П. М. Кольцов А. С. Тасмағамбетов

Орталық  Азия  -   Азия  құрлығының  дүниежүзілік  мүхитпен  шектеспейтін 
үлан-ғайыр  аумағы  болып  табылады.  Оныц  құрамдас  бөліктерінің  нақты 
шекараларын  анықтайтын  түрлі  пікірлер  бар  болса  да,  олардың  біреуі  де 
талассыз  емес.  Сонымен  шекараларын анықтау қиындау  болса да,  бүл  аймақтың 
бірнеше  маңызды  ортақ  сипаттамалары  бар.  Осылардың  ішінде  бүгінгі  саяси 
ғылымда  Орталық  Азия  түсінігіне  негізгі  бүрынғы  посткеңестік  бес  мемлекетгі 
қамтиды:  Қазақстан,  Өзбекстан,  Қырғызстан,  Тэжікстан  мен  Түркіменстан. 
Алайда  бүл  атау  көбінесе  саяси-экономикалық  жэне  мэдени  сипатпен 
байланыстырылады.  Ал географиялық тұргыдан оныц шекарасы бес мемлекеттен 
де  аса  аумақты  қамтиды  деген  пікірлер  де  таралған.  Оны  кейде  «Орта  Азия» 
немесе  «Ішкі  Азия»  деп  те  атайды,  себебі,  ол  кең-байтақ  Еуразия  құрлығыныц 
орталық бөлігінде орналасқан.
Орталық  Азия  оңтүстігінде  Памир-Гиндукуш  тауларымен,  шығысында 
Гоби  жэне  Такла-Макан  шөлдері  жэне  Қытай  жазығымен,  солтүстігінде  Ресей 
Сібірімен,  батысында түркі мемлекеттерінің шекараларымен шектелген.  Орталық 
Азия  деп  аталатын  географиялық  аймақ  -  орта  ғасырлар  мен  Кеңес  өкіметіне 
дейінгі  кезеңдегі  деректер  мен  зерттеулерде  «Түркістан»,  деп  аталғаны  белгілі 
деп авторлар өз пікірлерін білдіреді  [1].
Бүл  термин  жайында  белгілі  ресейлік  зерттеуші  өз  ойын  төмендегіше 
жеткізеді:  «Такое  понимание  термина  «Центральная  Азия»  появилось  с  подачи 
западных  ученых  —  политологов  и  советологов,  которые  используют  термин 
«Central  Asia»,  т.е.  Центральная  Азия,  не  только  в  политологии,  но  и  в  ака­
демических  изданиях  по  отношению  к  территориям  постсоветских  республик. 
Для  определения  Монголии,  Синьцзян-Уйгурского  автономного  района  КНР, 
Внутренней  Монголии,  Бурятии,  Тывы  западные  исследователи  употребляют 
термин 
Inner Asia,  т.е.  «ВнутренняяАзия».
Термин  «Средняя Азия»  имел устойчивое  применение  в  советскую  эпоху. 
Существовал  он  и  в  XIX  —  начале  XX  вв.,  но  тогда  носил  более  расширенное 
толкование.  Например,  основатель российского  китаеведения отец Иакинф  (И.Я. 
Бичурин) в начале XIX в.  в понятие «Средняя Азия»  включал и земли Монголии. 
С  советского  времени  и  в  политической,  и  в  научно-исторической,  и  в 
географической 
литературе 
под 
наименованием 
«Средняя 
Азия» 
подразумевались 
пределы 
современных 
государств 
— 
Узбекистана, 
Кыргызстана,  Таджикистана,  Туркменистана  —  бывших  союзных  республик. 
При этом  Казахстан упоминался  отдельно,  но  в  связке  с  этими территориями.  В 
советской политологической и научной среде существовало устойчивое сочетание 
«Средняя  Азия  и  Казахстан»,  «республики  Средней  Азии  и  Казахстан».  В 
советской  географической  науке  к  Средней  Азии  относили  территории всех упо­
мянутых азиатских союзных республик полностью,  а Казахстана частично — юг и 
юго-восток  до  озера  Балхаш.  Вероятно,  появление  названия  «Средняя  Азия  и 
Казахстан»  объясняется  в  определенной  степени  идеологическими  причинами, 
поскольку  дореволюционный  термин,  обозначающий  регион  —  «Туркестан», 
вполне  мог  ассоциироваться  в  сознании  советских  властей  с  сепаратистской  по 
отношению к СССР идеей пантюркизма»  [2].
Ендігі  кезекте  «Түркістан»  аталған  біртугас  өлкеніц  қалыптасқан 
шекарасын анықталық.
Жалпы  «Түркістан»  терминініц  алғашқы  рет  қолданылуы  VI  ғасырда 
парсы,  VIII-IX  ғасырлардағы  араб  тарихшыларыныц  ецбектеріне  тиесілі. 
Түркістан  тарихи-жағрафиялық 
аймағы 
Амудариядан 
солтүстікке 
қарай 
бағытталған.  Бүл аймақтар,  бүдан кейін,  IX ғасырдағы эйгілі араб тарихшысы ат-

Табаридің  шығармаларында  да  орын  алып,  онда  Оке  (Амудария)  өзені  түркілер 
мен  парсылардың  арасындағы  шекара  ретінде  белгіленген  дей  келіп,  академик 
Б.Көмеков  «VI  ғ.  тарихи  сахнаға  көне  түркілердің  келуімен  жэне  олардың 
Орталық  Азияға  саяси  билігінің  таралуына  байланысты  «турлар»  үғымы 
«түркіге»,  ал  «Түран»  Түркістанға,  яғни  түркілер  елі  деген  жеке  үғымға  ие 
болды»  деген қорытынды жасайды  [3].
Ол  жөнінде  М.Шоқай  да  көз  жүмарының  алдында  бес  ай  бүрын  Париж 
маңындағы  үйінде  жазған  «Түркістан»  атты  мақаласында  бүл  атаудың  пайда 
болуы  мен  сол  кезеңге  байланысты  өз  ойын  былай  сабақтайды:  «...  Түркістан  -  
түркілер  елі  деген  сөз.  Сонау  VI  ғасырдың  өзінде-ақ  монгол  дэуіріне  дейінгі 
көшпелілер  империясын,  түркі  жүрты  қанатын  жая  қоныстанған  кең  байтақ 
аймақты  сасанид  эулеті  кезіндегі  (III-VII  ғғ.)  ирандықтар  осылай  атай  бастаған 
екен.  Бүл  көшпелі  түркілер  империясының  территориясы  Қытай  шекарасынан 
Персия  мен  Византия  шекарасына  дейін  созылып,  солтүстікке  қарай  оны  мен 
сасанидтер  мемлекетінің  арасындағы  шекара  қызметін  атқарған  Әмудариядан 
бастап,  шығысында  Индке  дейін  жетіп  жатты.  Батыста  түркілер  мекені 
Птоломейдің кезінде-ақ түркіше Даикс (яғни Жайық) атымен белгілі болған Орал 
өзенінен  әрі  төңкеріліп  жатты»,  -  деп  географиялық  жағынан  кең  ауқымды 
территорияны айқындап берген болатын [4].
VIII 
г. 
басында 
Түркістан 
ат-Табари 
бойынша, 
Сырдарияның 
солтүстігінен,  Ферғанадағы  Касана  қаласынан  басталған.  «Худуд  әл-аламның» 
(X  ғ.)  анонимі  бойынша  «Ферғана-Түркістанның  дарбазасы».  Көп  үзамай  Шаш 
қаласы  жэне  оның  аймақтарын  арабтар  жаулап  алды.  Жаулап  алынған жерлерді 
қолда  үстап  тұру  мен  көшпелі  түрік  тайпаларынан  қорғануды  қамтамасыз  ету 
үшін арабтар Шаш  өңірінің бойында қорғаныс дуалдарын орнатып,  ол  Түркістан 
аймағың  алдындағы  тосқауыл  болды.  Ал  В.В.Бартольд  Махмүд  Қашқаридің 
пікірін қуаттай отырып:  «Түркістанға саяси жэне этнографиялық кеңістік ретінде 
Каспий  теңізі  мен  Қытай  аралығындағы  жерлерді  жатқызғанымен  жоғарыда 
аталған  ортағасырлық  мүсылман  авторларының  терминологиясына  Түркістан 
кеңістігіне Мауараннахр енбейді»,  - дейді.
Көрнекті  шығыстанушы  Ә.Муминов  «Орталық  Азияның  үлаңғайыр 
территориясынан  исламды  үстанған  екі  негізгі  аймақты  бөліп  алуға  болады: 
1)  Мауеренннахр  («Қос  өзен  аралығы»,  Трансоксония)  -   отырықшы  аймақтағы 
ислам;  2)  Түркістандағы  (Сырдарияның  шығысындағы  мүсылман  аймақтары)  -  
көшпелі  аймақтардағы  ислам»  дей  келіп,  Орталық  Азия  тұрғындарын 
отырықшылар  мен  көшпелілер  деп  бөлу  мэселеге  айқындық  бермейді,  өйткені 
олардың  арасында  ешуақытта  мызғымас  шекара  болған  жоқ  деп  тұжырым 
жасайды.  Шындығында  бүл  аймақ  тұрғындары  шаруашылығы,  менталитеті, 
рухани мәдениеті бойынша бір -  бірімен тығыз байланысты болуымен бірге олар 
бір -  біріне экономикалық, мэдени түрғыда тэуелді болды.
Бастапқы кезде Түркістан атауы бірыңғай жағрафиялық үғым ғана емес,  ол 
сонымен бірге мүсылмандар мен ислам дінін қабылдамаған түріктердің ара жігін 
ажырататын саяси, әлеуметтікүғым ретінде де қолданылған[2,124].
XV  -  XVII  ғасырлардағы  ортағасырлық  деректерге  сүйенген  тарихшы 
К.А.Пищулина:  «Түркістан деп Сырдария өзенінің орта ағысы бойын, яғни өзеннің 
сол жағалауындағы үзыннан созылып жатқан тар жазық пен оң жағалаудағы жазық 
даланы  айтады  да,  солтүстік-шығыста  ол  Қаратаудың  таулы  қыратгарымен, 
онгүстік-шыгыста  Сайрам  қаласының  оңгүстігіндегі  Шыршық  жэне  Бадам  су 
айрықтарындағы жазықтармен шектеседі»,  -  деп жазады.  Ал археолог К.Байпаков: 
«Түркістан  аймағына  Оңгүстік  Қазақстанның  едэуір  бөлігін  жэне  Талас

аймағындағы  Алатау  бөктерін,  Сырдарияның  орта  белі  мен  Қаратау  баурайларын 
түгел қамтитын үлкен алқап жатады», - деген тоқтамға келеді.
Түркістан -  үзақ уақыт бойы  Орта жэне  Орталық Азияның негізінен түрік 
халықтары 
мекендеген 
аймақтарды 
анықтау 
үшін 
қолданылды. 
Ол 
халықтарының  көшпелі  өмір  кешуіне  ғана  емес,  көбіне  -  көп  саяси жағдайларға 
байланысты өзгеріп отырды  [5].
XIX 
ғасырда-ақ,  бүл  өлкені  жаулау  Ресей  патшалығының  негізгі 
мақсаттарының  бірі  болғаны  белгілі.  Бүл  кезеңде  Орта  Азия  мен  Қазақстан 
территориясы  губернаторлықтарға,  ол  уездерге,  т.с.с.  бөлініп,  Түркістан  атауы 
саяси мағынада тек қана Түркістан генерал-губернаторлығына енетін аймақтарға 
ғана пайдаланылды.  Ал кеңестік энциклопедияларда Орта Азияны қазіргі кезеңде 
тэуелсіздігін  алған  Өзбекстан,  Қарақалпақстан  автономиясымен,  Қырғызстан, 
Түркіменстан,  Тэжікстан  республикаларының  территориясын  қамтыған  жерлер 
деп  үгынылады.  1993  жылы  қаңтардан  бастап  бес  тэуелсіз  мемлекеттердің 
Ташкенттегі  мэжілісінен  кейін  жэне  тэуелсіздік  алған  жылдардан  бері  КСРО 
кезеңінде Орта Азия жэне Қазақстан деп аталған үгымның орнына саяси сөздікте 
«Орталық  Азия»  атауы  ене  бастады.  Дегенмен  де,  екі  терминге  қатысты  (Орта 
Азия  жэне  Орталық  Азия),  бір  мағынада  жалпыға  тэн  танылган,  не  ресми 
қабылданған атау жоқ.
Орта  Азияның  ресми  аудандастырылуы  Ресейдің  отарлық  кезеңінде 
басталды  деуге  болады.  Ресей  иелігіндегі  Орта  Азия  территориясы  үш  саяси 
экімшілікке:  Түркістан  генерал-губернаторлығына  Бүхара  жэне  Хиуа  хандыгы 
қарады.  Сондай-ақ,  бүл  генерал-губернаторлық  орыстардың  1847  жылдан  бері 
басып  алынған  қазақ  даласы  мен  Қоқан  хандығы  иелігінен  қүрылды.  Әкімшілік 
жағынан  Түркістан  генерал-губернаторлығы  бес  облыстан:  Жетісу,  Сырдария, 
Фергана,  Самарканд  (Самақанд  облысы  1887  ж.  Зеравшан  округінен  қүрылды) 
жэне  Закаспий  облысынан  түрды.  Сондай-ақ,  губернаторлықтың  бақылауында 
Хиуа  жэне  Бүқара  хандыгы  болды.  Сырдария  облысына  үлкен  бір  бөлігімен 
Түркістан  жэне  Қоқан  хандыгының  жері  кірсе,  Жетісуга:  Сергиополь,  Қапал, 
Семей  облысының  Алатау  округі  жэне  Түркістанның  бір  бөлігі  кірді.  1868  ж. 
Бүқарадан  алынган  жер  Зеравшан  округіне  бірігіп,  1887  ж.  Самарканд  облысы 
болып  қайта  қүрылды.  1873  ж.  Амударияның  сол  жагында  жатқан  Хиуа 
хандыгының  жерінен  қүрылган  Амудария  бөлімі  1887  ж.  Сырдария  облысына 
енді.  1871-1881  жж.  дейін  генерал-губернаторлықтың  қүрамында  болган  Қүлжа 
ауданы Қытайга беріледі.  Фергана облысы  1876 ж.  Ресейге  толыгымен қосылган 
Қоқан  хандыгының  оңтүстік  бөлігінен  түзілді.  Түркістанның  ең  жаңа  экімшілік 
аймагы -  Закаспий облысы болды.
Түркістан 
генерал-губернаторлыгы 
кезеңінде 
жүргізілген 
аудандастырылудағы  мүндай  өзгерістер  халықтың  дамуына,  белгілі  бір  аймақта 
түрақтануына  кері  эсер  етіп,  халықтың  қалыпты  түрмыс  тіршілігіне  кері  эсерін 
тигізді.  Мэселен,  ертеден  келе  жатқан  қоныстану  тэртібіндегі  шаруашлықты 
жүргізу  жүйесін  бүзды.  Ресей  өкіметі  қүрган  экімшілік  аймақтар  халықтың 
мүддесімен сэйкес келген жоқ,  керісінше эр түрлі тайпа рудан түрган аймақтарда 
халықтардың  ішкі  бірлігі  болмады.  Қүрылған  жаңа  экімшілік  аудандардың  жер 
көлемі де халық саны да түрмыс мен мэдениеті де үнемі өзгерісте болды.
Закаспий  облысынан  басқа 
(онда 
басқарма) 
барлық  облыстарды 
губернатор басқарды.  Осы басқарылу жүйесімен Жетісу облысы 6 уезге:  Верный, 
Жаркент,  Қапал,  Лепсі,  Пішпек  жэне  Пржевальск,  Сырдария  облысы  5  уезге: 
Ташкент,  Эулиеата,  Перовск,  Шымкент  жэне  Әмудария  бөліміне,  Фергана
5  уезден:  Скобелов  (бүрынгы  Маршан),  Әндіжан,  Қоқан,  Наманган,  Ош  жэне

Памир,  Самарканд  облысы:  Самарканд,  Жизақ,  Ходжент  жэне  Қаттақорған, 
Закаспий  облысы  Ашхабад,  Красноводск,  Маңғышылақ,  Теджен жэне  Мерв.  Эр 
облыста губерниялық басқару құқыгы мен міндеті бар облыстық басқарма тұрды. 
Уездік экімшілік үшін  1000  -  2000 үй саны жэне  ауыл үшін  100  -  200  саны  болу 
керек.  Бүлай бөлу  көшпелі халықтардың орналасу жүйесін бүзды.
Отырықшы  халықтармен  салыстырғанда  көшпелі  халықтар  мекендеген 
уездердің  саны  басым  болды.  Әкімшілік  бөлінуді  жақсарту  үшін  бөлімше 
приставтары болды.  Ол:  Сырдария облысында -17, Самарқандта -  11, Ферғанада -
20,  Жетісуда-16,  Закаспийде  -  11  барлығы  75  пристав  болды.  Бөлімшелердің 
территориясыда  эр  түрлі  болды.  Мэселен,  Фергана  облысындагы  приставтарда 
орташа  600  шақырым  жер  болса,  көшпелілер  приставтарының  жері  50  мың 
шаршы  шақырымга жетті.  Осы  кезеңде  Түркістан  генерал  -   губернаторлыгында 
603  болыстық жэне  4658  селолық қауым жэне экімшілік ауылдарга 9461  селолық 
пункттер  енді.  Отырықшы  селолар  арасында  шартты  шекара  болганмен, 
көшпелілердің қоныстар арасында белгіленген шекара болмады.
1899  жылдан  революцияга  дейін  Түркістан  өлкесіндегі  ірі  экімшіліктерге 
аса  өзгеріс  ене  қойган  жоқ.  Бірақ  уездер  арасындагы  шекара  патшалық  Ресей 
кезінде  де  Кеңес  өкіметінің  алгашқы  жылдарында  да  өлшеніп,  сызбага  түсіп 
толыгымен анықталмады.
Орталық  Азия  елдерінде  өзбектер,  қазақтар,  тэжіктер,  қыргыздар, 
түркмендер жэне қарақалпақтар тирады.  Бүлардан басқа бөгде үлт өкілдері:  орыс, 
украин, дұнган, үйғыр, кэріс, араб, күрд, ирант.б. халықтар тирады.
Өңірдің  этникалық  құрамы  XIX  г.  II  жартысы  -   XX  г.  бас  кезеңіндегі 
тарихи  оқигалар:  Ресей  патшалыгының  отары,  XX  гасырдың  бас  кезеңіндегі 
саяси дагдарыс т.б.  жагдайларга байланысты күрделенді  [6].
Қорыта айтар  болсақ, түріктердің автохондық отаны -  Түркістан,  Орталық 
Азия.  Осы кең байтақ жаграфиялық орталықта жогарыда айтқандай өзінің дамуы 
бойынша эртүрлі сатыда түрган тайпалар, халықтар жасап,  өмірдің эволюциялық 
даму  жолын  жасады.  «Түркістан»  атауын  осы  өңірде  болып  өткен  небір 
саяхатшылар,  тарихшылар,  жыршылар  өздерінің  жазбаларына  арқау  етгі. 
Солардың  қатарында  XX  гасырдагы  қазақтың  біртуар  үлдарының  бірі  Магжан 
Жүмабаев  бір  кездері  өлкені  жырына  қосып:  «  ... 
Ежелден  Түркістанды  Түран 
дескен,  Түранда ер  Түрігім  Туып  өскен...»  деп жырлап  өтсе,  осынау  алып жатқан 
өңірдің  «Түркістан»  аталуы  түбі  бір  түркі  халықтарының  ортақ  мекені  деп 
атауымыздың мэні тегіннен тегін емес.
Әдебиеттер
1.  Қ.Т.  Жүмагүлов, Р.О.Садықова «КСРО мен ТМД тарихы  (1917 - 2012)»  - 
Алматы:  Қазақуниверситеті, 2013.  247-248  бб.
2.  Абашин  С.Л.,  Арапов  Д.Ю.,  Бекмаханова  Н.Е.  Центральная  Азия  в 
составе Российской империи.  - М.: Новое литературное обозрение, 2008.  - с.  3-4.
3.  Б.Е.  Көмеков.  З.С.  Ильясова.  Йақугтың  Муджам  эл-Булдан  (XIII  г.) 
жағрафиялық  жинагы  -   Қазақстанның  ортағасырлық  тарихының  дерегі.  -  
Алматы:  Қазақуниверситеті, 2011.  121-149  бб.
4.  М.Шоқайүлы.  Түркістан.  Ана  тілі,  1990.  27-қыркүйек  4-6.  М.  Шоқай. 
Түркістанның қилы тарихы.  - Алматы:  Жалын,  1992.  49  б.
5.  Б.Б.Кэрібаев.  Түркістан  аймагы  жэне  Қазақ  хандыгы.  Қазақ  тарихы 
1996., №4  13-18  бб.
6.  Қалшабаева Б.К.  Орта Азия елдерінің экімшілік-территориялық жагынан 
бөліну тарихы.  «Отан жэне элем тарихы XXI гасырда:  гылыми парадигмалардың 
ортақтыгы  мен  ерекшеліктері»  атты  Халықаралық  Бекмаханов  оқуларының 
гылыми конференция материалдары - Алматы:  22-23  қараша 2007.  333-336 бб.

Танзенов Д.Ж.
И стория территориального деления центральной А зии (до н ач ал а XX в.)
В  данной  статье  рассматривается  вопрос  о  разных  изменениях,  произошедших  на 
территории Центральной Азии до начала XX века и позднее разделение этой территории.
К лю чевы е  слова.  Центральная  Азия,  Внутренняя  Азия,  Туркестан,  Туран,  генерал- 
губернаторство, уезд.
Tanzenov D.ZH.
H istory of te rrito ria l division of C entral Asia (to the head of the XX century)
In this  article  considered  the  question  o f the  different  changes  which  have  happened  in  the 
territory of Central Asia to the beginning of the XX century and late division of this territory.
Keywords:  Central Asia, Internal Asia, Turkestan,  Turan, general-governorship, district.
УДК:  930(73) «20»:  94  (560)
Абдукадыров H.M . -
әл-Фараби атындағы Қаз¥У  II курс PhD докторанты 
E-mail: nurjigit.85.kanuni@mail.ru
XVIII-XIX F.F.  ОСМАН И М П ЕРИ ЯСЫ Н Ы Ң  ЕУРОПА 
М ЕМ ЛЕКЕТТЕРІМ ЕН  САЯСИ, ЭКО НО М ИКА ЛЫ Қ Ж ӘНЕ 
Д И П Л О М А ТИ Я ЛЫ Қ БА Й ЛА Н Ы СТА РЫ Н Ы Ң  РЕСЕЙ 
ТАРИХНАМАСЫНДА ЗЕРТТЕЛ У І (1991-2013 ж.ж.)
А ннотация.  1991  жылы  Кеңес  Одағы ыдыраған соң,  Ресейдің тарих ғылымында үлкен 
өзгерістер орын  алды.  Кеңестік кезеңде  өз  зерттеу жүмыстарын кеңестік методология аясында 
жүргізіп,  маркстік  ілім  негіздеріне  сүйенуге  мэжбүр  болған  тарихшылар,  ендігі  кезекге  өз 
зерттеулерін  ешбір  кедергісіз  жүргізе  бастады.  Осыған  байланысты,  Ресей  тарихшы- 
османтанушылары  да  Осман  империясы  тарихының  эр  түрлі  кезендері  бойынша  зерттеулер 
жүргізді. 
Қарастырылып  отырған  ғылыми  мақала,  XVIII-XIX  ғасырлардағы  Осман 
империясының Еуропа мемлекеттерімен жүргізген сыртқы саяси, экономикалық байланыстары 
мен  геосаяси  жэне  геоэкономикалық  мэселелерін,  сондай-ақ  дипломатиялық  қатынастары 
тарихының тэуелсіздік кезеңінде Ресей тарихнамасында зерттелу деңгейін көрсетуге арналады. 
Сонымен  қатар,  ресейлік  османистикада  XVIII-XIX  ғасырлардағы  Осман  империясының 
еуропалық  империялармен  Еуропа,  Азия  жэне  Африка  территориялары  үшін  туындаған 
геосаяси  мэселелерге  арналган  зерттеу  жүмыстарына  баса  мэн  беріледі.  Мақалада,  аталған 
мэселелер 
бойынша 
шүғылданған 
Ресей 
тарихшылары 
мен 
шығыстанушыларының 
еңбектеріне  сипаттама  беріліп,  олардың  үсынған  ғылыми  түжырымдары  мен  жаңалықтарына 
гылыми талдау жасалынады.
Түйін  соз:  Осман  империясы,  Ресей  тарихнамасы,  Ғылыми  зерттеулер,  Тарихшы- 
османтанушылар, Еуропа мемлекеттері, Экономика, Дипломатия,
КСРО  ыдыраған  соң,  Ресейде  жаңа  жүйе  билікке  келіп  қоғамда  үлкен 
өзгеріс  орын  алғандықтан,  мүнда  жаңа  мемлекеттік  идеологияны  жүзе  асыру 
мақсатында қоғамдық  ғылымдардың дамуында үлкен  өзгерістер  енгізу  қажеттігі 
туындады. 
Үкімет 
басына 
келген 
жаңа 
билік, 
жаңа 
қоғам 
К¥РУ 
мақсатындамемлекеттік  идеологияны  жүргізуге  кірісіп,  ол  Ресейде  қоғамдық 
ғылымдардың  дамуына  жаңа  серпін  берді.  Оның  ішінде  тарих  гылымы  ерекше 
орын  алып,  Ресей  мемлекетінің  тарихы  мен  Дүние  жүзі  тарихын жаңа  көзқарас 
тұргысынан,  тарих  гылымының  жаңа  принциптері  мен  эдістері  және  заманауи 
методологиялық  багыттар  негізінде  зерттеу  жүмыстары  қолга  алынды.  Осыган 
орай,  дүниежүзілік  тарихтың  бір  бөлігі  болып  саналатын  Осман  империясы 
тарихының  осы  аталган  мэселелері  бойынша  зерттеу  жүмыстары  Ресейде 
тэуелсіздік кезеңінде  де жалғасын тауып,  онымен Ресей Ғылым  Академиясының 
(РАН)  құрамындағы  Әлем  тарихы,  Шығыстану,  Балқантану  мен  Славянтану

ғылыми-зерттеу  институттарының  жэне  Ғылым  Академиясының  Ресейдің  ірі 
қалаларындағы  бөлімшелерінің  ғалымдары,  сондай-ақ,  Ресейдің  жоғары  оқу 
орындарындағы  Тарих  бөлімдерінің  тарихшы-ғалымдары  шүгылданды.  Аталған 
тақырып  бойынша  тэуелсіздік  жылдарында  Ресейде  арнайы  жүргізілген 
зерттеулер  аз  болғанымен,  бүл  тақырыпқа  қатысты  мэселелерді  ресейлік 
тарихшылар,  шығыстанушылар  мен  тарихшы-балқантанушылар  жэне  ресейлік 
османистика өкілдері өз гылыми-зерттеу жүмыстарында көтеріп отырды.
Осман 
империясыньщ 
Еуропадағы 
сыртқы 
саяси 
бағыттарын 
¥лыбританиямен  жүргізген  қатынастарынан  бастайтын  болсақ,  1990  жылдары 
жэне  2000  жылдары  Ресей  тарихнамасында,  белгілі  ағылшын  саясаткері, 
¥лыбританияның  сыртқы  істер  министрі  жэне  премьер  министрі  қызметтерін 
атқарған  Дж.Пальмерстонның  Таяу  Шығыстағы  жэне  Осман  империясындағы 
саяси  қызметі  мен  XIX  ғасырдағы  британ  үкіметінің  Осман  империясына 
қатысты  сыртқы  саяси  үстанымдары  туралы  зерттеулер  орын  алады.  Аталған 
тақырыптарбойынша  В.И.Шеремет,  [1]  М.М.Куриев,  [2] 
Н.Н.Яковлев,  [3] 
сынды  тарихшылар  өз  зерттеулерінде  ғылыми  талдау  жасап,  бүл  ғалымдар 
ағылшын  саясаткері  Дж.Пальмерстонның  қызметі  түсында  ¥лыбританияның 
Осман империясының сыртқы саясаттағы эрекеттеріне баса назар аударғандығын 
айтады.  Сонымен  қатар,  бүл  уақыттағы  ¥лыбританияның  «Шыгыс  мэселесін» 
шешудегі  ролін  көрсетеді.  Тэуелсіздік  жылдарында  Ресейде  жарияланған 
тарихнамалық  еңбектерде  де  Дж.Пальмерстонның  қызметі  туралы  көрсетілді. 
Олардың  ең  негізгісі  В.Р.  Согрин,  Г.И.Зверева,  Л.П.Репинаның  [4]  үжымдық 
ғылыми  еңбегі  еді.  Бүл  еңбек  ағылшын  тарихнамасына  қатысты  90-жылдары 
Ресейде  жарияланған  ең  көлемді  жүмыстардың  бірі  болып,  онда  ағылшын 
саясаткерінің  қызметіне  қатысты  батыстық  зерттеушілердің  еңбектері  туралы 
көрсетілген.  Сонымен  қатар,  Дж.Пальмерстонның  Шығыстағы  қызметі  туралы
А.С.Ловцов  [5]  арнайы  диссертациялық  зерттеу  жүмысын  жазды.  Зерттеуші  өз 
жүмысында 
Дж.Пальмерстонның 
сыртқы 
саясаттағы 
белсенділігі 
мен 
¥лыбританияның  Осман  империясымен  жүргізген  саяси  жэне  экономикалық 
келісімшарттары  туралы  жэне  екі  мемлекет  арасындағы  дипломатиялық 
қатынастардың  жүргізілуі  туралы  көрсетеді.  Сондай-ақ,  Англияның  Осман 
империясыньщ  сыртқы  істеріне  араласуы  мен  Мысыр  билеушісі  Мухаммед 
Алидің  көтерілістерін  басып,  оның  өзін  Стамбулға  күштеп  бағынышты  еткені 
туралы  жэне  ¥лыбританияның  Осман  империясыньщ  территорияларында 
Ресеймен бақталастыққа түсуі жайлы ғылыми түжырымдар жасаған.
XX 
ғасырдың  90-жылдарынан  бастап,  Ресей  тарихнамасында  Осман 
империясындағы  «Танзимат» 
реформалары 
дэуірінің  тарихы  жэне 
бүл 
реформаның  сыртқы  саясаттағы  ролі  туралы  зертгеулер  де  жүргізілді.  Осман 
империясында 
реформалар 
кезеңінде 
қабылданған 
сыртқы 
саясаттағы 
жоспарлары туралы өз зерттеу жүмыстарында түжырым жасаған тарихшылардың 
бірі  В.И.Шеремет  [6]  болып  ол,  Осман  империясында  III  Селім  сүлтанның 
түсында  басталған  саяси  реформалар  мен  осы  кезеңде  француз  императоры 
Наполеон  Бонапарттьщ  Осман  империясыньщ  Африкадагы  провинцияларына 
саяси  қысым  көрсетуі  жайлы  жэне  оган  Осман  империясыньщ  берген  жауабы 
туралы  гылыми  түжырымдар  жасаган.  XIX  гасырдың  орталарында  қабылданган 
Танзимат  реформалары  мен  реформалар  дэуіріндегі  Осман  империясының  ішкі 
саясатын  жэне  сыртқы  саяси  жагдайы  туралы,  сондай-ақ  империяның  Еуропа 
мемлекеттерімен  байланысы  туралы  А.А.Сотниченко  [7]  бірқатар  зерттеулер 
жүргізіп,  ол  осы  мэселелер  төңірегінде  кандидатгық  диссертация  қоргады. 
Тарихшы өз зерттеу жүмысында реформалар дэуірінің тарихи мацыздылыгы мен

сыртқы саясаттағы ролін жэне Осман империясындағы «батыстандыру» үрдісінің 
орын алганын көрсетеді.
XVIII-XIX  ғасырларда  Осман  империясының Еуропа мемлекеттерімен тек 
Еуропа  территориясында  ғана  емес,  сонымен  қатар  Азия  мен  Африка 
территорияларында  да  саяси  тартыстарға  түсіп  отырды.Олардың  ішінде  Мысыр 
территориясы  Жерорта  теңізінің  сауда-саттық  ісі  жақсы  дамыған  аймақ 
болғандықтан,  еуропалық  империялар  оны  Осман  империясынан  тартып  алуға 
эрекет 
еткен. 
Тэуелсіздік 
жылдарында 
Ресей 
тарихшылары 
мен 
шығыстанушылары  осы  мәселелерге  де  мэн  берді.  Олар  негізінен  Осман 
империясының  құрамында  болган  Мысыр  территориясы  үшін  Англия  мен 
Францияның  Осман  империясымен  геосаяси  таласқа  түсуін  көрсеткісі  келді. 
Осман  империясы  мен  еуропалықтар  арасында  туындаған  Мысыр  мәселесімен 
Ресейде  90-жылдары  жэне  2000  жылдардың  басында  көптеген  зерттеушілер 
айналысты.  М.В.Ломоносов  атындағы  Мэскеу  мемлекеттік  университетінің 
профессоры  Ф.М.Ацамба,  [8]  90-жылдары  Мысыр  тарихына  қатысты  бірқатар 
мақалалар  жариялап, 
ондағы  османдық  мемлекеттік  экімшілік  басқару 
мәселелерін  қарастырды.  Аталған  университеттің  профессоры  С.А.Кириллина,
[9]  Осман  империясының  Мысырдағы  діни  саясаты  жэне  империяның  араб 
шығысындағы  Ислам  институттарының  қызметі  туралы  бірқатар  зерттеулер 
жүргізіп,  өз гылыми мақалаларын жариялады.  Ол өз гылыми еңбектерінде Осман 
империясының  Мысырдагы  өкілі  Мухаммед  Алидің  көтерілістерінің  себептерін 
діни  мәселелермен  түсіндіруге  тырысты  жэне  оның  Шыгыстағы  араб-мүсылман 
халықтарының  территорияларын  өзіне  қарату  туралы  жоспарларын  көрсетгі. 
Сонымен  қатар,  Осман  империясындағы  Мысыр  дағдарысы  мен  Мүхаммед 
Алидің  көтерілістері  туралы  жэне  Мысырдағы  еуропалық  мемлекеттердің  саяси 
үстанымдары  туралы  бірқатар  ғылыми  мақалалар  жариялады.  Өзінің  гылыми- 
зерттеу  сферасы  Мысырдагы  Ислам  тарихымен  діни  жагдайларга  арналғанына 
қарамастан  С.А.Кириллина,  Мысырдағы  Осман  империясы  мен  еуропалық 
державалардың геосаяси текетіресі жайлы мэселелерді көтерді.
XVIII-XIX 
ғ.ғ. 
Осман  империясының  құрамында 
болган  Мысыр 
территориясы  үшін  Осман  үкіметінің  Англия,  Франция  сынды  еуропалық 
империяларымен  саяси  тартыстарына  негізделген  мэселелер  бойынша  Ресейде 
бірқатар  диссертациялық  жүмыстар  да  орындалды.  Солардың  бірі, 
Ресейдің 
Амур  мемлекеттік  гуманитарлық-педагогикалық  университетінің  профессоры 
Ж.В.Петрунина,  [10]  өзінің  Мысыр  мэселесі  туралы  қоргаган  кандидаттық 
зерттеу  жүмысында,  Мысырдагы  Наполеон  Бонапарттың  эскери  эрекеттері  мен 
оның  нэтижелері  туралы  жэне  Мысыр  намеснигі  Мүхаммед  Алидің  Осман 
үкіметіне  қарсы  қарулы  күреске  шыгуы  мен  Шыгыстагы  басқыншылық 
эрекеттері  жайлы  зерттеген.  Сондай-ақ,  Мысыр  билеушісінің  осман  сүлтаны  II 
Махмүдпен  ашық  согысқа  шыгуы  мен  оның  нэтижелері  туралы  тұжырымдар 
жасаган.  Автор  Осман  империясы  мен  еуропалық  державалар  арасында 
туындаган  Мысыр  мэселесі  мен  Мысырдагы  саяси  дагдарыс  туралы  бірқатар 
гылыми мақалалар жариялады.  Ж.В.Петрунинаныц гылыми тұжырымдары өзінің 
құндылыгына  байланысты,  ресейлік  тарихшылар  мен  османтанушы  галымдар 
арасында  кең  қолдауга  ие  болган.  Мэскеу  мемлекеттік  педагогикалық 
университетінің доценті М.В.Орлова,  [11]  өзінің кандидаттық диссертациясында, 
Мысыр  территориялары  үшін  Осман  империясы  мен  Еуропа  мемлекеттерінің 
арасында  орын  алган  саяси  мэселелер  туралы  көрсетеді.  М^нда,  зерттеуші 
француздардыц  1798-1801  жылдары Мысырга эскер алып кіруін жэне оган қарсы 
Осман  империясы  мен  Англияның  үстанган  саяси  үстанымдарын  көрсетеді. 
Сонымен  қатар,  Осман  империясыныц  Мысыр  үшін еуропалық  мемлекеттермен

Солтүстік  Африкада  саяси  бақталастыққа  түсу  процестері  туралы  ғылыми 
мэселелер  Ресей  Ғылым  Академиясы,  Элем  тарихы  институтыныц  ғылыми 
қызметкері 
Е.А.Прусскаяның 
[12] 
кандидаттық 
зерттеу 
жүмысында 
қарастырылған. 
Тарихшы, 
гылыми 
зерттеу 
жүмыстарында 
Наполеон 
Бонапарттың  Мысырға  жорығы 
қарсаңында  ондағы 
саяси, 
элеуметтік- 
экономикалық ахуалды барлап қайту үшін саяхатшылар мен тыңшылар жібергені 
жэне  оның  нэтижелері  мен  Наполеонның  III  Селім  султан  басқарған  Осман 
үкіметіне  ескертпестен,  Мысырға 
жорыққа  аттануы  туралы  мэселелер 
қарастырған.  Сонымен  қатар,  Мысыр  халқының  элеуметтік-экономикалық 
жагдайы мен түрмыс деңгейі,  қолөнері мен саудасы, салт-дэстүрін зерттеуге баса 
мэн берген.
XVIII 
ғасырда  Осман  империясы  мен  еуропалық  мемлекеттер  арасында 
Мысыр  үшін  болган  геосаяси  мэселелер  XIX  гасырга  келіп  күшейе  түсті. 
Мүндагы 
ең 
басты 
мэселе 
Суэц 
каналын 
салу 
болды. 
Мысырдағы 
еуропалықтардың  Суэц  каналын  салу туралы  А.Х.Хизриевтің  [13]  кандидаттық 
зерттеу  жүмысында  кеңінен  көрсетілген.  Зерттеуші  өз  жүмысында,  канал 
қүрылысы  аяқталып,  ол  арқылы  Англияның,  Францияныц  жэне  Австро- 
Венгрияныц  саудасы  қызган  түста,  ¥лыбританияныц  Суэц  каналына  бақылау 
орнатуы  жэне  Мысырды  түгелімен  өзінің  отарына  айналдыру  идеяларыныц 
туындаганын  көрсетеді.  Сондай-ақ,  осы  идеяларға  байланысты,  1882  жылы 
¥лыбританияныц  Мысырды  толық  оккупациялауы  мен  оған  еуропалық 
мемлекеттердіц  жэне  Осман  империясыныц үстанган  саясаты  туралы  мэселелер 
көрініс  тапқан.  Сонымен  қатар,  осы  уақыттагы  Мысырдағы  ағылшын  жэне 
француз  оккупанттарына  қарсы  Мысыр  қоғамыныц  көзқарасы  мен  олардыц 
эскери  қарсылықтары  туралы  арнайы  диссертациялық  зерттеу  жүмысын  жазған
А.М.Грибков  [14]  болды.  Зерттеуші  өз  жүмысында,  Осман  империясыныц 
элсірегенін  пайдаланған  еуропалық  империялардыц  Мысырдагы  бейберекет 
эрекеттері  жэне  агылшындардыц  Суэц  каналы  мен  Мысырды  өз  қарамагына 
алуы  туралы  тыц  түжырымдар  жасалган.  XIX  гасырдыц  соцында  Еуропа 
мемлекеттерініц 
Осман 
империясы 
қүрамындагы 
Мысырды 
иелену 
позицияларыныц  жэне  ¥лыбританияныц  Суэц  каналына  бақылау  орнатуы 
туралы  В.Щенниковтыц,  Т.Н.Гелланыц  [15]  гылыми  мақалалары  жарық  көрді. 
Тэуелсіздік 
жылдарында 
Ресейде 
Осман 
империясыныц 
халықаралық 
қатынастардагы тарихын зерттеуде шыгыстанушы-галымдар да көп ецбек сіцірді. 
Солардыц  ішінде,  Санкт-Петербург  университетініц  профессоры,  египтолог, 
Е.И.Зеленев  [16]  те  докторлық диссертациялық жүмысын жариялап,  онда  Осман 
империясыныц  қүрамындагы  Мысыр  тарихын  зерттеген.  Мысыр  тарихын 
зерттеу  барысында,  галым  XVIII-XIX  гасырлардагы  Мысыр  үшін  Осман 
империясы  мен  Англия,  Франция  сынды  еуропалық  империялар  арасындагы 
тартыстар  туралы  егжей-тегжейлі  баяндап  өткен.  Галым  өз  зерттеулерінде 
Мысырдагы  османдық  билік  аппаратыныц  қызметі  мен  ондагы  халықтыц 
қогамдық  ой-санасын,  менталитетін  жэне  еуропалықтардыц  басқыншылық 
қимылдары  мен  олардыц  пропагандалық  эрекеттері  туралы  мэселелерге  көңіл 
бөлген.  Сонымен  қатар,  тэуелсіздік  жылдарында,  француздардыц  Осман 
империясыныц  Африкадагы  Тунис  провинциясын  иеленуі  туралы  зерттеу 
жүргізген  Н.  А.  Жерлицинаныц  [17]  зерттеу  жүмыстары  Ресей  тарихнамасында 
кең  орын  иеленеді.  Зерттеуші  өз  жүмыстарында  Францияныц  Тунистегі  саяси 
эрекеттері  мен  оны  өзіне  иеленуі  жайлы,  сондай-ақ,  Осман  империясыныц 
қүлдырау  процесін  жэне  француздардыц  бүл  эрекетіне  Ресей  мен  басқа  да 
еуропалық империялардыц үстанган саясатын айқындайды.  Сонымен бірге Ресей 
мен  Тунис  арасындагы  қатынастар  туралы  зерттеулер  жүргізген.Осман

империясы мен еуропалық империялар арасында Мысыр жэне Солтүстік Африка 
территориялары  үшін  болган  тартыстар  мен  жалпы  XVIII-XIX  г. г.  Мысырдагы 
осман билігінің дағдарысы туралы жүргізілген бүл  зерттеулер,  XX  аягы мен XXI 
г.басында Ресейде жүргізілген ең ірі зерттеу жүмыстары болды.
XVIII-XIX  гасырларда  Осман  империясы  сыртқы  саясатта  Еуропа 
мемлекеттерімен өзінің қоластында болган Балқан территориялары үшін де түрлі 
саяси  тартыстарга  барып  отырды.  Өйткені,  бүл  кезеңде  Еуропада  мықты  саяси 
күшке  ие  болган  Франция,  Англия,  Австро-Венгрия  жэне  Ресей  сияқты  Еуропа 
мемлекеттері,  «Шыгыс  мэселесін»  желеу  етіп, 
XIX  гасырда  өз  ішінен 
қүлдырауды  бастан  кешіріп  отырган,  ішкі-сыртқы  саясатта  үлкен  дагдарысқа 
үшыраған  Осман империясыньщ территорияларына жан-жақтан  ауыз  салган еді.
XX  гасырдың  90-жылдары  мен  XXI  гасырдың  алгашқы  онжылдығында  Ресей 
тарихнамасында  Осман империясы мен Еуропа мемлекеттері  арасындағы Балқан 
территориялары  үшін тартыстар  туралы  бірқатар  зерттеу жүмыстары жүргізілді. 
Ең  алдымен,  ¥лыбританияның Балқандағы  саясаты туралы жүргізілген гылыми- 
зерттеу  жүмыстарына  талдау  жасайтын  болсақ,  бүл  мэселеге  қатысты 
жүмыстардың  алдыңғы  қатарында  Т.Н.Гелланың  [18]  жүмыстарын  айтуга 
болады.  Автор  ¥лыбритания тарихында либералдар  партиясының  сыртқы  саяси 
тарихын  зерттеп,  осы  тақырыпқа  қатысты  Ресей  Ғылым  Академиясының  Әлем 
тарихы  институтында  докторлық  диссертация  қоргаган.  Т.Н.Гелла  өз  зерттеу 
жүмыстарында 
XIX 
гасырдың 
соңы 
мен 
XX 
гасырдың 
басындагы 
¥лыбританияның  Балқандағы  саясатын  көрсетеді.  Мүнда  Британ  үкіметінің, 
батыс  эдебиеттерінде  «Еуропаның  ауру  адамы»  деген  атқа  ие  болып,  XIX 
ғасырдың  соңында  үлкен  дағдарыс  жағдайында  қалған  Осман  империясының 
Балқандағы  территорияларын  өзіне  тэуелді  еткісі  келгенін  түжырымдайды. 
Сондай-ақ, 
¥лыбританияның 
бүкілэлемдік 
империялық 
саясаты 
туралы 
К.Б.Егоров 
пен 
С.А.Богомоловтың 
диссертациялық 
жүмыстары 
мен 
И.Д.Парфеновтың,  Л.Г.Новикованың,  В.А.Матвеевтің  [19]  жариялаған  гылыми 
жүмыстарында  XIX  гасырды  соңгы  ширегіндегі  ¥лыбританияның  элемдегі 
империялық 
саясатын 
көрсете 
отырып, 
британ 
үкіметінің 
Балқандагы 
экспансиялық  эрекеттерін  суреттейді.  Сонымен  қатар,  Балқандагы  Жерорта 
теңізіне  жақын  орналасқан  территорияларды  иеленіп,  онда  бірқатар  сауда 
базаларын  салуды  көздегені  жайлы  айтылады.  Ал,  бүл  территориялар  сол 
уақытта Осман империясының қүрамында еді.  Сонымен қатар,  ¥лыбританияның 
Балқандагы  саясаты  мен  оган  қарсы  Осман  империясының  саяси  үстанымдары 
бойынша,  Ресей  Ғылым  Академиясына  қарасты  Шыгыстану,  Славянтану  жэне 
Балқантану институтының галымдары да 90 жылдары  мен 2000-шы жылдары ірі 
гылыми  еңбектер  жариялады.  Славянтану  жэне  Балқантану  институтының 
профессоры  В.Н.Виноградов  [20]  өз  зерттеулерінде  XIX  г.  ¥лыбританияның 
Осман 
империясыньщ 
Балқандагы 
жэне 
Жерорта 
теңізінің 
солтүстік 
аймақтарындагы  территорияларынан  дэмелі  екендігін  көрсете  отырып,  оның 
империялық  саясатын  көрсетеді.  Оның  осы  уақыт  аралыгында  жариялаган 
еңбектерінде,  ағылшын  билігінің  Осман  империясындағы  болгарлардың, 
черногорлардың  көтерілісін  саяси  қолдауы  қарастырылады.  Сондай-ақ,  бүл 
саясатқа  байланысты  осман  сүлтаны  II  Абдулхамиттің  үстанған  саясаты  мен 
оның саяси жэне  дипломатиялық эрекеттері  туралы қамтылады.  Сонымен қатар, 
Осман империясы  мен ¥лыбритания жэне  басқа да  батысеуропалық империялар 
арасындагы  Балқан  территориялары  үшін  болган  тартыстар  туралы  докторлық 
диссертациялық  жүмыс  пен  бірнеше  монография  жариялаган  тарихшы 
М.Ю.Золотухин  [21]  болды.  Тарихшы  өзінің  көлемді  жүмыстарында  Осман

империясының  қоластында  болған  Балқан  халықтарының  тәуелсіздік  үшін 
көтерілістері,  оларға батысеуропалық империялар мен Ресейдің саяси, элеуметтік 
қолдауы  жэне  «Шығыс  мэселесін»  шешуде  аталған  империялардың  саясаты 
туралы  өзекті  тақырыптар  көтерген.  Автор  өзінің  зерттеу  жүмыстарында  1876 
жылғы  Лондон  конференциясы  мен  оның  орындалмауы  салдарынан  туындаған
1877-1878  орыс-түрік соғысын жэне  бүл соғысты қорытындылайтын  1877 жылгы 
Берлин  конгресінің  шешімдері  туралы  гылыми  талдау  жасаған.ХГХ  ғасырдың 
соңғы  ширегінде,Осман  империясы  мен  ¥лыбритания  арасындағы  Балқан 
территориялары  үшін  болған  тартыстар  мен  ¥лыбританияның  Балқандағы 
саясаты  туралы  О.И.Шмелеваның  [22]ғылыми-зерттеу  жүмыстарында  жақсы 
талданған.  Зерттеуші  өзінің  ғылыми-зерттеу  жүмыстарында  ¥лыбританияның 
Балқандағы  экспансиялық  эрекеттерін  эділетсіз  деп  көрсетеді  жэне  Осман 
империясының  Англияға  қарсылық  көрсетуде  дәрменсіздігін  ашып  жазады. 
Сонымен  қатар, 
1875-1876  жылдары  болгарлардың, 
босниялықтар  мен 
черногорлықтардың жэне  басқа да Балқан халықтарының тэуелсіздік үшін осман 
үкіметіне  қарсы  қарулы  қақтығыстары  мен осман үкіметінің  болгарларды,  басқа 
да  көтерілісшілерді  жазалау  барысында  ¥лыбританияның  бүл  эске  араласуын 
көрсетеді.  Сонымен  қатар,  зерттеуші  өз  еңбектерінде,  ¥лыбританияның  Балқан 
территориялары  үшін  тек  Осман  империясымен  ғана  емес,  Ресеймен,  Австро- 
Венгриямен бэсекелес  болғанын дэлелдейді.  «Шығыс мэселесінің» үлкен  бөлігін 
құраган  Балқан  территориялары  үшін  1876  жылы  Лондон  конференциясында 
болган  саяси  тартыстарға  байланысты  болып  өткен  орыс-түрік  соғысының 
нэтижесін  қорытындылаған  Сан-Стефано  келісімі  мен  Берлин  конгресінің 
шешімі  бойынша  ¥лыбритания  Осман  империясынан  Кипр  аралын  алганын 
айрықша  көрсетеді.  Жалпы,  автордың  зерттеу  жүмыстарының  басым  бөлігі 
Осман  үкіметініңөзінің  Балқандағы  провинциялары  үшін  ¥лыбританиямен, 
Австро-Венгриямен  жэне  басқа  да  еуропалық  империялармен  тартысқа  түсуіне 
арналған.  Сонымен қатар,  балқантанушы,  ғалым  В.Н.Виноградовтың  [23]  XVIII- 
XIX  ғасырларда  Австро-Венгрияның  Балқандағы  саясаты  мен  «Шығыс 
мэселесін»  шешудегі  бүл  империяның  ролі  туралы  жэне  XIX  ғасырда  Осман 
империясы  мен  Австро-Венгрия  арасында  Балқан  территориялары  үшін  болган 
тартыстары  жайлы  бірқатар  гылыми-зерттеу  жүмыстары  жарық  көрді.  Онда 
негізінен,  XIX  г.  соңгы  ширегінде  Балқандағы  территориялық  мэселелер  мен 
Осман  империясының  өзінің  Балқандагы  мүддесін  қоргагысы  келетінін  жэне 
Австро-Венгрияның  осман  үкіметінен  Босния  жэне  Герцоговинаны  бөліп  алуға 
мүдделі  болганы  жайлы  қарастырылады.  Ресей  тарихшысы  И.В.Крючковтың
ХІХ-ХХ  г.г.  Австро-Венгрияның тарихына қатысты  [24]  зерттеулерінде,  Австро- 
Венгрияның  Осман  империясынан  Балқандагы  өзімен  шекаралас  жатқан 
аймақтар  мен  Жерорта  теңізіне  жақын  территорияларды  өзіне  багындыру 
саясаты  жайлы,  ал  Осман  империясының  бүл  территорияларды  өзінде  сақтап 
қалу  үшін  оган  қарсы  согысқа  шыгатыны  жэне  бүл  іске  ¥лыбритания  мен 
Францияның Австро-Венгрияның жагында араласуы туралы зерттелген.  Сондай- 
ақ,  Осман  империясының  құрамындагы  бірқатар  балқан  халықтарының 
(босниялықтар,  черногорлықтар  т.б.)  Австро-Венгрияның  құрамына  өту  ниеті 
мен оган қарсы осман үкіметінің саясаты туралы тұжырымдар жасалган.
«Шыгыс  мэселесін»  шешу  барысында  Австро-Венгрияның  Балқандағы 
саяси  эрекеттері  туралы,  В.Н.Виноградов  пен  В.Н.Косиканың  редакциясымен 
шыққан «В  пороховом погребе  Европы».  1878-1914гг»  -  атты гылыми мақалалар 
жинагында  көптеген  гылыми  тақырыптар  орын  алган жэне  XIX  гасырда  Осман 
империясындагы  Балқан  мэселесіне  қатысты  көптеген  тың  тұжырымдар  ортаға

салынған.  Онда  аталған  мэселелерге  қатысты  тарихшылар  Е.К.Вяземскаяның, 
Б.М.Туполевтің  жэне  В.И.Шереметтің 
ғылыми  мақалалары  жариялаған. 
Е.К.Вяземскаяның  [25]  ғылыми түжырымдары негізінен  1875-1876 ж.ж Боснияда 
тэуелсіздік үшін орын алған көтерілістерге  арналып,  оның ғылыми еңбектерінде, 
бүл 
көтеріліске 
қатысты 
Австро-Венгрия 
мен 
басқа 
да 
еуропалық 
империялардың үстанымдары, ягни осман империясына талапты күшейтуі жайлы 
жэне  Осман  империясының  еуропалықтарга  қарсы  саяси  позициялары  туралы 
мэселелер  қарастырылады.  Б.М.Туполевтің  [26]  гылыми-зерттеу  жүмыстары,
XIX  г.  II  жартысында  басқа  да  еуропалық  империялары  сияқты  Осман 
империясыньщ  әлсірегенін  пайдалангысы  келген  Г ерманияның  да  оның 
Балқандагы  жэне  Шыгыстагы  территорияларынан  иелену  саясатын  зерттеуге 
багытталган.  Осман  империясының  Еуропадагы  саясаты  туралы  кеңес  жэне 
Ресей тарихшысы  В.И.Шеремет,  [27]  өз  зерттеулерінде  Осман империясы  өзінің 
Балқандагы  территорияларын  сақтап  қалу  үшін  Австро-Венгриямен,  басқа  да 
еуропалық  империялармен  түрлі  саяси  тартыстар  жүргізгені  туралы  тың 
түжырымдар жасаган.  Сонымен қатар,  XIX гасырдың соңгы ширегінде Балқанда 
орын  алган  халықаралық  саяси  дагдарыс  пен  сол  кездегі  Осман  империясыньщ 
саяси  ахуалы  туралы  зерттеген.  XIX  гасырдың  соңгы  ширегінде  Осман 
империясыньщ  Балқан  провинцияларындагы  саяси  жағдайдың  шиеленісуі  мен 
еуропалықтардың  бүл  сэтті  пайдаланып,  Балқан  халықтарын  өзіне  бағындыруы 
туралы  О.Н.Новикованың  [28]  кандидатіық  зерттеу  жүмысында  бірқатар 
мэселелер  көтерілген.  Ғалым,  өз  зерттеулерінде,  Австро-Венгрияның  Осман 
үкіметіне қарсы Босния мен Герцоговинадағы көтерілістерге  дем  беріп,  кейіннен 
оның  өзін  аннексиялауы  туралы  көрсетеді.  Австро-Венгрияның  еуропалық 
империялардың  қолдауы 
арқасында, 
Осман  империясынан  Босния  мен 
Герцеговинаны  тартып  алғаны  тарихи  фактор.  Автор  өз  зерттеулерінде  бүл 
факторларды  түрлі  себептерімен  көрсетіп,  түжырымдайды.  Сонымен  қатар,  осы 
уақыт аралығындағы Австро-Венгрияның Балқан территориялары арқылы Осман 
империясымен 
сауда-экономикалық 
қатынастар 
жүргізгені 
туралы 
диссертациялық  жүмыс  жазған  Б.З.Боташева  [29] 
болды.  Зерттеуші  өз 
еңбектерінде,  Австро-Венгрияның  Осман  империясымен  жэне  оның  қүрамында 
болған  Балқандағы  провинциялары  Болгариямен,  Сербиямен,  Румыниямен, 
Босниямен  жэне  басқа  да  провинциялармен  сауда-экономикалық  қатынастар 
жүргізгені  туралы  тың  түжырымдар  жасаған.  XIX  ғасырдың  соңгы  ширегінде 
Осман  империясындагы  саяси  дагдарыс  пен  Балқандагы  көтерілістер  жэне 
Австро-Венгрия  мен  еуропалық  империялардың  Балқан  территориялары  үшін 
Осман  империясына 
қарсы  жасаган 
саяси  қысымы  жайлы  А. Фадеев, 
Ю.А.  Писарев,  А.С.Мыльников,  Д.Ф.Поплыко  [30]  сынды  галымдар  гылыми 
түжырымдар жасады.
XVIII-XIX  г.г.  Осман  империясыньщ  Еуропадагы  сыртқы  саясаты 
экономика саласында да өрбіді.  Осман үкіметі  еуропалық империялармен сауда- 
экономикалық салалар  бойынша өзара қарым-қатынастар жүргізді.  XX гасырдың 
90-жылдары  мен  XXI  гасырды  алгашқы  онжылдыгы  ішінде,  бүл  тақырыптар 
бойынша  бірқатар  гылыми  зерттеу  жүмыстары  дүниеге  келді.  Олардың  ішінде, 
ең ірі  зерттеу  жүмысы  С.М.Ивановтың  [31]  докторлық  диссертациялық жүмысы 
мен  басқа  да  монографиялық  жүмыстары 
мен  гылыми  мақалалары  болды. 
Зерттеуші  өз  жүмыстарын  кеңес  дэуірі  кезінде  бастап,  Осман  империясыньщ 
сыртқы  экономикалық  байланыстары  туралы  мэселелерді  көтерген.  С.М.Иванов 
90-шы  жэне  2000  жылдары  Ресейде  Осман  империясыньщ  экономикалық 
тарихын, 
сондай-ақ, 
Еуропа 
мемлекеттерімен 
сыртқы 
экономикалық

байланыстарын зерттеген  бірден-бір тарихшы  болды.  Ол  «Османская  Империя в 
мировой  экономической  системе»  атты  докторлық  зерттеу  жүмысында,  XIX 
ғасырдың  екінші  жартысы  мен  XX  ғасырдың  басындағы  Осман  империясыныц 
экономикалық  жүйесі  мен  мемлекеттің  қазынашылық  институтыныц  қызметін, 
мемлекеттегі  экономикалық  қүлдыраудыц  себептерін,  ел  экономикасын  көтеру 
үшін  қабылданған  шаралар  мен  жалпы,  империяның  еуропа  мемлекеттерімен 
сауда-экономикалық  қатынастары  туралы  зерттеген. 
Бүл  ецбек, 
Осман 
империясыныц  экономикалық  қатынастар  тарихына  байланысты  тәуелсіздік 
жылдарынан  бері  зерттелген  ең  алғашқы  көлемді  жүмыс  болды.  С.М.Иванов 
өзінің  өзге  де  мақалаларын  орыс-түрік  экономикалық  қатынастарына  арнады. 
Сонымен  қатар,  Осман  империясыныц  Еуропа  мемлекеттерімен  жүргізген 
сыртқы  экономикалық  байланыстары  бойынша Н.А.  Дулинаныц,  М.С.Мейердіц, 
Е.И.Уразованыц,  И.Е.Петросян  мен  Ю.А.Петросянніц  гылыми  ецбектерінде  [32] 
де зерттеледі.
XVIII 
-X IX   гасырларда  Осман  империясыныц  Еуропа  елдерімен,  оныц 
ішінде  ¥лыбританиямен  сыртқы  саясатта түйіскен  жері  Солтүстік-Батыс  Кавказ 
болып,  ол  туралы А.К.Чеучеваныц  [33]  докторлық диссертациялық жүмысы  мен 
бірқатар  гылыми  ецбектері  жарияланды.  Зерттеуші  өз  гылыми  жүмыстарында 
¥лыбританияныц Кавказдағы саясаты мен оныц бүл территорияларға үміт артуы 
жэне  оған  Осман  империясыныц  үстанган  саясатын  көрсетеді.  Осы  уақытта 
Кавказ  территорияларыныц  Англия,  Осман  империясы  мен  Ресей  тарапынан 
таласқа  түскендігі  жэне  оныц  саяси  қорытындылары  туралы  тыц  түжырымдар 
жасайды.  Сондай-ақ  зерттеуші  Осман  империясы  мен  Англия  арасындагы 
аталган  туралы  терец  зерттеу  жүргізіп,  тарихнамалық  мэселелерге  де  талдау 
жасайды.
Сөзімізді  түйіндесек,  тэуелсіздік  жылдарынан  бастап,  Ресейде  XVIII-XIX  г. г. 
Осман империясыныц еуропалық империялармен жүргізген саяси, экономикалық 
жэне  дипломатиялық  байланыстарына  қатысты  зерттеулер  аз  болган  жоқ. 
Ресейлік  галымдар  аталган  мэселелерді  көтеру  барысында,  көбінесе  Осман 
империясы мен Еуропа мемлекеттері арасында туындаган «Шыгыс мэселесі» мен 
Осман  империясыныц  еуропалықтармен  Африкадағы  территориялық  бэсекеге 
түсуіне  баса  назар  аударған.  Сонымен  қатар,  Осман  империясыныц  қүрамында 
болган  балқан  халықтарыныц  саяси  жагдайы  мен  олардыц  тэуелсіздік  үшін 
күрестері  жайлы  жэне  еуропалықтардыц  оларға  саяси  қолдау  корсете  отырып, 
оларды 
өзіне 
қаратуына  қарсы 
Осман  империясыныц  үстанған  саяси 
багыттарына  қатысты  мэселелер  тэуелсіздік  жылдарында  көпшілік  Ресейлік 
тарихшылардыцбасты  назарында  болды.Балқан  мэселесініц  тарихын  зерттеуші 
Балқантану  институтыныц  тарихшы-галымдары  көп  жагдайда  өз  зерттеу 
жүмыстарында  тарихи-генетикалық  эдістер  мен  субъективизмді  негізге  алган. 
Өйткені,  Балқан  халықтарыныц  шыгу  тегі  славяндық  болып,  олар  христиан 
дінінің  православтық  багытын  үстанган.  Тарих  гылымында  назарга  алынатын 
мүндай  кедергілерге  қарамастан,  Осман  империясы  тарихыныц  аталган 
мэселелеріне  қатысты  тэуелсіздік  жылдарында  Ресейде  мацызды  гылыми 
жүмыстар атқарылды.
Әдебиеттер
1.  Шеремет  В.  И.  Войны  и  бизнес:  Власть,  деньги  и  оружие.  Европа  и 
Ближний Восток в новое время.  - М.,1996.  -  712 с.
2.  Куриев М.  М.  Герцог Веллингтон.  - М.,  1994. -  254 с.
3. Яковлев Н.  Н.  Британия и Европа.  - М., 2000.  -  294 с.

4.  Согрин  В.В.,  Зверева  Г.И.,Репина  Л.П.  Современная  историография 
Великобритании.  -  М:  Наука,  1991. -  232 с.
5.  А.С.Ловцов.  Г.  Дж.  Пальмерстон и Британская политика в Европе,  1830­
1841  гг. Дисс.  кандидат исторических наук.  - М., 2002. -   169 с.
6.  Шеремет  В.  И.  Османская  империя  кризис  и  реформы.  //  Османская 
империя.  Наполеон и Балканы.  - М.,  1997 -   112 с.;  Шеремет В.И.  Война и бизнес.
- М.,  1996. -  714 с.
7.  Сотниченко А.  А.  Эволюция геополитического  пространства Османской 
империи во  второй половине  XIX  века.//Восточный  архив.  №  2  3.-  М.,  1999  -   С. 
33  -  40;  Сотниченко  А.А.  Эволюция  геополитического  пространства  Османской 
империи  :1839-1908  гг.  - Санкт-Петербург.  2002.  -159 с.
8.  Ацамба  Ф.М.  Система  административного  управления  египетской 
провинцией  Османской  империи.  \\  Восток  в  новое  время.  Экономика. 
Государственный  строй.  -  Москва,  1991  -  С.109-129;  Ацамба  Ф.М.,  Кириллина 
С.А.Религия и власть:  ислам в Османском Египте.  - Москва,  1996.  -   157 с.
9.  Кириллина  С.А.  Высшее  мусульманское  духовенство  Египта  в  первой 
половине XIX века. // Вестник Моск. ун-та.  Сер.  13.  Востоковедение. № 4,  1992,  С. 
58-68;  Кириллина  С.А.  Мухаммед  Али  в  святых  землях  ислама:  политика 
религиозного прагматизма.  // Вестник Моск.  ун-та.  Сер.  13.  Востоковедение.  №  4, 
1993С.  42-60;  Кириллина С.А.  Исламские институты Османского  Египта в XVIII  - 
первой  трети  XIX  века.  Lewiston;  Queenston;  Lampeter:  The  Edwin  Mellen  Press,
2000.  -   466  с.;  Кириллина  С.А.  Очарованные  странники:  арабо-османский  мир 
глазами российских паломников XVI-XVIII столетий.  - М.: Ключ-С, 2010. -  564 с.
10.  Петрунина Ж.В.  Борьба за единоличную  власть  Мухаммеда Али и ряд 
преобразований  в  египетском  пашалыке  //  Научные  труды  МПГУ.  -  М.: 
Прометей,  1999,  -  С.  212-220;  Петрунина  Ж.В.  Египет  в  начале  XIX  века:  еще 
один  опыт  встречи  двух  цивилизаций  //  Тезисы  международной  научно­
практической  конференции «Россия,  Восток и  Запад:  традиция,  взаимодействие, 
новации».  -  Владимир,  1997,  -  С.  225-227;  Петрунина  Ж.В.  Реформы  армии  и 
культурные  реформы  в  Египте  в  эпоху  Мухаммеда  Али  //  Культура  и 
образование.  Тезисы докладов межвузовской научной конференции.  - Тула,  1999,
-  С.  34-35;  Петрунина  Ж.В.  "Египетский  кризис"  в  Османской  империи  и  его 
восприятие  в  российской  общественной  мысли.  Дисс.  кандидата  исторических 
наук.  - М., 2000.  -   182 с.
11.  М.В.Орлова.  Египет  в  конце  XVIII-начале  XIX  века:  начало  англо­
французского противостояния в регионе.  - М., 2003. -   178 с.
12.  Е.А.Прусская.  Образ  Востока в  представлениях  французов  накануне  и 
во  время  экспедиции  Бонапарта  в  Египет.  Дисс.кандидата  исторических  наук.  - 
М.  2012.  -   184  с.;  Прусская  Е.А.  Египет  в  сочинениях  французских 
путешественников  К.  -  Э.  Савари  и  К.  -  Ф.  Вольнея  в  конце  XVIII  в.//  Вопросы 
истории:  Ежемесячный  журнал.  -   2012-01-01.  -   N.  1  /2012  .  -   С.  111  -   121; 
Е.А.Прусская.  Арабские  хроники  как  источник  по  истории  Египетской 
экспедиции  Бонапарта  //  Французский  ежегодник:  [сборник]/  Ин-т  всеобщей 
истории  РАН  [и  др.].  -   М.:  ЛИБРОКОМ,  :  URSS,  1958.  -   2010.  -  С.  274-295; 
Источники  по  истории  Французской революции XVIII в.  и эпохи Наполеона  [гл. 
ред. А.В.  Чудинов].  - М.:  Квадрига, 2010.- С.  274-290.
13.  А.Х.Хизриев.  Египет  в  восточной  политике  великих  держав  от 
строительства  Суэцкого  канала  до  английской  оккупации.  Дисс.кандидата 
исторических наук.  Махачкала.  2010. -   192 с.

14.  A.M.Грибков.  Армия  и  общество  в  Египте  в  последней  трети  XIX  в. 
Дисс.кандидата исторических наукЯрославль 2000. -  185  с.
15.  Щенников  В.  Суэцкий  канал  от  фараонов  до  наших  дней  //  Азия  и 
Африка  сегодня.  -  М.,  1999.  №11.-  С.61-66;  Гелла  Т.Н.  Западная  Африка  в 
колониальном  дискурсе  английских  либералов  на  рубеже  60-70-х  гг.  XIX  века/ 
Россия и Британия.  Вып.2.  - М., 2000. -  115  с.
16.  Зеленев  Е.И.  Государственное  управление  Египтом  и  Сирией  в 
Османский период в XVI — нач.  XX в.  (Принципы и основные тенденции):  Дис. 
докт.  ист.  наук.  -  СПб.,  2000 -  475  с.;  Зеленев  Е.И.  Государственное управление, 
судебная  система  и  армия  в  Египте  и  Сирии  (XVI—  начало  XX  в.).  Санкт- 
Петербург  Изд-во  -  СпбГУ,  2003.  -   420  с.;  Зеленев  Е.И.  Египет:  Средние  века. 
Новое  время.  -  Санкт-Петербург:  Издательство  -  СПбГУ,  1999.  -   340  с.;  Зеленев 
Е.И.  Мусульманский  Египет.  -  Санкт-Петербург.  2007.  Издательство  -  СпбГУ  - 
373  с.;  Зеленев  Е.И.Египет.  -  Санкт-Петербург.  2004.  Издательство  -  СпбГУ.  -  
373  с.;
17.  ЖерлицынаН.А.  Установление  французского  протектората  в  Тунисе  и 
Россия// Восточный  архив/ Институт востоковедения  РАН.  №.  1  (19)  /2009.  -   С. 
46-51;  Жерлицына  Н.А.  Тунисское  регентство  и  Восточный  вопрос.  Российские 
архивные  материалы  о  столкновении  интересов  великих  держав  в  Тунисе  в 
первой половине XIX в. // Восточный архив.  Институт востоковедения РАН,  - М.,
2004, №  11-12.  - С.  61-79;
18.  Гелла Т.Н.  Либеральная партия и Британская империя в конце XIX века 
:Идеология  и  политика.  Дисс.доктора  исторических  наук.  -  М.,  1995.  -   299  с.; 
Гелла  Т.Н.  Английские  политические  круги  и  империалистические  идеи  в 
последней  трети  XIX  века  //  Общественная  мысль  и  социально-политические 
движения  в  новое  и  новейшее  время.  -  Волгоград:  Перемена,  1994.-Вып.  1.  -  С. 
60-69.;  Гелла  Т.Н.  Балканы  70-х годов  XIX  века в  общественном мнении России 
и Великобритании // Проблемы славяноведения.  Брянск:  - БГУ, 2000.  — Вып.  2.  - 
С.  71-81.
19.  Егоров  К.Б.  Армейский  офицерский  корпус  и  имперская  политика 
Великобритании  во  второй  половине  XIX  века.  // Дисс.канд.исторических  наук. 
Санкт-Петербург.:  -  СПбГУ,  2000.  -   305с.;  Богомолов  С.А.  Имперская  идея  в 
Великобритании  в  70-80-е  гг.  XIX  века.  //  Дисс.канд.исторических  наук. 
Ульяновск:  -  УГУ,  2000.  -   300  с.;  Парфенов  И.Д.  Колониальная  экспансия 
Великобритании в  последней трети XIX  в.  -   М:  Наука.  1991.  -   190  с.;  Новикова 
Л.Г.  Великобритания  на рубеже  XIX-XX  вв.  -  Чита,  1997.  -   76  с.;  Матвеев  В.А. 
Британская  монархия:  искусство  выживания // Новая и новейшая история.  1993. 
№  6.  - С.  14-23.
20.  Виноградов  В.Н.  Британский лев  на  Босфоре.  -  М.:  Наука,  1997.  -   159 
с.;  Виноградов,  В.  Н.  Восточный  вопрос  в  большой  европейской  политике  //  В 
«пороховом  погребе  Европы»:  1878-1914.  -   М.,  2003.-  110  с.;  Виноградов,  В.  Н 
Балканские  исследования / Рос.  АН,  Ин-т славяноведения  и  балканистики.  Вып.
18  -   М:  Наука,  1997  -   208  с.;  Виноградов  К Б .,  Лихарев  Д.В.  Адмирал  Фишер  и 
борьба  Великобритании  за  господство  на  морях  в  начале  XX  в.  //  Новая  и 
новейшая история.  1993. № 3.  -   115 с.
21.  Золотухин  М.Ю.  Россия,  западноевропейские  державы  и  Османская 
империя  в  период  международных  кризисов  на  Балканах  (1885-1888  г.г.).  М: 
Наука,  1993.  -   320  с.;  Золотухин  М.Ю.  Борьба  держав  на  Балканах  и  Ближнем 
Востоке в середине 70-х -  80-х гг. XIX в.  - М.  1995. -  376 с.

22.  Шмелева.О.И.  Политика  Великобритании  на  Балканах  в  конце  XIX 
века  :1874-1897  гг.  Дисс.кандидата  исторических  наук.  -  Рязань.  2004.  -   221  с.; 
Шмелева.О.И.  Стамбульская  конференция  (ноябрь-декабрь  1885  г.).  Русско- 
британские  противоречия.  Запад,  восток,  Россия  в  новое  и  новейшее  время: 
история, политика,  международные отношения, право.  Вып.  2.  Сборник научных 
статей.  Владимир:  -  ВГПУ,  2006.  -  С.  81-91;  Шмелева.О.И.  Политика  и 
дипломатия в  годы русско-турецкой войны (1877-1878  гг.).  Берлинский конгресс. 
Рязанский  историк.  2007.  №  5.  -  С.  52-65;  Шмелева.О.И.  Средиземноморская 
колониальная  политика  Великобритании.  Захват  Кипра.  Российский  научный 
журнал.  2008.  №  1(2).  -  С.  71-76;  Шмелева.О.И.  Сербия  в  период  подготовки  к 
войне  с  Турцией  1875-1878  гг.  Мир  в  новое  время.  Сборник  материалов  XI 
всероссийской  научной  конференции.  -  СПб,  2009.  -  С.  147-153;  Шмелева.О.И. 
Боснийско-герцеговинское  восстание  1875-1876  гг.:  начало  Восточного  кризиса 
70-х гг. XIX века.  Вестник МГГУ им.  М.А.  Шолохова.  2011. № 2.  - С.  38-56.
23.  Виноградов  В.  Н.  Об  исторических  корнях  «горячих  точек»  на 
Балканах.  М.  2006.  С.  123;  Виноградов  В.Н.  Восточный  вопрос  в  большой 
европейской политике // В  «пороховом  погребе  Европы».  1878-1914гг./ Под ред.
B.Н.  Виноградова,  В.Н.  Косика  и  др.  -  М.:  «Индрик»,  2003.-544с.:  ил.-  С  Л1-29; 
Виноградов В.Н.  Черноморские проливы конец XIX в.:  взгляд из Петербурга и из 
Лондона  //  В  «пороховом  погребе  Европы».  1878-1914гг./  Под  ред.  В.Н. 
Виноградова, В.И.  Косика и др.- М.:  «Индрик», 2003.- 544 с.:  ил.  - С.  95-134.
24.  Крючков  И.В.  Венгрия  и  славянский  мир  в  последней  трети  XIX- 
начале  XX  вв.-  Ставрополь,  2001.С.42;  Крючков  И.В.  Образ  Австро-Венгрии  на 
страницах  периодической  печати  Дона  и  Северного  Кавказа  в  начале  XX  в. 
(1900-1917гг.).  Моноргафия.-Ставрополь;  Пятигорск:  Изд-во  Пятигорского 
государственного  лингвистического  университета,  2003.-  С.82;  Крючков  И.В. 
Проблемы  развития  империи  Габсбургов  в  зарубежной  историографии  конца
XIX XX  вв.  / Актуальные  проблемы  социогуманитарного  знания.  М.:  Прометей,
2001.  - С.  136.
25.  Вяземская  Е.К.  Босния  и  Герцеговина:  ее  место  и  роль  в  европейских 
конфликтах начала XX века // В «пороховом погребе  Европы».  1878-1914гг./ Под 
ред.  В.Н.  Виноградова,  В.И.  Косика  и  др.-  М.:  «Индрик»,  2003.-  С  544.:  ил.  С. 
322-359.;  Вяземская  Е.К.  Конфессия  и национальность  в  историческом  развитии 
Боснии  и  Герцеговины  /  Роль  религии  в  формировании  южнославянских наций 
/Подред.  И.В.Чуркной.  М.  Эдиториал  1999.  С.264.
26.  Туполев  Б.М.  «Дранг нах Зюд-Остен»:  в «пороховом погребе Европы».
1878-1914гг./  Под  ред.  В.Н.  Виноградова,  В.И.  Косика  и  др.-  М.:  «Индрик»,
2003.-544с.:  ил.-  С.54-94;  Туполев  Б.М.  Германская  политика  на  Балканах 
накануне Первой мировой войны// В «пороховом погребе Европы».  1878-1914гг./ 
Под  ред.  В.Н.  Виноградова,  В.И.  Косика  и  др.-  М.:  «Индрик»,  2003.-  544с.:  ил.-
C.265-296.
27.  Шеремет  В.И.  Османская  империя  в  международных  отношениях  на 
Балканах// 
В 
«пороховом 
погребе 
Европы». 
1878-1914гг./ 
Под 
ред.
В.Н.  Виноградова, В.И.  Косика и др.- М.:  «Индрик», 2003.-544 с.:  - С.30-53.
28.  Новикова  О.Н.  Боснийско-герцеговинская  политика  Австро-Венгрии 
последней  трети  XIX  -  начала  XX  в.  и  ее  роль  в  развитии  международных 
отношений на Балканах.  //Дисс.кандидата исторических наук.  Ставрополь 2006.  -  
251  с.
29.  Боташева  Б.З.  Экономические  связи  Австро-Венгрии  со  странами 
Балканского  полуострова  и  Ближнего  Востока в  1867-1914  гг.  // Дисс.кандидата 
исторических наук.  -  Ставрополь, 2009. -  224 с.

30.  Фадеев  А.  Пролог  югославской трагедии:  (из  истории международных 
отношений в конце XIX- начале XX в.) // Преподавание истории в школе.  -1993.  - 
№2.  -  С.10-12.;Балканы  в  конце  XIX-  начале  XX  в.  Очерки  становления 
национальных  государств  и  политических  структур  Юго-Восточной  Европы  / 
Отв.  ред.  Ю.А.  Писарев.  -  М.:  Наука,  1991.-  349  с.;  Мыльников  А.С.  Типология 
национальных  движений  в  Европе  в  XIX-XX  вв.:  (По  материалам  одноим. 
Междунар.  симпоз.,  Билефельд (ФРГ),  март  1991) // Этнографическое обозрение. 
1992.  -  №  4.  -  С.  132-135.;  Поплыко  Д.Ф.  Революция  и  реформа  в  идеологии 
балканской  революционной  демократии  (60-70-е  годы  XIX  в.)/  Балканские 
исследования:  Сборник статей /Под.ред.  В.Н.Виноградова,  О.В.Медведевой и др. 
Вып.  12. Революции и реформы на Балканах.  - М.,1994.  - С.  5-21.
31.  Иванов  С.М.  Османская  Империя  в  мировой  экономической  системе. 
//Дисс.доктора  исторических  наук.  -  Санкт-Петербург.  2004.  -   458  с.;  Иванов 
С.М.  Человек в изменяющемся экономическом пространстве Османской империи 
(к  вопросу  о  зарождении  капиталистического  уклада  в  мусульманской 
этноконфессиональной  среде)  //  Исламские  страны  и  регионы.  История  и 
современность.  -  М.,1994.  -  С  75-90;  Иванов  С.М.  Экономическая  история 
Османской  империи:  размышления  о  новых  подходах  к  решению  старых 
проблем  //  Российское  востоковедение  в  память  о  М.С.Капице.  Очерки, 
исследования,  разработки.  -  М.,  2001.  -  С  245-257;  Иванов  С.М.  Опыт 
трансформации  традиционной  экономической  культуры  Турции  (к  истории 
взаимодействия региональных экономических культур) // Восточный мир:  опыты 
общественной  трансформации.  -  М.,  2001.  -  С  276-296;  Иванов  С.М.  Россия  и 
Турция  (общее  и  особенное  в  историческом  развитии  в  эпоху  средневековья  и 
новое  время),  Предисловие.  Отв.  ред.  раздела  «Россия  и  Ближний  Восток», 
История  России:  Россия  и  Восток.  -  СПб.,  2002.  -   С.  323-353;  Иванов  С.М. 
Турецкая  модель  развития:  Запад  на  Востоке  и  Восток  на  Западе.  Доклад  на 
научной  конференции  «Геном»  Востока: 
опыты  и  междисциплинарные 
возможности».  -  М.,  2004.  -  С. 1-30;  Иванов  С.М.  Из  истории  русско-турецкой 
торговли в XVII начале XX в. // Зарубежный Восток:  вопросы истории торговли с 
Россией.  М., Изд.  фирма «Восточная литература» - РАН, 2000 -  С.101-155.
32. 
Дулина  Н.А. 
Основы 
османского 
землевладения  //  Частная 
собственность  на  Востоке.  -  М.,1999.  - С .201-240;  Мейер  М.С.  Османская 
империя  в  XIII  веке  (черты  структурного  кризиса)  -  М.,1991.  -   261  с.;  Петросян 
И.Е.,  Петросян Ю.А.  Османская империя:  реформы иреформаторы (конец XVIII- 
начало  XX  в.).  -  М.,1993.  -   186  с.;Уразова  Е.И.  Основные  черты  эволюции 
бюджета  и  налогов  в  Османской  империи  //  Исламские  страны  и  регионы. 
История и современность - М.,1994.
33.  Чеучева  А.К.  Северо-Западный  Кавказ  в  политике  Великобритании  и 
Османской империи в  последней четверти XVIII -   60-x гг.  XIX  вв.  Дисс.доктора 
исторических наук.  -  М.,  2008.  -  451  с.;  Чеучева А.К.  Северо-Западный Кавказ  в 
политике  Великобритании  и  Османской  империи  в  последней  четверти XVIII  -  
60-х  гг.  XIX  вв.:  обзор  исторических  источников.  //Вопросы  теории  и 
методологии истории:  Сб.  научн.  трудов.  -  Майкоп,  2007.  -  Вып. VI. -  С.  93-104; 
Чеучева  А.К.  Зарубежная  историография  политики  Англии  и  Турции  по 
отношению  к  Северо-Западному  Кавказу  в  первой  половине  XIX  в.  //Социум: 
проблемы,  анализ,  интерпретации.  -   М.,  2006.  -   Вып.  V.  -   С.  295-301;  Чеучева 
А.К.  Советская  историография  англо-турецкой  политики  на  Северо-Западном 
Кавказе  // Наука и школа.  -  2006. № 3.  -  С.16-19.

Абдукадыров Н.М.
Российская историограф ия истории-политических, экономических и дипломатических 
взаимоотнош ений О сманской империи с Европейскими государствами в XVIII-XIX
веках (1991-2013)
В  1991  году  после  распада  Советского  Союза  в  Российской  исторической  науке 
произошли  большие  изменения.  Российские  историки  смогли  подойти  к  разработке  своих 
научных  проблем  без  давления  коммунистической  цензуры  и  идеологических  ограничений. 
Связи  с  этим,  российские  историки-османисты  широкомасштабно  работали  по  разным 
проблемам  и  разным  хронологическим  периодам  истории  Османской  империей.  В  статье 
освещается  роль  российской  историографии  конца  90-х  годов  и  начала  2000  годов  по 
изучению  истории  политических,  экономических  и  дипломатических  взаимоотношений 
Османской  империей  с  Европейскими  государствами  в  XVIII-XIX  веках.  В  данной  статье 
также освещается уровень исследования геополитических и геоэкономических проблем между 
Османской  империей  и  европейскими  державами  в  российской  историографии.  Особое 
внимание  уделяется  изучению  вклада  российских  историков  в  геополитических  проблем 
между Османской империи и европейскими государствами за территории Османской империи 
в  Европе,  Азии  и  Африке.  В  статье  характеризуются  основные  черты  научных  работ 
российских  историков,  востоковедов-османистов,  анализируются  их  научные  концепции  и 
определяется их новизна.
К лю чевы е 
слова. 
Османская 
империя, 
Российская 
историография, 
научное 
исследование, 
историки-османисты, 
европейские 
государства, 
экономика, 
политика, 
дипломатия.
A bdukadyrov N.M.
R ussian historiography on researching the history of political,  economic and diplom atic 
relationship of O ttom an E m pire w ith E uropean countries in XVIII-XIX centuries.  (1991-2013)
Since  dissolution  of  Soviet  Union  in  1991’s  it  were  many  changes  in  Russian  historical 
studies.  After  dissolution  of communistical  censorship  the  Soviet  and  Russian historians had  begun 
researches without any difficulties.  In this respect Russian historian-ottomans worked extensively by 
different  problems  and  dates  of  Ottoman  Empire’s  history.  This  article  is  examined  Russian 
historiography at the end of 90’s and at the beginning o f 2000’s on researching the history of political, 
economic  and  diplomatic  relationship  of  Ottoman  Empire  with  European  countries  in  XVIII-XIX 
centuries.  Even more in this  article is presented researching  scale o f geopolitical and geo-economical 
problems between  Ottoman Empire  and European countries  in Russian historiography.  It paid  closer 
attention  to  researching  works  of  Russian  historians  on  geopolitical  problems  between  Ottoman 
Empire  and  European  countries  over  the  territory  o f Ottoman  Empire,  in Europe,  Asia  and  Africa. 
Also  is  examines  the  main  lines  of scientific  activities  of besides  that  is  analyzed  their  scientifical 
conceptions and novelties.
Keywords:  Ottoman  Empire,  Russian  historiography,  scientific  researches,  historian- 
ottomans, European countries, Economy, Policy.
УДК 336.22
A.A. 

жүктеу/скачать 10,6 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: