Н. УӘЛИҰлы фразеология және тілдік норма Алматы 1 Н. У
жүктеу/скачать 0,61 Mb. Pdf көрінісі
|
Н. У ЛИ лы фразеология ж не тілдік норма Алматы 1 Н. У (1)
| Хан– Тегі, бала жасынан би атанған Сырым қырыққа
жете бере қартаяйын деген-ау, сірә! Ханмен жауласпаймын хандығымен жауласамын деген сөз бола ма екен?Ханы бар, хандығы жоқ ел болғанын қайдан естіп жүрсің? Сырым– Тегінде, екінің бiрi дұрыс болар: не мен қырыққа жете қартайған болармын, не кейбіреулер қырыққа жеткенше қырқынан шыға алмай қойған болар... . Сырым бейнесі бұдан әpi қарай да осылайша "шешендік тілмен" даралана түсуге тиiс тәрізді көрінеді. Бірақ, оқушы күтпеген жерден тiл контрасына тап болады. Жаңағыдан ұтқыр уәжбен ұтымды сөйлейтін шешен Сырымның сөз желісі өзге мәнерге ауысып отырады: Жер-су мәселесі әділетпен шешілмеген болса, халық кеңесі өз міндетін атқара алмаған болар еді... Халық кеңесінің кезекті жиналысын ашық деп жариялаймын... Мал шаруашылығының ыңғайымен т.б. Сөз желісінің бұлайша өзгеріп отыруының өзіндік көркем шешімі бар. Бұдан түйсiнерiмiз – жазушы Сырымды бастан аяқ ескі бидiң мақамымен сөйлете бермейді. Сырым-батыр, шешен ғана емес, ел билеудің ескі тәсілі – хандыққа қарсы шыққан күрескер. Ол халық кеңесінің төрағасы. Әсіресе ресми сипаттағы бөгде стильдік қолданыстар кейіпкер тіліне ел басқарудың демократиялық түріне лайық мазмұн үстеп тұр. Жазушының тiл акварелі осындай идеяға бағынған. Сөйлеу тілі 64 фонында шешендік тілге тән сөз орамдары:қара 64Көркем әдебиеттегі сөйлеу тілмен өмірде қолданылатын сөйлеу тілі дәлме-дәл болмайды. Персонаж тілі өмірдегі сөйлеу тілінің таза көшірмесі емес. Әр автордың алдына қойған мақсатына орай, сөйлеу тілі табиғатын сезінуіне карай, жазушы сөйлеу тілін шығармада әр қилы беруі ықтимал. Көркем әдебиетгегі сөйлеу тілі қаламгердің шығармашылық әрекетінің жемісі (О.Б. Сиротнина. Современная разговорная речь и ее особеиности. М., 1974, 39-6.). 69 қанжар қайраулы...; ер жүрекmiң шайылғаны, ер Сырымның тайынғаны...; еркелеттің қуандым, жан серігім дедің, бұрын естімей жүргендей қуандым... т.б.); дипломатиялық мәнердегі сөз өрнектері: Г у б е р н а т о р – . . . Е ң алдымен халық кеңесі деген ел басқарудың жаңа түрін тапқан, Сырым би, сізді.., ...сіздің осындай пікірді аянбай жақтаған сіздің халқыңызды құттықтаймын... Бұдан былай Россия халықтарының арасында достық күшейте беруіне халық өкіметі тізе қосар деп үміт етеміз. С ы р ы м – Рахмет, барон, мырза, мен барлық халқымыздың атынан рахмет айтып, Сізді құттықтағым келеді... Сізге деген біздің алғысымызды да ауызбен айтып жеткізу маған да оңай болып тұрған жоқ; кейіпкер тіліне ескілік сипат үстейтін "гримдер": улуғ мәртебелі; мархаматыңызға мауафих; Кіші жүз халықтарының бахытына хурмет уағиззатын бағышланмыш т.б. әр түрлі стильдік бояулар контраст тудырып, шығарма тілінің көркемдік сипатын аша түсуге септігін тигізіп тұр. Жазушы тілінің бір сарынды болмай, сөз бояуының бір өңкей көрінбейтіні де сондықтан. Бояуы бөтен бөгде стильдік элементті жазушының сезімтал қаламы сөйлеу тіліне жанастырып "тірілтіп" отырады (шала піскен мәселе, күйіп тұрған мәселе т.б.). Жазушы өзге стильдік элементтерді дайын күйде "көшіре" салмай, қауызынан айырып қолданады. Сондықтан бөгде стильдік элементтер негізгі қызметінде (коммуникациялық функцияда) жұмсалмай, эстетикалық мәнге ие болғанда, көркем тіл кестесіне лайық түрге енеді. Көркем әдебиет стилінің ерекшелігіне бағынып, жазушы идеясына тәуелді болады. Алоларды "шикізат" күйінде жұмсау шығарма тілінің көркемдік әрімін бұзады. Сөзді бірыңғай, бір сарынмен, бір өңмен құра бермей, әр түрлі стильдерден бояу ала біліп, өмір шындығын дәл бейнелеу – реалистік шығармаға тән тәсілдердің бірі. Стильдік контраст – кейіпкер тілін даралаудың бір тәсілі. Оның айқын көрінетін жері – көркем диалог. Көркем диалог – драманың негізгі компоненті болса, ал прозалық шығарманың құрамдас бөлігі. Сондықтан стильдік контраст тек драмалық туындыларда ғана емес, көркем проза жанрларында кездесуі заңды. Көркем әңгімеде стильдік контраст жасай білудің әсері айрықша. Енді жазушының "Атақты әнші Майра" ("Қазақ әдебиеті", 27.2.1981) әңгімесіндегі мынадай диалогті еске түсіріп көрейік: жүктеу/скачать 0,61 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|