана емес, сол заттар мен 

224 
қҧбылыстардың 
арасындағы 
байланыстарды, 
кеңістіктік
қатынастарды, әрекеттер ретін сӛзбен жеткізе білуге бағыттау 
керек.
Екінші шарты – бҧл кері ойлай білуге ҥйрету, қандай бір 
қҧбылыстың кері қатынасын ҧғындыру. Ол ҥшін, саңырау 
балалар қажетті сӛйлеу қҧралдарын, сӛздер байланысы мен 
сӛйлеудің заттық мазмҧнын, кері байланыстарды заттардың сан 
тҥрлі сыртқы белгілерін, әртҥрлі ӛзара қатынастарын игеруі 
керек.
Ҥшінші шарты – бҧл барлық ойлау операцияларының дамуы 
(анализ, синтез, салыстыру, абстракция немесе дәйексіздендіру,
қорытындылау). Саңырау балалар, осы аталған операциялардың 
барлығын 
кеш 
меңгереді. 
Олар, 
әсіресе 
ҧғымдармен, 
қҧбылыстармен, сӛздік сипаттаулармен операция жасауда, 
қиындықтарға ҧшырасады. Сондықтан, алдымен саңырау 
балаларды, кӛзге кӛрінетін сыртқы белгілерді ажыратуға, одан 
кейін, ішкі белгілерді, қасиеттерді, заттың функционалды 
қызметтерін, типтік немесе тҥрге тән сипаттарын ажыратуға 
ҥйрету қажет.
Тӛртінші шарты – бҧл саңырау балалардың логикалық 
сауаттылығының басы. Бҧған классификация қағидалары, 
дедуктивтік және индуктивтік ой қорытындылары, логикалық 
байланыстар жҥйесі жатады (себеп – салдар, мақсат, шарт). Бҧл 
жағдайда, саңырау балаларды тҥрлі деңгейдегі қорытындылардан 
шығатын, ҧғымдар мен ой операцияларын жасауға ҥйретеді. 
Біртіндеп, олар классификацияның иерархиялық қҧрылымының 
негіздерін 
меңгереді. 
Сондай-ақ, 
оқиғалар, 
қҧбылыстар 
арасындағы ішкі байланыстарды орнатуға ҥйретеді (себеп – 
тергеу, мақсат – әрекет т.б.)»
1
.
Нақты ҧғымдар жҥйесін, логикалық терминдер мен 
байланыстарды меңгеруде, саңырау балалар біртіндеп, нақты-
-ҧғымдық ойлаудан, абстрактілі-ҧғымдық ойлауға кӛшеді. Айта 
кететін жайт, саңырау балалардың арасында, ойлау қабілетінің 
дамуы жағынан, еститін балалардан еш айырмасы болмайтындар 
кездеседі. Т. В. Розанованың айтуынша, бҧл дерек есту
---------------------------- 
1
Синяк В.А., Нудельман М.М. Особенности психического развития глухого ребенка. – М., 
1975.С.56-62. 

225 
қабілетінің бҧзылуы, сӛйлеуді меңгеруге және сӛздік-логикалық 
ойлауды меңгеруге, айтарлықтай кедергі болмайтынына дәлел 
болады.

жүктеу/скачать 1,6 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: