секрециялық бездердің гормондары, олардың қызметі

алмасуына клеткалық мембрананың сыртында орналасатын арнайы рецепторлар 
арқылы өсер етеді. Мұндай гормондық-рецепторлық тізбектер клеткадағы 
аденозинмоно фосфорлық қышқыдды белсендіреді, ал ол, өз кезегінде, клеткалық 
ферменттерге әсер етіп, ондағы зат пен энергияның алмасуын өзгертеді. Бір сәтте 
клеткаларға көптеген гормондар әсер етеді, бірақ клеткадағы заттар мен 
энергияның алмасуына ең нәтижелісінің әсері ғана қабылданады. Олардың 
қайсысы нәтижелірек екені арнайы заттар — простогландиндердің қатысуымен 
анықталады. Былайша айтқанда, простогландиндер нақтылы сәтте гормондардың 
қажетсіздерін тежейтін реттеуші қызметін атқарады. 
Гормондардың жанама әсерін тұжырымдай келгенде, ол да клеткадағы зат 
пен энергияның алмасуына әсер ететіні белгілі болды. Бірақ бұл әсер жүйке 
жүйесінің қатысуымен орындалады. Соңғы жылдары гормондардың клетканың 
ішіндегі РНК мен белоктың синтезделуіне қатысатыны анықталып отыр.Ішкі 
секрециялық бездердің қызметі өзара тығыз байланысты. Олар бір-бірінің 
қызметіне белсенді түрде тікелей де, жүйке жүйесі арқылы жанама да әсер етеді. 
Мүндай өзара байланыстың нәтижесінде олардың қызметі жүйке жүйесі арқылы к 
е р і байланыс жолымен реттеліп отырады да, денедегі гормондардың мөлшері
тұрақты мөлшер қалпында сақталады. Егер бұл байланыс бүзылса, организмде 
түрлі зат алмасуға байланысты аурулар пайда болады. Жүйке жүйесінің ішкі 
секрециялық қызметті реттеуі өткен ғасырдың 50-ші жьглдары анықталды. Қазіргі 
түсініктеме бойынша, нейрондар өздерінің негізгі қызметіне қоса, физиологиялық 
белсенді заттар - нейросекреттерді -түзейді. Нейросекреттердің түзілуінде 
гипоталамустың нейрондары маңызды орын алады, ол қүрьглысы бойынша 
гипофиз безімен тікелей байланысты. Оның нейросекреттері гипофиз безінің, ал ол 
арқылы басқа да ішкі секрециялық бездердің қызметін өзгертеді. Гипоталамустың 
нейросекреттерін р и л и з и н г - г о р м о н д а р деп атайды. Оларға либериндер 
мен статиндер жатады. Либериндер гипофиздің троптық гормондарының 
өндірілуін, ал статиндер - тежелуін реттейді; Осылай гипоталамус бүрын 
айтьглып кеткен қызметтерінен басқа, ішкі секрециялық бездердің де қызметін 
реттейді 
2.Ішкі секрециялық бездердің қызметі соншама жақсы реттелгенімен 
олардың қалпына жөне қызметіне түрлі аурулар әсер етеді. Гормондардың 
өндірілуі нашарлағанда г и п о с е к р е ц и я ( грек. Гипо - аз, төмен) және 
күшейгенде г и п е р с е к р е ц и я (грек. гипер - артық, жоғары, шегінен тыс) 
байқалады. Демек, ішкі секрециялық бездердің қызметінің бүзылуы организмнің 
тіршілігіне өсер етіп, қауіп тендіреді. 
Гипофиз және оның гормондарының бала организмін әсері гипофиз немесе 
төменгі ми қосалқысы бас сүйегінің "түрік ері" деп аталатын сүйегінде 
орналасқан. Ол ортаңгы мимен көрші орналасады жөне рнымен екі жақты 
көптеген байланысы бар.'Соңғы жылдардағы мәлімет бойынша гипофиз бен 
аралық мидың гипоталамус бөлігінің арасында 100 мыңға дейін байланыс жүйке 
талшықтары бар.Жаңа туған нөрестенің гипофизінің салмағы 10-15 мг, бірақ 10 
жасқа дейін 30 мг-ға дейін оседі де, жас өспірімдерде ересек адамның молшеріндей 
болады. Ол ересек адамда 50-65 мг, пішіні сопақшалау болады. Гипофиздің 
көлемі баланың жасына лайық ұлғаяды, әрі "түрік ері" сүйегінің есуіне 

байланысты өзгереді.Жаңа туған сәбидің бұл сүйегі 2,5 х 3 мм, 1 жасқа жеткенде 
4x5 мм, ал 16-18 жасқа дейін 9 х 11 мм болады. 18 жастан кейін әр адамның 
организмінің ерекшеліктеріне сай өзгереді. Емханада гипофиздің мөлшерін "түрік 
ерінің" мөлшеріне қарап анықтайды. Құрылысы жағынан гипофиз 3 бөліктен 
турады: алдыңгы, ортаңгы және артқы бөліктер. Алдыңғы және ортаңғы 
бөліктерін а д е н о г и п о ф и з деп, артқы бөлігін н е й р о г и п о ф и з деп 
атайды. Гипофиздің бар салмағының 75% алдыңғы, 1-2 % ортаңғы, 18-23 % артқы 
бөлікке жатады. Гипофиздің мөлшері жүкті әйелде біраз ұлғаяды, ал босанғаннан 
кейін бұрынғы қалпына келеді. Гистологиялық құрылысы күрделі алдыңғы бөлімі 
негізінен хромофобты без клеткаларынан, ортаңғы бөлімі — базофильді 
клеткалардан, артқы бөлімі питуицидтер мен жүйке талшықтарынан тұрады. 
Жалпы алғанда гипофиздің ортаңғы бөлімі адамда нашар дамыған және оның 
қызметі әлі күнге дейін толық айқындалған жоқ деуге болады. 
Аденогипофизде 22 гормон түзіліп қанға құйылады. Бұлар химиялық 
құрылысы бойынша троптық гормондар, аса маңыздылары: соматотропин немесе 
өсу гормоны (СТГ), тиреотропин (ТТГ), адренокортикотропин (АКТГ) және үш 
түрлі гонадотропиндер (ТТГ) - лютеиндеуші (ЛТГ), лютеотроптық (ЛСГ), 
фолликулстимулдеуші (ФСГ) жене ортаңғы бөлімінде түзілетін меланотропин 
(МТГ). 
СТГ, яғни өсу гормоны, белоктың алмасуын жөне ұлпалардың өсуін реттейді, 
май мен көмірсутегінің алмасуына әсер етеді. Өсу гормоны балалардың бойының 
өсуіне әсер етіп, ересек адамдарда майдың алмасуына ықпал ету арқылы 
энергияның пайда болуына мүмкіндік тудырады. Соңғы зерттеулерге қарағанда 
СТГ денедегі майды ыдыратып, организм оны энергия ретінде пайдаланады да, 
глюкоза қантын жүйке жүйесінің қорегі ретінде сақтайды. Соматотропин 
гормоны әйелдің сүт безінде сүттің түзілуіне де әсер етеді деген мәліметтер бар. 
Өсу гормоны ұлпаларға тікелей әсер етпей, делдал (келістіруші) заттар 
арқылы немесе медиаторлар арқылы әсер етеді. Бүл гормондардың медиаторының 
қызметін МСГ адам терісінің түсін жөнге келтіреді. Оның мөлшері көбейсе, дене 
терісінде сүттей ақ, ал азайса -қоңыр дақтар пайда болады. Егер ол мүлде 
түзілмесе, адамның барлық денесінің терісі сүттей аппақ болып, күн шалмайды 
(күнге күймейді). Бүған қоса, меланотропиндер көздің жарық қабылдағыш 
аппараттарының қызметін күшейтіп, қараңғылыққа бейімделуге және естің 
қалыптасуына қатысады. 
Н е й р о г и п о ф и з д е вазопрессин мен окситоцин деп аталатын 
нейросекреттер белсенді қалыпқа келтіріледі. Химиялық құрамы жағынан бұлар 
нанопептидтер, яғни аминқышқылдарының 9 қалдығынан құрылған. Бұлар 
супраоптикалық және паравентрикулярлық ядроларда түзіледі де, аксондар 
арқылы нейрогипофизге келеді. Нейрогипофиз бұл гормондарды қор етіп етіп 
сақтайтын орын. Бұл жерде олар белсенді қалыпқа келіп, қанға құйылады және 
қан арқылы бүкіл денеге тасылады. Вазопрессинді антидиурездік гормон (АДГ) 
деп те атайды. Ол бүйрек каналшаларында судың қанға қайта сіңуіне әсер етеді. 
Нейрогипофиздегі бұл гормонның гиперсекрециясыңда қантсыз диабет ауруы 
пайда болып, тәулігіне бірнеше литр несеп бөлінеді. Оның ықпалынан тегіс 

мускулатураның және ішектің артерияларының қызметі күшейеді, қанның 
артериялық қысымы артады. 
О к с и т о ц и н жатырдың жиырылуын камтамасыз етіп, әйел босанып 
жатқанда баланың сыртқа шығуына көмектеседі. Сонымен қатар, окситоцин сүт 
бездерінің альвеолаларының эпителий клеткаларын жиырып, сүттің сүт жолына, 
одан баланы емізгенде емшектен сүттің шығуын реттейді. Окситоциннің қанға 
шығуына бала сорғанда емшектің үшын тітіркендіруі арнайы қоздырушы ролін 
атқарады. 
Гипофиз безінің аурулары басқа аурулармен салыстырғанда мектеп жасына 
дейінгі балалар өмірінде онша маңызды орын ала қоймайды. Дегенмен, келесі 
ауруларды мысал ретінде келтіруге болады. Айталық, кішкентай балаларда 
кездесетін жартылай (парциалды) гигантизм немесе жартылай алыптық. Бұл 
ауруды көп емдеген В, И. Молчанов оны туа пайда болған кемшілікке 
жатқызадьйЖартылай алыптың бүкіл денесі емес, тек қана кейбір мүшелері 
(саусақтары, бір аяғы, бір қолы) тез өсіп, басқа денесінен ерекшеленеді. Қантсыз 
диабет ауруында бала шөлдей береді, суды өте көп 10-15 литрге дейін ішеді, жиі 
дәретке отырады, жүдейді. 
Бастауыш сынып оқушыларында гипофиз безінің қызметі ересек адамның 
безінің қызметіне жуық деуге болады. 
Эпифиз безінің жас ерекшелігі мен гормондары. Эпифиз немесе домалақ бездің 
пішіні домалақ, бірақ жалпайған. Ол ортаңғы мидың жоғарғы бөліктерінің 
арасында орналасқан. Жаңа туған нөрестеде оның үзындығы 3 мм, ені 2,5 мм, 
қалындығы 2 мм. 4 жасқа дейін эпифиз өсіп, оның көлемі артады. 4 жаста 
үзындығы 9 мм, ені 6 мм, қалындығы 3 мм болады. Ересек адамда осы 
көрсеткіштер онша өзгере қоймайды, бірақ салмағы аздап қосылады. Эпифиз 4 
жасқа дейін ғана дамығанымен, одан өрі қарай оның клеткалары кішірейіп, 
қарапайымдалады, ал одан өрі қарай дөнекер ткандері көбейеді. 8 жастан кейін 
без тығыздалады. Дегенмен, жасөспірімдер мен жігіттерде бойжеткендерде без 
клеткаларының қызметінің белсенділігінің барлық белгілері орын алып, 
протоплазмасындағы түйіршіктер дамиды және ядролары бөлінеді. Ересек 
адамдарда бүл бездің клеткаларының тіршілігі тұрақталады, цитоплазмадағы 
түйіршіктерінің саны аздап кемиді. Кейбір ғалым-мамандар мұны без 
ұлпаларының белсенді секреторлық қызмет атқаруының белгісі санайды. 
Эпифиздің ішкі қабаты жалпақ эпителий клеткаларымен көмкерілген. Соңғы 
жылдардығы ғылыми мәліметтер бойынша эпифизде 3 гормон — меланин, 
гломерулокортикотропин және контргипоталамус-гипофизарлық гормондар 
өндіріледі.Гипофиздің меланоцитотропин гормоны терінің пигменттік қасиетін 
реттесе, меланин теріні түссіздендіреді, демек екеуінің арасыңда қарама-
қайшылық бар. Контр гипоталамус-гипофиз гормоны гипофиздің қызметін 
тежейді, сөйтіп гипофиздегі гонадоптропин гормонының өндірілуін азайтады. 
Эпифиздің ертінді тұнбасын денеге еккенде бүйрек үсті безінің аумағы 
кішірейіп, ондағы аскорбин қышқылы (витамин С) және майлы заттардың 
мөлшері азаяды, өйткені гломерулокортикотропин гормоны бүйрек үсті безінің 
қызметін тежейді. Ал бүйрек үсті безінің қызметі күшейгенде эпифиздің қызметі, 

керісінше, төмендейді. Олай болса, осы екі бездің арасында кері қарым-қатынас 
бар. 
Қалқанша безі мен оның гормондарының бала организміне әсері.Адамның 
қалқанша безі сыңар мүше. Оның аты 1956 жылдан бастап әйгілі болғанымен, 
организмдегі ішкі секрециялық қызметі жайлы алғашқы болжамдар 1838 ж 
тәжірибелер негізінде көрсетілген. Бұл без көмейдің алдында орналасқан екі 
боліктен және оларды қосып тұрған без сабынан тұрады. Безді қоршаған дәнекер 
ұлпасы ішіне қарай өтіп, оны бірнеше бөлшекке бөледі. Бөлшектер адамның жасы 
ұлғайған сайын өсіп, көбейеді. Жаңа туған нәрестенің қалқанша безінің салмағы 1 
г, 6 айда 2 г алғашқы жылғы баланың өміріңде без ұлпасы айтарлықтай өсе 
қоймайды да, салмағы 1 жаста 3 г ғана болады. 3-4 жаста 7 г, 5-6 жаста 10 г болып, 
12-15 жаста без клеткалары жылдам өсіп жетіліп, 16-20 жаста 25 г болады. Ал 
ересек адамда бездің салмағы 35-37 г жыныстық жетілу кезінде, негізінен, 
бойжеткендердің қалқанша безінің уақытша болады көлемі ұлғаяды, себебі 
қыздардың жыныс гормондары іске қосылады және аналық бездердің 
гормондарының циклды өзгерістері туады. Без клеткаларының қанға толуына 
байланысты мөлшері өзгермелі келеді. Бұл без пішіні мен көлемі жағынан әртүрлі 
тұйық көпіршіктерден, яғни фолликулдан тұрады. Фолликулдар дөңгелек, 
сопақша немесе көп қырлы болуы мүмкін. Фолликулдар бір-бірінен дәнекер 
ұлпаларымен бөлінген, олар қан тамырлары мен нервтерге бай келеді. Бездің 
қызметі баланың ұрық кезінде басталады. Қалқанша безінде 3 гормон түзіледі: 
тироксин, трийодтиронин және кальцитонин бұл гормондар зат алмасуын 
удетуші, биохимиялық реакцияларды тездетеді. Олар барлық мүшелерге, әсіресе 
орталық жүйке жүйесіне әсер етеді. Тироксин жүйке жүйесінің қалпын сақтауға 
күшті әсер еткендіктен оның қандағы мөлшері өзгергенде ең алдымен жүйке 
жүйесінің қызметі нашарлайды. Жекелеп алғанда тироксин судың алмасуын 
реттейді, бүйректе судың қанға қайта сіңуіне ықпалын тигізеді, белоктың, 
майдың, көмірсутегінің алмасуына, организмдегі негізгі зат алмасуына, қан 
клеткаларының пайда болуына әсер етеді. Тіпті жүректің қызметіне де күшті әсері 
бар. Бұл гормонның ұрықтың дамуында маңызы тіпті зор. Оның ұлпаларының 
өсуі мен қызмет атқаруға бейімделуін күшейтеді Қалқанша бездің гормондары 
организмдегі иммундық қасиеттерге әсер етіп, аллергиялық жағдайдың және 
инфекцияның дамуына ықпалын тигізеді. 
Қалқанша безінің тиреоидты гормондары ұрықтың өсіп дамуына күшті әсер 
етеді. Әсіресе оның маңызы ұрықтың жүке жүйесінің дамуына әсері аса маңызды. 
Бүл гормондардың жеткіліксіз болуы кретинизмге ұшыратады. 
Жаңа туған сәбидің тироксиндік белсенділігі күшті болады, яғни 
физиологиялық гипертиреоз байқалады. Мұндай қалып 2 аптаға дейін сақталып, 
содан соң біртіндеп азая бастайды да, 6 жастан соң ересек адамның қалқанша 
безінің белсенділігіндей болады. Бұл организмнің қажеттілігін және күшті өсуін 
қамтамасыз етеді. Алғашқы жыддардағы стероидтық гормондардың секрециясы 
жоғары болғандықтан, балалардың қалқанша безінің мөлшері де үлкен болады 
қалқанша безінің гормондарының құрамында йод бар. Мысалы, тироксиннің 65% 
йод. Сондықтан организмге йод жетіспегенде бездің гипосекрециясы байқалады. 
Ал пайда болған ауруды э н д е м и я л ы зоб деп атайды.(грек. эндемос - 

жергілікті). Эндемия деп атау себебі ауру белгілі бір жердің маңайыңда, 
топырағында йод жеткіліксіз жерлерде пайда болады. Мұндай жердегі 
тұрғындардың қалқанша безі үлкейіп, оның қызметі төмендейді. Қазақстан 
топырағының кей жерлерінде йод жеткіліксіз. Сондықтан біздің ел де сол 
елдердің қатарына қосылады. Бүл ауру топырақта йодтың жетіспеуіне 
байланысты болғанымен, оның пайда болуында басқа да себептер бар. Қуатты 
тағамдармен тамақтанатын балаларда бұл ауру кездеспейді. Йодтың жеткілікті 
болуына астың құрамындағы витаминдердің, тұрмыс жағдайларының, тазалықтың 
маңызы зор. Бүған қоса, сыртқы ортадағы фтор, кобальт микроэлементтерінің 
маңызы да бар екені анықталды. Ғалымдардың зерттеуі бойынша эндемиялық зоб 
ауруының алғашқы жеңіл түрлерінің өзінде бүл науқасқа байланысты жүрек-қан 
тамырлар кемшілігі, жүйке жүйесінің кемшілігі жөне зат алмасуының өзгеретіні 
анықталды. Бүл ауруды емдеуде маңызды орынды профилактикаға, яғни аурудың 
алдын алу жұмыстарына көп көңіл бөлінеді. Жалпылай профилактика арқылы 
балалардың зоб ауруын 20-30 есе азайтуға болады. Эндемиялық зобтың пайда 
болуына жұқпалы аурулар жиі себеп болады. Инфекция өзінің тікелей өсеріне 
қоса, қалқанша безіне орталық жүйке жүйесі арқылы әсер етеді. Себебі барлық 
инфекция ең алдымен орталық жүйке жүйесін уландырады, оның қызметін 
өзгертеді, ал жүйке жүйесінің өзгерісі тікелей қалқанша безінің ауруын тудырады. 
Сондықтан мектепке дейінгі балалармен, бастауыш сынып оқушыларымен тәрбие 
жүмыстарында оларды жүқпалы аурудан сақтауға көбірек көңіл аудару керек. 
Қалқанша безінің кальцитонин гормоны қанның құрамындағы кальцийдің 
мөлшерін азайтады. Оның бұл әсері сүйектің минерал заттары — оксиапатитті 
сүйек ұлпасына жинауына байланысты. Соңғы кездерде кальцитонин көптеген ас 
қорыту бездері мен ішкі секрециялық бездердің өндіру қызметін тежейтіні 
анықталып отыр. 
Қалқанша 
безінің 
г и п е р с е к р е ц и я с ы н д а

жүктеу/скачать 1,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: