Электрондық ақшаның «желілік» жүйесінің жұмыс істеу моделі

 

Карточкалар базасында электрондық ақша жүйесінің жұмыс істеу моделі 

 (card - based)  

 

 

Əлемдік  практиканы  талдау  жəне  зерделеу  «электрондық  ақшаның»  құқықтық 

табиғаты мен экономикалық мəнін неғұрлым толық көрсететін нағыз прогресстік айқындау 

2000  жылғы 18 қыркүйекте  №2000/46/EC  Еуропа  Одағының  Директивасында  келтірілгенін 

көрсетеді.  Осы  Директиваға  сəйкес  электрондық  ақша  эмитентке  қойылатын  талапты 

білдіретін:  

(а) электрондық құрылғыда сақталатын;  

  

(б) эмитент сомасы берілетін ақша құнынан кем емес ақша қаражатын алғаннан кейін 

эмиссияланатын;  

(в)  төлем  құралы  ретінде  эмитенттен  басқа  институттар  қабылдайтын  ақша  құнын 

көрсетеді. 

Қазіргі  кезде  ЕО-ның  электрондық  ақша  бойынша  Директивасын  Еуропалық Одаққа 

қатысушылардың  көбі  өзінің  ұлттық  заңнамасына  енгізді.  Бұл  ретте,  жекелеген  елдердің 

заңнамасында аз ғана айырмашылықтар сақталуда, атап айтқанда:  

- Германияда электрондық ақша «эмитентке талап нысанында электрондық ақпараттық 

тасымалдауышта сақталатын, заңды (қабылдануға міндетті) төлем құралы болмастан, төлем 

құралы ретінде үшінші тұлғалар қабылдайтын ақша құны» ретінде түсіндіріледі; 

-   Нидерландта  неғұрлым  кеңірек  айқындау  пайдаланылады: «электрондық 

құрылғыдағы ақша құны»; 

-   Швецияда  электрондық  ақша  «жеке  шот  болмастан  электрондық  құрылғыда 

сақталатын  эмитентке  қарағанда  өзге  алушылар  төлем  құралы  ретінде  мақұлдаған, 

эмитенттің міндеттемесін білдіретін ақша құны» ретінде айқындалады; 

-  Финляндияда  «электрондық  құрылғыда,  тұтынушының  басқаруында  тұрған  ақша 

сомасы» туралы сөз болады. 

Бұрынғы  кеңестік  кеңістік  аумағында  екі  елде  ғана  (Белоруссия  жəне  Украина) 

электрондық  ақша  ұғымы  мен  заңды  мəртебесін  бекітетін,  сондай-ақ  оларды  шығару  мен 

пайдалану  мəселесін  реттейтін  нормативтік  актілер  қабылданды  (осы  елдердің  ұлттық 

(орталық) банктерінің актілері деңгейінде). Көрсетілген елдерде «электрондық ақша» ұғымы 

(1) Клиенттің 

Эмитентке ақша 

енгізуі   

Нақты ақшы қозғалысы

 

 

 

 

 

Эмитенттің 

банк шоты 

 

ЭМИТЕНТ 

Сатушының 

банк шоты 

 

(5) Ақша аудару 

(4)  Қабылданған 

ЭА туралы 

ақпарат  

(2) ЭА эмиссиясы 

 (ақша құны 

туралы ақпарат 

чипте 

орналастырыла-

ды) 

(3) ЭА карточкадан Сатушының 

терминалына аудару 

(3) Тауарға (қызмет 

көрсетуге) ақы төлеу  

 

 

Сатушы 

 

 

Клиент 

(жеке 

тұлға) 

 

Еуропалық  Одақтың  жоғарыда  атап  көрсетілген  Директивасындағы  нормалары  негізінде 

айқындалды.  

Қазіргі  кезде  аумағында  электрондық  ақшаны  пайдалануға  негізделген  көптеген 

электрондық төлемдер жүйесі жұмыс істеп тұрған Ресей Федерациясында бүгінгі күнге дейін 

«электрондық  ақша»  терминінің  құқықтық  айқындамасы  жоқ.  Бұл  мəселедегі  құқықтық 

айқын  еместік  осы  елдің  электрондық  ақша  жүйесінің  операторларын  қазіргі  кезеңде 

электрондық ақшаны шығару жəне пайдалану үшін əр түрлі жасанды құқықтық схемаларды 

пайдалануға итермелеуде. 

Əдетте,  электрондық  ақшаны  қандай  да  болмасын  елде  іске  асырылған  құқықтық 

модельдерге  жəне  қолданылатын  заңнамалық  шектеулерге  байланысты  екінші  деңгейдегі 

банктер немесе өзге де жеке ұйымдар эмиссиялауы мүмкін.  

Мысалы,  Еуропада  екінші  деңгейдегі  банктерге  қарағанда  реттелуі  неғұрлым 

ырықтандырылған  болып  табылатын  электрондық  ақша  эмитенттері  жеке  мəртебе  алды 

(electronic money institutions - ELMI). Бұл  ретте  банктер  болып  табылмайтын  осындай 

ұйымдардың  қызметі  лицензиялануға  жатады.  Сонымен  қатар  электрондық  ақша  шығару 

жəне  олардың  қызмет  көрсету  бойынша  қызметті  жүзеге  асыруға  бірқатар  пруденциалдық 

талаптар  мен  шектеулер  заңнама  түрінде  бекітілді  (жарғылық  капиталдың  ең  төменгі 

мөлшері,  электрондық  ақшаның  иесі-клиенттердің  тартылған  қаражаттарын  орналастыру 

бойынша шектеулер жəне т.б.). 2009 жылғы 24 сəуірде ЕуроПарламентте электрондық ақша 

туралы жаңа Директива қабылданғанын атап айту қажет, ол 2012 жылғы 1 қаңтардан бастап 

қолданысқа  енгізіледі  жəне  қолданыстағы  №2000/46/EC  Директиваны  ауыстырады. 

Көрсетілген  мерзімге  дейін  еуроаймақтың  барлық  елдері  жаңа  директиваның  нормаларын 

ұлттық заңнамаға кіріктіру бойынша мемлекетішілік рəсімдерді аяқтауы тиіс.   

Жаңа  директива  электрондық  ақша  жүйелерін  дамыту  қарқынын  арттыру  үшін 

бірқатар қолайлы жағдайлар жасауды, атап айтқанда мыналарды көздейді:  

-  электрондық  ақша  эмиссиялаушы  ұйымдар  үшін  жарғылық  капитал  мөлшеріне 

қойылатын талаптар (ELMI), 1 млн. ЕУРО-дан 350 мың ЕУРО-ға дейін төмендеді, мұның өзі 

шағын ойыншылардың нарыққа шығуына мүмкіндік береді;  

-  электрондық  ақша  эмиссиясы  жөніндегі  қызметті  жүзеге  асырудың  айрықшалық 

қағидаты  алынып  тасталды,  яғни  электрондық  ақша  эмитенті  сондай-ақ  қызметтің  басқа 

түрлерімен жəне электрондық ақша эмиссиясы мен қызмет көрсетуден басқа өзге де қызмет 

көрсетулерді ұсынумен айналыса алады.   

Үндістанда,  Мексикада,  Тайванда  жəне  Литвада  электрондық  ақшаны  шығару 

құқығын тек қана банктер пайдаланады, ал АҚШ-та, Канадада, Жапонияда жəне Малайзияда 

электрондық ақша эмитенті болуға кімнің құқылы екендігі туралы нақты айқындама жоқ.   

Электрондық технологиялардың даму деңгейі барынша жоғары Сингапурда мемлекет 

электрондық  ақша  шығаруды  жəне  олардың  эмиссиясына  өз  монополиясын  енгізуді  өзі 

шешті.  Бірқатар  ақпараттық  агенттіктердің  бұрын  таратылған  хабарламалары  бойынша  бұл 

елде электрондық ақша 2008 жылы елдік барлық субъектілері міндетті қабылдау үшін заңды 

төлем құралы ретінде ресми мəртебе алуға тиіс болатын. Алайда, қазіргі кезде бұл елде осы 

жобаны іске асыруға қатысты шынайы ақпарат жоқ.   

Белоруссияда  жəне  Украинада  электрондық  ақша  эмиссиясына  тек  қана  екінші 

деңгейдегі банктерге жəне ұлттық валютада ғана рұқсат етіледі. Белоруссияда бүгінгі күні 3 

банк əр түрлі жүйелердің электрондық ақшасын эмиссиялайды (Берлио, EasyPay, WebMoney, 

Ipay). 2008 жылы осы банктер электрондық ақшаны пайдалана отырып, 95,0 млн. АҚШ дол. 

сомасына 2 млн.  жуық  операциялар  жүргізілген 90,0 млн.  АҚШ  дол.  жуық  сомаға 

электрондық ақша эмиссиялады.  

Егер  Украинаның  аумағында  заңнамалық  деңгейде 5000 грн.

1

астам  сомаға 

электрондық ақшаны пайдалана отырып операциялар жүргізуге рұқсат етілсе, Белоруссияда  

                                                 

1

 Украинаның Ұлттық Банкі нормативтік құқықтық актіні қабылдаған кезде бұл сома доллар баламасында  1000 

АҚШ долларын құрады 

 

электрондық  ақшамен  жүргізілетін  операциялардың  ең  жоғары  рұқсат  етілетін  сомасы 360 

АҚШ  долларынан (30 базалық  шама)  аспауы  тиіс.  Алайда,  қазіргі  кезде  Белоруссияның 

Ұлттық  Банкі  заңнамаға  көрсетілген  шектеуді  алып  тастауға  қатысты  өзгерістер  енгізуді 

жəне иесінің электрондық əмиянында сақтаулы электрондық ақша сомасы 12 000 АҚШ долл. 

(1000  базалық  шама)  тең  немесе  одан  асатын  болса,  электрондық  ақша  иелерін  міндетті 

түрде бірегейлендірудің енгізілуін жоспарлауда.  

Австрияда  жəне  Ирландияда  электрондық  тасымалдауышта  сақтауға  болатын 

электрондық  ақшаның  ең  жоғары  көлемі  тиісінше 2000 жəне 5000 еуро  деңгейінде 

шектелген. 

Қолданылу  аясын  негізге  ала  отырып,  электрондық  ақшаны  микротөлемдерге 

(бірнеше центтен бастап бірнеше АҚШ долларына дейін) қызмет көрсетуге арналған құрал 

ретінде  қараған  жөн,  бұл  үшін  дəстүрлі  құралдар  сирек  қолданылады  не  барлық  уақытта 

бірдей қолайлы емес жəне экономикалық тиімді болып табылмайды. Осы тұрғыдан алғанда 

электрондық ақша қолма-қол ақшаға (банкноталарға жəне  монеталарға) бəсекелес болады.  

Қазіргі кезде электрондық ақша мынадай салаларда пайдаланылады: 

1. Интернет сауда (аздаған сомаға онлайндық сатып алуға қызмет көрсету). Бұл қазіргі 

кезде  əлемнің  көптеген  елдерінде  электрондық  ақшаны  қолданудың  негізгі  аясы.  Соңғы 

жылдары Интернет ортада цифрлық тауарлар жəне қызмет көрсету (ақпаратты, электрондық 

кітапты,  бағдарламаларды,  музыка,  фильмдер  сатып  алу,  ақылы  Интернет  беттерге, 

онлайндық ойындарға кіру, тотализаторларға, ұтыс ойындарына жəне  аукциондарға қатысу, 

əртүрлі  басқа  да  интернет-сервистер)  нарығы  деп  аталатын  нарықтық  қарқынды  дамуымен  

бірге  «желілік»  электрондық  ақшаны  ендірудің  жəне  пайдаланудың  маңыздылығы  мен 

тұтынушылардың қажеттілігі айтарлықтай өсті.   

2.  Қызмет  көрсету  негізінен  қолма-қол  ақшамен  қамтамасыз  етілетін  ұсақ  бөлшек 

сауда, яғни экономиканың дəстүрлі секторында ұсақ сомаларға сауда операцияларын жүргізу 

(«электрондық  əмиян»  қызметін  атқаратын  микропроцессорлық  карточкаларды  пайдалану).

 

Төлем  карточкаларын  қолданудан  айырмашылығы  электрондық  əмияндарды  пайдалана 

отырып операциялар жүргізу кезінде карточканы ұстаушының банк шотында жеткілікті ақша 

сомасының болуын тексеру мақсатында банк шотына хабарласу талап етілмейді жəне төлем  

оффлайн  режимінде  жүзеге  асырылады  (ақша  сомасы  туралы  ақпарат  əмиянның  өзіндегі 

чиптің  жадында  болады),  мұның  өзі  ұсақ  сомадағы  төлемдерді  тиімді  жүзеге  асыруға 

мүмкіндік береді. Бұл технология, телекоммуникация нашар дамыған жағдайларда, əсіресе, 

Қазақстанның  сапалы  əрі  тұрақты  байланыс  жоқ  шалғай  аймақтарында  бөлшек  сауда 

саласында  қолма-қол  жасалмайтын  төлемдерді  жүзеге  асыру  үшін  ең  озық    экономикалық  

тиімді шешім болар еді.   

Қазіргі  кезде  əлемдегі  барлық  елдердегі  сияқты  Қазақстанда  Интернеттің  жəне 

мобильдік  индустрияның  енуі  жəне  бұдан  əрі  дамуына  байланысты  цифрлық  тауарлар 

нарығы  қарқындап  дамуда.  Электрондық  ақшаның  заңнамалық  бекітілген  құқықтық 

мəртебесінің  болмауы  жəне  осы  мəселедегі  нормативтік  айқындылықтың  болмауы, 

«электрондық  ақшаны»  пайдалануға  негізделген  жəне  Интернет  пен  өзге  де  электрондық 

жүйелер  арқылы  тауарларды  жəне  қызмет  көрсетулерді  сатып  алу  бойынша  онлайн 

операцияларын  тиімді  жүргізуге  жəне  қызмет  көрсетуге  арналған  жаңа  мамандандырылған 

электрондық төлем жүйелерінің Қазақстанда пайда болуын жəне дамуын тежейтіні сөзсіз.  

Қазақстанның  Ұлттық  Банкі  Қазақстан  аумағында  электрондық  ақшаны  эмиссиялау 

жəне пайдалану үшін құқықтық жағдайлар жасау мақсатында қазіргі кезде тиісті нормативтік 

құқықтық  базаны  əзірлеу  жəне  қалыптастыру  бойынша  жұмыс  жүргізуде.  Қазіргі  кезде 

электрондық  ақша  мəселелері  бойынша  тиісті  заң  жобасы  дайындалды  жəне  мүдделі 

мемлекеттік  органдармен  жəне  нарық  субъектілерімен  келісу  сатысында.  Осы  заң  жобасы 

мынадай заңнамалық толықтырулар енгізуді көздейді: 

 1) 

«Ақша  төлемi  мен  аударымы  туралы»  Қазақстан  Республикасының  Заңына 

«электрондық  ақша»  ұғымын,  оларды  пайдалана  отырып  төлемдерді  жүзеге  асыру  тəртібін 

енгізуге,  сондай-ақ  «электрондық  ақша»  эмитенттері  мен  иелерінің  электрондық  ақшаны 

 

шығару,  пайдалану  жəне  өтеуге  қабылдау  кезіндегі  құқықтары  мен  міндеттерін  бекіту 

бөлігіне  қатысты.  Бұл  ретте  арнайы  норманы  бекіту  болжанып  отыр,  оған  сəйкес    төлем 

жасаушының  «электрондық  ақшаны»  қолдану  кезіндегі  ақша  міндеттемесінің  орындалуы  

пайдасына осы төлем жасалып отырған тұлғаның «электрондық ақшаны» алу сəтінде жүзеге 

асырылады, бұл «электрондық ақшаның» айрықша қасиеттеріне негізделген; 

 2) 

«Қазақстан  Республикасының  Ұлттық  Банкі  туралы»  Қазақстан  Республикасының 

Заңына  Қазақстан  Республикасы  Ұлттық  Банкінің  Қазақстанның  аумағында  «электрондық 

ақшаны»  шығару,  сату,  пайдалану  жəне  өтеу  тəртібін  белгілеу  жөніндегі  құзыретін 

(өкілеттіктерін) айқындау бөлігіне қатысты;  

3) «Қазақстан  Республикасындағы  банктер  жəне  банк  қызметі  туралы»  Қазақстан 

Республикасының Заңына екінші деңгейдегі банктерге электрондық ақша эмиссиясына жəне 

«электрондық  ақшаға»  қызмет  көрсету  бойынша  операцияларды  жүргізуге  құқық  беру 

бөлігіне қатысты

. 

 

Қорыта  айтқанда,  қазіргі  заманғы  нарық  «виртуалдану»  үстінде.  Материалдық 

емес тауар ағындары – ақпараттық өнімдер қозғалысы жəне ақпараттық қызмет көрсету 

–  электрондық  кеңістікке  ұмтылуда,  мұның  өзі  тауарлар  мен  қызмет  көрсетудің  осы 

түрлері  үшін  тиімділікті  күрт  арттырады.  Қазақстанда  орта  жəне  ұзақ  мерзімді 

болашақта электрондық ақшаға сұраныс жəне нарықтың оған объективті қажеттілігі, ең 

алдымен  Интернеттің  жəне  мобильдік  байланыстың  өз  мүмкіндіктеріне  тікелей 

байланысты цифрлық тауарлар мен өзге де қызмет көрсетулер нарығын дамыту (кіру жəне 

белгілі бір ақпарат алу үшін ақы төлеу) есебінен өсетін болады. 

Сондай-ақ  бұл  мақала  электрондық  ақша  мəселелеріне  арналған  жарияланымдар 

сериясын  ашатын  мақала  екендігін  атап  айтқымыз  келеді.  Онда  «электрондық  ақша» 

ұғымының  табиғаты  жəне  оны  айқындау  тəсілдері,  электрондық  ақша  түрлері 

(жіктемесі), электрондық ақша жүйесінің жұмыс істеуінің теориялық жəне практикалық 

аспектілері  туралы  сөз  болды,  сондай-ақ  осы  мəселе  бойынша  халықаралық  тəжірибе 

келтірілді. Келесі мақала электрондық ақшаны құқықтық реттеудің қазақстандық моделі 

қандай болуы тиіс жəне ол қандай критерийлер мен талаптарға сəйкес келуі тиіс екендігі 

туралы мəселелерді талқылауға арналады. 

 

REIT жылжымайтын мүлік қорлары 

 

Осипов И.В., Қазақстан Республиқасы Ұлттық Банкі Зерттеу жəне статистика 

департаментінің сарапшысы 

 

Қазақстан  Республикасының  қаржы  секторының  дағдарыстан  кейінгі  кезеңдегі 

дамуы  кезінде  жинақ  ақша  тартудың,  атап  айтқанда  жылжымайтын  мүлік  қорлары 

(REIT)  сияқты  институттары  арқылы,  балама  көздерінің  тізбесін  кеңейту  бойынша 

жұмысты  жандандыруға  назар  аударылатын  болады. REIT нені  білдіретінін  жəне 

Қазақстандағы  осындай  қорлардың  даму  перспективалары  қандай  екенін  түсіндіру 

əрекеттері осы бапта берілген. 

  

REIT «real estate investment trust» деген  ағылшын  сөздерінің  аббревиатурасы  болып 

табылады  жəне  бұл  «жылжымайтын  мүліктің  инвестициялық  трасты»  деп  аударылады. 

Қорлардың  осы  моделі  АҚШ-та 100 жыл  бұрын  қалыптастырылған  жəне  инвестициялық 

қорлардың  ескі  түрлерінің  бірі  болып  табылады.  Осындай  қорлар  АҚШ-та 1880 жылы 

қалыптаса бастады жəне олардың басты артықшылығы қосарланған салық салудың болмауы 

болды, яғни қорлар пайдаға корпоративтік салық төлеген жоқ, салықты табыс алған инвестор 

төледі. 

1930 жылғы Ұлы Депрессия толқынында қорлар салық жеңілдіктеріне айырылды, бұл 

осы нарықтың дамуын тежеді. Алайда, 50-60 жылдары жылжымайтын мүлікке өсіп отырған 

сұранысқа  жауап  ретінде 1960 жылы  АҚШ-та REIT ұғымы  заңды  түрде  бекітілді  жəне 

жеңілдікпен  салық  салу  нормалары  енгізілді.  Осы  шара  ұжымдық  инвестициялар  нарығын 

қайтадан  жандандырды,  бұл  көптеген  жеке  тұлғаларға,  оның  ішінде  ұсақ  инвесторларға 

жылжымайтын мүлікке қаражат салуға мүмкіндік берді. Сонымен қатар корпоративтік салық 

бойынша  салық  жеңілдігін  алу  үшін REIT өз  пайдасының  кемінде 95% пайшыларға  төлеуі 

тиіс болды.  

1993 жылы АҚШ-та зейнетақы қорларына өз активтерін REIT-қа салуға рұқсат етті, ал 

1999 жылы заң қабылданды, соның нəтижесінде REIT-қа жылжымайтын мүлікті жалдаушыға 

əлеуметтік  қызметтер  ұсыну  үшін  еншілес  компаниялар  құруға  рұқсат  етілді,  бұл REIT 

инвестициялық  қызметінің  шеңберінен  ерте  шықты.  Осылайша,  басқарылатын REIT 

жылжымайтын  мүлікті  жалға  алған  кезде  қызмет  көрсету  деңгейі  айтарлықтай  өсті. 2001 

жылдан  бастап REIT акциялары  америка  бағалы  қағаздар  нарығы  қызметінің  жетекші 

көрсеткіштерінің бірі S&P500 индексінің есебіне кірді. 

Тұтастай  алғанда REIT қорларын  үш  негізгі  топқа  бөлуге  болады:  жылжымайтын 

мүлік  қорлары,  ипотекалық  қорлар  жəне  алғашқы  аталған  екеуінің  қасиеттерінен  тұратын 

гибридтік  қорлар.  Ипотекалық  қорлар  өз  активтерін  тұрғын  үй  жəне  коммерциялық 

жылжымайтын  мүлікті  қаржыландыру  үшін  əр  түрлі  ипотекалық  өнімге  салады  жəне 

ипотекалық  кредит  бойынша  пайыздар  есебінен  жұмыс  істейді.  Жылжымайтын  мүлік 

қорлары, атынан біліп отырғандай, өз активтерін жылжымайтын мүлік объектілеріне салады. 

Бұл  жерде  пайшының  мүддесі  мынадай  екі  құрамдас  бөліктен  тұрады:  жылжымайтын 

мүлікті  жалға  беруден  алынған  кіріс  жəне  жылжымайтын  мүлік  құнның  өсуінен  алынған 

кіріс.  Негізінен,  əңгіме REIT туралы  болған  кезде,  басым  түрде  көп  болуына  байланысты 

жылжымайтын мүлік қорлары деп түсінеміз. 

Қазіргі кезде жылжымайтын мүлік қорлары сақтандыру компанияларының, зейнетақы 

қорларының,  қайырымдылық  қорларының,  өзара  қорлардың  жəне  жеке  тұлғалардың 

инвестициялары  үшін  объектілер  болып  табылады  жəне  əлемдік  тəжірибе  көрсетіп 

отырғандай,  жылжымайтын  мүлік  қорлары  кірістілігінің  деңгейі  əдетте  облигациялар 

қорларының  кірістілігінен  асып  түседі.  Жылжымайтын  мүлік  қорлары  жоғары  деңгейдегі 

тəуекел  бар  инвестициялардың  консервативтік  объектісі  бола  отырып,  сонымен  қатар  ұзақ 

мерзімді  кезеңде  облигациялармен  салыстырғанда  жоғары  кірістілікті  қамтамасыз  етеді. 

Олар сондай-ақ инвестициялық портфельді оңтайландыру жəне тəуекелдерді əртараптандыру 

 

үшін жақсы мүмкіндік береді, себебі олардың акцияларының динамикасы əдетте қор нарығы 

қозғалысының жалпы бағытына сай келмейді.  

Осылайша, REIT дəстүрлі  түрде  акциялардан  жəне  облигациялардан  тұратын 

портфельдің  құрылымын  ағымдағы  кірісінің  жоғары  деңгейі  бар  инвесторларды  тарта 

отырып  жəне  капиталдың  қалыпты  түрде  ұзақ  мерзімі  өсуі  мүмкіндігімен  жақсартуға 

мүмкіндік  жасайды.  Осымен  қатар,  олар  инфляциядан  да  қорғайды,  себебі  қорлардың 

кірістерінің негізгі көзі – жалдау ақысының əдетті баға деңгейінің жалпы деңгейінің өсуімен 

қатар өсуге қарай үрдісі бар. 

Шындығында, REIT-қа  қаражат  салу  мүлдем  тəуекелсіз  болып  табылмайды.  Осы 

қорлар  үшін  басты  проблема  жылжымайтын  мүлік  нарығындағы  жаппай  құлдырау  болуы 

мүмкін,  бұл REIT қорларының  бағалы  қағаздарын  ұстаушылар  үшін  күрделі  шығындарға 

əкеп соғады.  

Қазақстанға  қатысты  айтатын  болсақ,  бұл  жерде  жылжымайтын  мүлік  қорларының 

туындау  үдерісінің  басталуы 2006 жылы  басталды,  ол  кезде  заңнамалық  базаға  тиісті 

өзгертулер енгізілді, бұл осы инвестициялау түрінде жол ашты. 

2006 жылы «Қазақстан Республикасының кейбiр заңнамалық актiлерiне тұрғын үйдiң 

жалға  берiлетiн  секторын  дамыту  мəселелерi  бойынша  өзгерiстер мен  толықтырулар енгiзу 

туралы»  Қазақстан  Республикасының 2006 жылғы 7 шілдедегі  № 182 Заңымен 

«Инвестициялық қорлар туралы» Заңға түзетулер енгізілді, олар оны «жылжымайтын мүлік 

қоры» ұғымымен толықтырды жəне оларға қойылатын негізгі талаптарды айқындады. 

Осы  заңға  сүйенсек,  жылжымайтын  мүлiк  қоры – қызметiнiң  айрықша  түрi 

акционерлердiң  оның  акцияларын  төлеу  үшiн  қосқан  ақшаны,  сондай-ақ  осындай 

инвестициялау нəтижесiнде алынған активтердi жылжымайтын мүлiкке жəне заңмен өзге де 

рұқсат  берiлген  мүлiкке  жинақтау  мен  инвестициялау  болып  табылатын  акционерлiк 

инвестициялық қор. 

Қордың атында «жылжымайтын мүлiк қоры» деген сөздердің болуы міндетті, ал оның 

активтері  үйлерден  жəне  ғимараттардан,  жер  учаскелерінен  жылжымайтын  мүлікке  қызмет 

көрсету  үшін  қажетті  мүкəммалдан  жəне  негізгі  құрал-жабдықтан,  ақша  мен  қаржы 

құралдарынан тұруы тиіс. Активтердің құрамында құрылысқа, жылжымайтын мүліктің қайта 

құрылатын  объектілеріне,  жобалау-сметалық  құжаттамаға  үлеспен  қатысу  шарттарына 

туындайтын  талап  ету  құқықтары  болмауы  тиіс.  Қордың  активтерін  мүлікке  (бағалы 

қағаздармен ақшаны қоспағанда) инвестициялау кезінде мүлікті тəуелсіз бағалаушы міндетті 

түрде бағалауы тиіс. 

Қор  жылына  кемінде  бір  рет  өзінің  акцияларын  ұстаушыларға  дивидендтер  төлеуі 

тиіс,  бұл  ретте  дивидендтер  төлеуге  қордың  таба  кірісінің  кемінде 90% жұмсалады. 

Жылжымайтын  мүлiк  қорлары  сатып  алынған  мүлікке  қызмет  көрсететін  еншілес 

ұйымдарын құруға құқылы. Бұл ретте қордың таза активтерінің кемінде 80% жылжымайтын 

мүлікте  болуы  тиіс  жəне  қорлардың  инвестициялық  кірісінің  кемінде 50% жылжымайтын 

мүлікті жалға беруден алынған кірістер құруы тиіс. 

Алайда  Қазақстанда  тиісті  заңнамалық  базаның  құрылғанына  қарамастан, REIT 

қорлары  тиісті  дəрежеде  дамымай  отыр.  Тұрғын  үй  жəне  коммерциялық  жылжымайтын 

мүлік  объектілеріндегі  меншіктеу  құқықтарының  көп  болуы  жəне  одан  айырылмау  ниеті, 

сондай-ақ «ұзақ» ақшаның болмауы осы инвестициялау түрін қалыптастыру кезінде тежеуші 

жағдай  болуы  мүмкін.  Сонымен  қатар  Қазақстандағы REIT қорларына  құрылыс  салумен 

айналысуға  жəне  аяқталмаған  объектілерге  қаражат  салуға  тыйым  салынған,  бұған 

тəуекелдерді  төмендету  жəне  инвесторлардың  қаражатын  қорғалуын  қамтамасыз  ету 

қажеттілігі  себепші  болды.  Сонымен  қатар  құрылыс  саласының  рецессиясы  жəне 

жылжымайтын  мүлік  бағаларының  төмендеуі  жағдайында,  тура  осы  кезде  тұрғын  үй  жəне 

коммерциялық жылжымайтын мүлік объектілерін сатып алу бойынша қызметті жандандыру 

үшін қолайлы уақыт келді. 

Қазақстандағы  жылжымайтын  мүлік  нарығы  дағдарысының  салдары  жылжымайтын 

мүлік  бағаларының  аймағына  қатысты 30-60% төмендеуіне,  тұрғын  үй  объектілері, 

 

құрылысын  кредиттеудің  жəне  ипотеканың  қысқаруына,  əзірлеу  сатысындағы  мастер-

жоспардың немесе жер учаскесін сатып алу жобаларының 90% жуығы «тоқтата тұруға» алып 

келді.  Тұрғын  үй  жəне  коммерциялық  жылжымайтын  мүлік  объектілерін  салу  тоқтатылды, 

құрылыс секторы жəне жылжымайтын мүлік сатып алуды белсенді кредиттеген банктердің 

несие портфелі нашарлады. 

Нарықтың өз бетінше қалпына келуге қабілетсіз болуы осы салаға мемлекеттік қолдау 

көрсету  қажеттілігіне  себепші  болды.  Осы  жағдайларда  мемлекет  құрылыс  объектілерін 

қаржыландыру  үшін  екінші  деңгейдегі  банктер  арқылы  95 млрд.  теңге,  ипотекалық 

заемдарды  қаржыландыру  үшін 120 млрд.  теңге,  тұрғын  үй  құрылысын  аяқтау  үшін 

«Самұрық-Қазына» жылжымайтын мүлік қоры» АҚ арқылы 240 млрд. теңге бөлді. 

Жылжымайтын  мүлік  нарығына  жаңа  құрылым, «Самұрық-Қазына»  ҰƏҚ  еншілес 

кəсіпорны  «Самұрық-Қазына»  жылжымайтын  мүлік  қоры»  АҚ  (бұдан  əрі – Қор)  шығуы 

барынша  қызықты  болып  табылады. 2009 жылғы  наурызда  құрылған  Қордың  қызметінің 

негізгі  бағыттары  мыналар  болып  табылады:  аяқталған  жəне  салынып  жатқан  тұрғын  үй 

құрылысындағы  тұрғын  үй  жəне  тұрғын  үйге  жатпайтын  үй-жайларды  сатып  алу; 

жылжымайтын мүлікті тиімді басқаруды қамтамасыз ету; жылжымайтын мүлік нарығындағы 

проблемаларды шешу жөнідегі шаралардың мониторингі.  

Қордың басты мақсаты, бұл реттелетін жəне əділ құны бойынша одан кейін сатып алу 

құқығымен  жалдау  институтын  дамыту  арқылы  Қазақстан  халқы  үшін  тұрғын  үйдің  қол 

жетімділігін қамамасыз ету.  

Қор осы кезде Алматы, Астана қалаларындағы жəне Алматы облысындағы құрылысы 

аяқталмаған  объектілердің  құрылысын  аяқтау  бойынша  жұмыс  жүргізуде.  Сатып  алынған 

тұрғын  үй  кешенінде  жылжымайтын  мүлікті  өткізу  əдістері  мынадай:  тікелей  сату; 

меншіктеу  құқығы  өткізілмей  ұзақ  мерзімді  жалдау;  кейіннен  сатып  ала  отырып  жалдау.  

Пəтерлерді  тікелей  сатып  алу  Қордың  қысқа  мерзімді  өтімділігін  ұстап  тұру  қажеттілігі 

болған  жағдайда  пайдаланылады,  меншіктеу  құқығы  өткізілмей  ұзақ  мерзімді  жалдау 

əлеуметтік топтың шағын форматты тұрғын үйіне қатысты қолданылады, кейіннен сатып ала 

отырып 15 жыл  мерзімге  жалдау  эконом  жəне  бизнес – класс  сегментінің  тұрғын  үйлеріне 

арналған. Бұл ретте тұрғын үйді жалдау нарықтық бағадан арзан болады, ал кейіннен сатып 

алынатын тұрғын үй бойынша жалдау төлемдері пəтердің құнын өтеу есебіне жұмсалады. 

Қоры 2009-2011 жылдары  барлық  объектілердің  құрылысын  аяқтауды  жəне  осы 

тұрғын  үйді  тиімді  басқаруға  көшуді, 2012-2015 жылдары  жаңа  объектілерге 

инвестициялауды  жүзеге  асыруды  жəне  Қазақстандықтардың  тұрғын  үймен  қамтамасыз 

етілуін  жан  басына  шаққанда 25 шаршы  метр  нормасына  дейін  жеткізуді, 2016-2020 

жылдары  Қор  базасында  əртараптандырылған  қаржыландыру  көздері  бар  инвестициялық 

жəне  басқарушы  компания  кіретін  холдинг  құруды  жəне  жекешелендіру  рəсіміне  көшу 

мүмкіндігін жоспарлап отыр.   

Шын мəнінде Қорды тұрғын үйді жалдау нарығындағы, қызметі жалпы алғанда REIT 

қорларының  жұмыс  қағидаттарымен  айтарлықтай  ұқсас  нақты  бірінші  ойыншы  ретінде 

қарастыруға болады. REIT-тан айтарлықтай айырмашылығы Қордың құрылыспен айналысу 

мүмкіндігі,  сондай-ақ  Қорға  бөлінген  қаржы  ресурстарын  өтеу  үшін  тұрғын  үйді  сатудан 

жəне жалдаудан алынған капиталды мемлекетке қайтару қажеттілігі бар.   

Қордың  əлеуметтік  топтың  жалға  берілетін,  сатылмайтын  тұрғын  үйлерін  басқару 

қажеттілігі болатынын ескере отырып, осы жобаның жұмыс істеу мерзімінің шектеусіз ұзақ 

уақытқа созылады деп болжауға болады, ал аяқталмаған құрылыс объектілері əлі де біршама 

көп болғандықтан, Қор қызметінің ауқымы кең болып қалады.  

Сондықтан  заңнамаға  белгілі  бір  түзетулер,  оның  ішінде  жалдаушы  жəне  жалға 

беруші арасындағы өзара қарым-қатынастарға, Қордың акциялар шығаруына жəне Қазақстан 

қор  биржасынан  листинг  алуға  қатысты  түзетулер  енгізу  кезінде,  Қордың  қаржылық 

əлеуметін  айтарлықтай  өсіруге,  мемлекеттің  Қорға  қатысуы  гарант  болып  табылатын  жеке 

инвесторларды  тартуға  болады,  бұл  өз  кезегінде  республикадағы  жалдайтын    тұрғын  үй 

 

нарығын  дамытуға  күшті  серпін  береді  жəне  Қазақстандағы REIT қорларының  қызметін 

жандандыру үшін мысал жəне ынталандыру болады. 

 

Ақпарат көздері: www.investika.ru, www.kazproperty.kz, www.kase.kz,  www.rfca.kz 

 

жүктеу/скачать 0,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: