-тақырып.  Қазақ   тілінің   сөзжасам   жүйесі

12-тақырып.  Қазақ   тілінің   сөзжасам   жүйесі.

Сөзжасамдық тәсілдер. Сөзжасамдық мағына. Туынды

сөздер.

Қоғамдағы жаңалықтар жаңа атауды қажет ететіні, ол

қажеттілікті   үнемі   қамтамасыз   етіп   отыратын   сөзжасам

екені. Бұл тіл болғалы үнемі үздіксіз жасалып келе жатқан

тілдік   әрекет   болғандықтан,   тілдің   сөзжасам   жүйесі   үнемі

дамып,   екшеліп,   толығып   қалыптасып   отырғаны.

Сөзжасамның   дамуы,   баюы,   екшеліп   бір   қалыпқа   түсуінің

нәтижесінде   өзіндік   сөзжасамдық   бірліктері   бар,   тәсілдері

бар,   орныққан,   қалыптасқан   заңдылықтары   бар   тілде

сөзжасамдық жүйе-нің бары туралы. Ол сөзжасамдық жүйе

арқылы   өмірде   пайда   болған   барлық   жаңа   заттар   мен

ұғымдардың аталуы қамтамасыз етілетіні, өмір қажеттілігін

қамтамасыз ету үшін, тілдің сөзжасамдық жүйесінің қызмет

ететіні туралы. 

Сөзжасамдық   тәсілдер   тілдің

сөзжасам   жүйесінің   негізгі   заңдылықтары-ның   біріне

жататыны. Тілде жасалған сөздердің бәрі тілде қалыптасқан

сөзжасамдық   тәсілдердің   бірі   арқылы   жасалады,   өйткені

сөзжасамдық тәсілдер жаңа сөздердің жасалу жолы, амалы

екені.   Қазақ   тілінде   көне   замандардан   бері   қарай

қалыптасқан   үш   түрлі   сөзжасамдық   тәсілдің   бары:   1.

синтетикалық тәсіл;        2. аналитикалық тәсіл; 3. лексика-

семантикалық   тәсіл.     Сөзжасамның   синтетикалық   тәсілі,

оның   көне   заманнан   бері   қолданылып,   дамып,   қазір

сөзжасамда   негізгі   орын   алатыны,   оның   анықтамасы.

Синтетикалық тәсіл арқылы сөздің жасалуын іске асыратын

тілдік бірліктер, олардың әрқайсысының атқаратын қызметі

мен   айырмашылықтары,   сөз   таптарына   қатысы.

Синтетикалық  тәсіл   арқылы  жасалған  сөздің   туынды   түбір

аталғаны,   тіліміздің   туынды   түбір   сөзге   байлығы.

Сөзжасамның   аналитикалық   тәсілі   де   көне   құбылысқа

жататыны, қазір де сөзжасамда үлкен қызмет атқаратыны,

оның   анықтамасы.   Аналитиклық   сөзжасамда   қызмет

атқаратын   тілдік   бірліктер,   олардың   синтетикалық   тәсіл

бірліктерінен   айырмасы   мен   ұқсас   жақтары.   Аналитикалық

тәсілдің   ішкі   ерекшеліктері,   түрлері.   Аналитикалық   тәсіл

арқылы жасалған сөздердің  күрделі сөз аталып, оның ішкі

түрлеріне   байланысты   күрделі   сөздердің   түрлері

жасалатыны,   сөзқосым   тәсілі   арқылы   жасалған   күрделі

сөздердің   қос   сөз,   тіркестіру   арқылы   жасалған   сөздердің

тіркесті   күрделі  сөз,   қысқарту   арқылы  жасалған   сөздердің

қос   сөз   аталатыны,   сөзжасамның   лексика-семантикалық

тәсілінің   де   көне   замандардан   келе   жатқаны,   қазір   бұл

тәсілдің   қызметінің   азайғаны,   осы   тәсілдің   анықтамасы.

Лексика-семантикалық   тәсіл   бір   кездерде   термин   жасауда

қызмет атқаратыны. Бұл тәсіл сөздің бір сөз табынан екінші

сөз табына ауысатыны, осы тәсіл арқылы бір сөздің бірнеше

сөздің   қызметін   атқаратыны.   Сөзжасамдық   мағынаның

сөзжасам   әрекеті   арқылы   жасалатыны,   сөзжасамдық

мағынаның   сөзжасамдық   бірліктер   арқылы   жасалатыны,

сөзжасам   әрекетіне   қатысты   тұрған   сөзжасмдық

бірліктердің   бір-бірінен   қатысы   негізінде   сөзжасамдық

мағынаның   жасалатыны.   Сөзжасамдық   бірліктердің

сөзжасамдық тәсілдерге қатысының түрлілігіне байланысты

олардың әр тәсілде сөзжасамдық мағына жасауға қатысты

түрлі   болатыны.   Туынды   мағынаның   негізділігі.   Туынды

мағынаның түрлендірілген түрі. Көшірілген туынды мағына.

Туынды   мағынаның   теңбе-теңдік   түрі.

 Сөзжасамдық

әрекеттің   негізінде   тілге   қосылған   сөздердің   туынды   сөз

аталатыны.   Яғни   туынды   сөздер   тек   сөзжасамға   қатысты

қолданылатыны.   Туынды   сөздердің   тілде   пайда   болуы

қоғамдағы жаңалықтарға байланыстылығы. Туынды сөздер

сөзжасамдық   тәсілдер   арқылы   жасалатындықтан,

сөзжасамдық   тәсілдердің   түрлілігіне   қарай   туынды

сөздердің   де   түрлі   болатыны:   туынды   түбірлер,   күрделі

сөздер   (біріккен   сөздер,   қос   сөздер,   қысқарған   сөздер)

туынды   түбірлер.   Туынды   сөз   бен   туынды   түбір   дегеннің

айырмасы   мен   олардың   бір-біріне   қатысы.   Туынды

түбірлердің   синтетикалық   тәсіл   арқылы   жасалып,   оның

құрамы   негіз   сөз   бен   жұрнақтан   тұратыны.   Негіз   сөз   бола

алатын   сөздер,   олардың   белгілері,   түрлері   негіз   сөздің

туынды   түбір   сөзді   жасауда,   жаңа   мағына   жасауда

атқаратын   қызметі.   Жұрнақтың   туынды   түбір   сөз   жасауда

мағына   әсері,   мағынаны   өзгертетін   және   мағынаны

түрлендіретін   жұрнақтар,   олардың   сөз   табына   қатысы,

өнімділігі,   өнімсіздігі,   сөздің   құрамында   жігі   анық

байқалатындары, түбірмен әбден кірігіп, қазір түбірден бөліп

алуға  келмейтін  түрлері,   олар арқылы жасалған  сөздердің

тек тарихи тұрғыда ғана туынды түбірге жататыны. Күрделі

сөздер.   Аналитикалық   тәсіл   арқылы   жасалған   туынды

сөздердің бәрі күрделі сөздерге жататыны, олардың бәрі екі

мағыналы   лексемадан   жасалып,   бір   мағыналы   сөз

жасайтын,   оның   күрделі   сөз   деп   аталуы,   күрделі   сөздің

анықтамасы   мен   түрлері.   Біріккен   сөз.   Біріккен   сөздер

сөзжасамның   аналитикалық   тәсілі   арқылы,   оның   ішінде

сөзқосым   түрі     арқылы   жасалатыны.   Біріккен   сөз   жасауға

қатысатын   тілдік   бірліктер,   олардың   мағына   жасауда

атқаратын   қызметі.   Біріккен   сөздің   емлесі,   оған   қатысты

қайшылықтар.   Сөзқосым   тәсілмен   сөздердің   құрамындағы

сыңарлардың өзгеріссіз сақталуы мен түрлі өзгеріске түсуіне

қарай   олардың   кіріккен   сөздер   мен   кіріккен   сөздер   мен

біріккен сөздер болып бөлінетіндігі. Кіріккен сөздердің көне

құбылыс болып саналуы, оның ішкі ерекшеліктері мен бірікен

сөздердің   ерекшеліктері.   Бұлардың   сөз   табына   қатысы,

тілде   алатын   орны   яғни   сөздік   қордан   алатын   орны,   түрлі

сөз   табына   қатысы.   Қос   сөз.   Қос   сөздердің   көне   заманнан

келе  жатқаны.   Қос  сөздердің   түркі   тілдерінің   ерекшелігіне

жатып,   басқа   тілдерде   көп   қолданылмайтыны.     Қос

сөздердің анықтамасы, жасалу жолы, құрамы, сөз таптарына

қатысы., сөздікте берілуі. Қос сөздердің анықтамасы, жасалу

жолы, құрамы, сөз таптарына қатысы, сөздікте берілуі. Қос

сөздердің құрамындағы сыңарларға қатысты заңдылық, қос

сөздіңдердің түрлері: қосарлама қос сөз, қайталама қос сөз,

оалардың   әрқайсысының   құрамы,   мағынасындағы

ерекшеліктер.   Қысқарған   сөз.   Қысқарту   әдісінде   сөз

мағынасы   өзгермей,   сөздің   екінші   варианты   жасалады   да,

сөздің   толық   түрі   мен   қысқарған   түрінің   арасында

мағыналық   айырмашылық   болмай,   олардың   лексикалық

мағыналары тең болатыны, оның сөзжасамының ерекше түрі

екендігі.   Сөзді   қысқарту   әдісі   –   түрлі   тілдерде   жиі

кездесетін, кең тарған әдіс. Тілдерді сөзді қысқартудың екі

түрі   бар:   1)   қоғамдық   қарым-қатынасқа   қатысты   сөздерді

қысқарту.   2)   күнделікті   өмір,   тұрмысқа   қатысты   сөздерді

қысқарту.   Қоғамдық   қарым-қатынасқа   байланысты   сөздер,

мекемелердің   атаулары,   қоғамдық   ұйымдардың,   қоғамдық

ірі   құбылысстардың   атаулары,   фирмалардың,   кәсіптік

орындардың   атаулары,   ғылыми   еңбектердегі   күрделі

атаулар   т.б.   екені,   олардың   қысқарту   жолы   бары,   олар

ауызша,   баспа   бетінде,   жарнамаларда   т.б.   жағдайларда

қолданылатыны   туралы.     Күнделікті   өмірде,   тұрмыста

қолданылатын   сөздердің   қысқартуына   кісі   аттарына

жататыны. Бұл да әлемдегі тілдердің бәріне қатысты екені.

Қазақ тілінде кісі аттарын қысқартып айту көне құбылыс. Кісі

аттарын   қысқартудың   өз   жолы   қалыптасқаны   (кісі   атының

басқы буыны сақталып, оған –еке, -қос, -а,-и қосымшаларын

қосу,   оған   сый-құрмет   мәні   қосылуы.   Кейде   адамдардың

қысқарған   атының   негізгі   атқа   көшуі.   Құрамы   өзгермей,

мағынасы ғана өзгерген сөздер де туынды сөздер қатарына

жататыны, бірақ оларды туынды сөздердің түрлері ретінде

аталмай жүргені. Бұған лексика-семантикалық тәсіл арқлы

жасалған сөздер жататыны.

13-тақырып.  Сөзжасамдық   талдау.   Сөзжасамдық

ұя.

Сөзжасам тіл білімінің жеке саласы ретінде танылғанға

дейін   сөзге   фоне-тикалық   және   морфологиялық,   сөйлемге

синтаксистік   талдау   жасалып   келгені   белгілі.

Морфологиялық   талдауда   сөз   құрамындағы   морфемалар

толық   талданады.   Сөзжасам   жеке   сала   болғалы

сөзжасамдық   талдау   мәселесі   көтерілді.   Сөзжасамдық

талдауға   сөздің   құрамындағы   сөз   түрлендіруші,   сөздің

грамматикалық тұлғасын жасаушы морфемалар кірмейді де,

сол   арқылы   ол   қазіргі   морфологиялық   талдаудан

ерекшеленетіні   туралы.   Сөзжасамдық   талдаудың   негізгі

нысаны сөзжасамдық бірліктер, олардың сөздің мағынасын

жасаудағы қызметі, сөзжасамдық мағына, туынды сөздердің

түрлері,   сөзжасамдық   заңдылықтар,   үлгілер,   сөз

таптарының   сөзжасамын   көрсету   .     Бір   негізгі   сөзден

тараған   бір   топ   туынды   сөздердің   сөзжасамдық   ұяға

жататыны,   бір   сөзжасамдық   ұядағы   туынды   сөз

атауларының   түбірлес   сөздер   деп   танылатыны,   олардың

мағыналық   байланысы,   ол   мағыналық   байланыстың   ұяның

түп   негіз   сөзінен   басталатыны.   Сөзжасамдық   ұяның

көлемінің   түрлілігі.   Сөзжасамдық   ұяның   құрамы   күрделі

құбылыс   саналатыны.   Сөзжасамдық   тізбек.   Сөзжасамдық

тізбек сөзжасамдық ұяның бір мүшесі, оның анықтамасы, бір

ұяда   бірнеше   сөзжасамдық   тізбек   бола   беретіні   жалпы

құбылыс   екені.   Сөзжасамдық   тізбектің   өзіндік   белгілері,

оның   түп   негіз   сөзден   басталып,   оны   аяқтаушы   туынды

сөздің   болуы,   оның-   сөзжасамдық   тізбектің   танылуына

шешуші қызметі. Сөзжасамдық тізбек сөзжасамдық сатымен

байланыстылығы, әр тізбекте  қанша туынды  сөз болатыны

сатының   саны   арқылышешілетіні.   Тілде   сөзжасамдық

тізбекте   қанша   сөз   болатыны   туралы.   Сөзжасамдық   саты.

Сөзжасамдық   ұяның   негізгі   мүшелерінің   бірі   –стаы.

Сөзжасамдық   ұядағы   әр   туынды   белгілі   бір   сатыда

жасалады   яғни   сөзжасамдық   сатысыз   ұя   болмайтыны.

Сөзжасамдық   саты   екі   тұрғыда   қаралатыны:   көлденең

бағытта   және   тік   бағытта.   Көлденең   бағытта   қарағанда,

саты   сөзжасамдық   тізбекке   қатысты,   тізбектің   қанша

туынды           сөзден   тұратынын   көрсететіні.   Тік   бағытта

сөзжасамдық   сатының   сөзжасамдық   парадигмаға

қатыстылығы және ұядағы әр сатыда қанша, қандай туынды

сөздердің   жасалғанын   көрсететіні.   Сөзжасамдық   тарам

(парадигма). Сөзжасамдық тарам бір негіз сөзден жасалған

бірнеше туынды сөз екіені, ол сөзжасамдық саты тік бағытта

қаралғанда   ғана   анықталатыны.   Сөзжасамдық   тарамның

құрамы   түрлі   болып,   оның   ең   көп   құрамда   қолданылуы,

кездесуі, бірінші, екінші сатыларға қатыстылығы. Саты саны

өскен   сайын   сөзжасамдық   тарамның   азая   беретіні,   соңғы

сатыда кездеспейтіні. Сөзжасамдық жұп. Сөзжасамдық жұп

та   сөзжасамдық   ұяның   мүшесі   бола   тұра,   оның   тікелей

сөзжасамдық   тізбек   құрамына   кіретіні.   Сөзжасамдық   жұп

негіз сөз бен одан жасалған туынды сөзден тұратыны. Негіз

сөз   бен   одан   жасалған   туынды   сөз   сөзжасамдық   жп

құрайтыны. Сөзжсамдық жұптағы негіз сөздің қызметі, негіз

сөз   бен   туынды   сөздің   морфемдік   құрамындағы

айырмашылық,

 

мағыналық

 

айырмашылық

 

пен

байланыстылығы.Сөз таптарының сөзжасамы. Есім сөздердің

сөзжасамы.

Сөз таптарының сөзжасамы қазақ тіл білімінде ертеден

зерттеліп,   бұл   мәселеде   бірсыпыра   ғалымдардың   еңбегі

бары   туралы,   бірақ   ол   толық   деп   айту   қиын.   Әсіресе,   зат

есім,   сын   есім,   сан   есім,   етістіктің   сөзжасамына   арналған

зерттеулер   бар   екені.   Сөз   таптарының   сөзжасамын   есім

сөздер-дің   және   етістіктің   сөзжасамы   деп   екі   бөліп   қарау

қолайлы,   өйткені,   сөз   таптарының   сөзжасамы   өте   үлкен

және есім сөздердің сөзжасамында ұқсас жағдайлар да бар.

Есім   сөздердің   сөзжасамына   зат   есім,   сын   есім,   сан   есім,

есімдік,   үстеудің   сөзжасамы   жататыны.   Бұлардың

әрқайсысына жеке-жеке тоқталу қажет. 

14- тақырып. Зат есім сөзжасамы.

Сөзжасамдық

құбылыстың зат есімде орасан мол орын алатыны, тілдік сөз-

жасамдық   тәсілдерінің   бәрінің   зат   есімнің   жасалуында

кеңінен қызмет атқаруы туралы. Зат есім сөзжасамы үзілмей

жүріп   жататын   құбылыс.   Зат   есімнің   синтетикалық   тәсіл

арқылы  жасалуы.   Зат   есімнің   синтетикалық  сөзжасамы   екі

морфеманың   қатысы   арқылы   жүзеге   асуы,   олар:   негіз   сөз

бен жұрнақ. Негіз сөз қызметінде құрамы, тұлғасы жағынан

негізгі   түбірлер,   туынды   түбірлер,   біріккен   сөздер,

қысқарған   сөздер.   Негіз   сөздің   туынды   түбір   зат   есім

мағынасына  арқау  болуы,  негіз   сөздің   мағынасы   мен   одан

жасалған   туынды   түбір   зат   есім   мағынасының

байланыстылығы.   Зат   есімнің   сөзжасамына   негіз   сөз

қызметінде қатысатын сөз таптары: зат есім, сын есім, сан

есім,   есімдік,   етістік,   еліктеуіш   сөздер,   модаль   сөздер.

Олардың   туынды   түбір   зат   есім   жасацу   қабілетіндігі,

қызметіндегі   айырмашылық,   белсенді   қатысатын   сөз

таптары.   Туынды   түбір   зат   есім   жасайтын   зат   есімнің

сөзжасамдық   жұрнақтары.   Зат   есімнің   сөзжамсамдық

жұрнақтарының   көлемі,   жалпы   мөлшері,   зат   есім

жұрнағының   дара,   құранды,   байырғы,   кірме   түрлері,

қолданылуына ұқарай өнімді, өнімсіз, өлі, белсенді түрлері,

жұрнақтардың әр кезеңде белсенділігі өзгеруі, мағынасына

қарай   зат   есімнің   сөзжасамдық   жұрнақтарының   сөз

мағынасын өзгертуші, сөз мағынасын түрлендіруші түрлері,

олардың айырмашылықтары. Зат есімнің есім сөздерден зат

есім   жасаушы   жрнақтар.   Зат   есімнің   етістіктен   зат   есім

жасаушы   жұрнақтар.   Зат   есімнің   аналитикалық   тәсіл

арқылы   жасалуы.   Зат   есімнің   сөзжасамына   аналитикалық

тәсілдің   барлық   түрлері   қатысатыны,   олардың   күрделі   зат

есімдер   жасайтыны.   Зат   есімнің     сөзқосым   тәсілі   арқылы

жасалуы, оның туынды зат есімнің ішінде тұлғасы жағынан

біріккен сөздер  жасайтыны. Зат есімнің біріккен сөздерінің

өзіндік белгілері, оның сыңарларының   зат есімдерден, сын

есім мен зат есімнен, зат есім мен етістіктен, сан есім мен

зат   есімнен   жасала   беретіні.   Біріккен   зат   есім   жасайтын

сыңарлардың   әрқайсысының   өзінің   дыбыстық   құрамын

сақтап   бірігуі,   не   дыбыстық   құрамдарын   ықшамдап,   бір-

бірімен бірігіп кетуі мүмкін екендігі. Біріккен зат есімдердің

тілде көптігі, тілдің сөз байлығына өзіндік әсері. Зат есімнің

қосарлану   тәсілі   арқылы   жасалуы,   бұл   тәсіл   арқылы   зат

есімнің   сөз   тұлғасы   жағынан   қос   сөздер   аталатын   түрі

жасалатыны.   Қосарланған   күрделі   зат   есімнің   екі   сыңары

мағынасы   жақын,   бір-біріне   қатысты   бар   заттардың   атына

жасалуы: қас-қабақ, сақал-мұрт, бай-бәйбіше, қайғы-қасірет,

құрт-май, сауық-сайран; сө табы жағынан екі сыңары да зат

есімдерден жасалатыны: жиын-той, ақын-жазушы, ішім-жем,

майлық-саулық.     Зат   есімнің   тіркестіру   тәсілі   арқылы

жасалуы,   тіркестіру   тәсілдерінің   тілде   күрделі   зат   есімдер

жасауы,   оның   кейде   тіркескен   күрделі   зат   есім   деп   те

аталатыны.   Тіркестіру   тәсілі   арқылы  жасалған   зат   есімдер

ең кем екі, не одан да көп сөздердің  бір-бірімен тіркесіп, бір

заттың,   заттық   ұғымының   атын   білдіретін,   тілдегі   дайын

лексикалық   тұлғаға   айналған,   тілде   бір   сөздің   қызметін

атқаратын күрделі зат есімдер жасайтыны (қайын  ата, сым

темір, тоқ ішік, ара ағайын,  ұзын омыртқа). Бұлардың ішінен

біртіндеп   біріккен   сөздерге   қосылып   отыратыны   (қайнаға,

жамағайын).     Бір   топ   күрделі   зат   есімдердің   бірде   бірге,

бөлек   жазылуының   көбіне   шартты   түрде   шешіліп   жүргені.

Күрделі   зат   есімдердің   бұл   тобының   бірге,   бөлек

жазылуының   көбіне   шартты   түрде   шешіліп   жүргені.

Тіркескен күрделі зат есімдердің тобына тілде кейін пайда

болған   терминдік   тіркестер   аталып   жүрген   күрделі

сөздердің   де   жататыны:   қалалық   кеңес,   Еңбек   Ері,   Совет

Одағының Батыры, Қазақтың Абай атындағы педагогикалық

университеті. Бұлардың еркін сөз тіркесінен айырмасы мен

ұқсастығы.   Олардың   басқа   күрделі   сөздер   тобынан   өзіндік

ерекшелігі,   тілдегі   бұл   сөздердің   қыр-сырының   әлі   толық

ашылмағаны.   Зат   есімнің   қысқару   арқылы   жасалуы.

Қысқарту   тәсілі   кез-келген   сөзге   қолданылмайтыны,   оның

күрделі   сөздердің   ішінде   көбіне   терминдік   тіркестермен,

ғылыми   терминдермен,   т.б.   белгілі   топтағы   сөздермен

байланысты   қолданылатыны.   Қысқарту   тәсілінің   жолдары.

Қысқарған   сөздердің   өздік   ерекшеліктері.   Зат   есімнің

лексика-семантикалық   тәсіл   арқылы   жасалуы.   Зат   есім

сөздер   тілде   белгілі   мағынасының   үстіне   басқа   мағынаны

қосып алып, екі кейде одан да көп сөздің мағынасын беріп,

қызметін   атқаруы   семантикалық   сөзжасамға   жататыны

(жұма-бір   күнің   аты,   жұма-   бір   жетінің   аты,   тәсіл-айла

мағынасында,   тәсіл-ғылымындағы   термин,   түбір-ағаштың

түбірі, түбір-термин). Зат есімнен басқа сөз таптарының сөз

құрамын   өзгертпей,   заттанып,   зат   есімге   көшуі   де   зат

есімнің   семантикалық   тәсіл   арқылы   жасалуына   жататыны

(жетісін беру, ыстығы үлкен, ыстық (тамақ мағынасында), ақ

молайды,   туысы   көп,   шығысы   артық,   айтысқа   түсті).

Контекстік   заттанудың   сөзжасамға   жатпайтыны   (үлкенді

сыйла). Сын есім сөзжасамы. Сан есім сөзжасамы.

Сын есімнің синтетикалық тәсіл арқылы жасалуы., Сын

есім жасауға негіз болатын сөз таптары, сөз тұлғалары. Сын

есімнің   сөзжасамдық   жұр-нақтары.   Есімдерден   сын   есім

жасайтын   өнімді   жұрнақтар.   Етістіктен   сын   есім   жасайтын

өнімді жұрнақтар, етістіктерден сын есім жасайтын өнімсіз

жұрнақтар.   Сын   есімнің   аналитикалық   тәсіл   арқылы

жасалуы.   Аналитикалық   тәсіл   арқылы   жасалған   сын

есімдердің күрделі сын есім жасайтыны. Күрделі сын есімнің

жасалуының   жолдары,   оларға   қатыса-тын   негізі,   туынды

сын   есімдер,   есім   сөздер.   Сан   есім   сөзжасамының   өзіндік

жүйесі   бар,   сан   есім   сөзжасамына   қа-тысатын   тілдік

тұлғалар,   олардың   негізгілері.   Сан   есімнің   сөзжасамдық

тәсілдері.   Аналитикалық   тәсілдің   сан   есім   сөзжасамында

негізгі   орын   ала-тыны,   аналитикалық   тәсіл   арқылы   сан

есімнің жасалу үлгілері, жолдары. Синтетикалық тәсілдің де

сан есім жасауға қатысатыны, оның өзіндік ерекшелігі, бұл

туралы   түрлі   көзқарастар.   Сан   есім   сөзжасамының   тарихи

іспеті, қазіргі дәуірде сан есім сөзжасам арқылы өз құрамын

толық-тырмайтыны. Бірлік сандарға алты, жеті, сегіз, тоғыз

сандары туралы. Ондық сан атауларындағы алпыс, жетпіс,

сексен, тоқсан сан атаулары туралы. Сан атауларының қосу,

көбейту   тәсілі   арқылы   жасалуы.   Бірлік   пен   ондық   аралас

сандардың   жасалуы.   Жүздік   атауларының   жасалуы.

Мыңдық,   жүздік,   ондық,   бірлік   аралас   сан   атауаларының

жасалуы.

15-тақырып. 

Есімдіктің   сөзжасамы.   Үстеудің

сөзжасамы.

Есімдіктің   сөзжасамының   өзіндік   ерекшелігі,   сөзжасам

мүмкіндігінің   аздығы.   Синтетикалық   тәсілдің   есімдік

жасауға   қатысы.   Аналитикалық   тәсіл   арқылы   есімдіктің

жасалуы.   Үстеу   сөзжасамға   кедей   сөз   табы.   Үстеудің

жасалуының   өзіндік   ерекшелігі.   Үстеудің   сөзжасамдық

түрлері:   аналитикалық,   синтетикалық   тәсілдер,   көнеру

арқылы үстеуге көшудің белгілі орын алатындығы. Үстеудің

жасалуына негіз болатын сөз таптары: үстеу, зат есім, сын

есім,   есімдік,   сан   есім.   Есім   сөздерден   үстеу   жасайтын

жұрнақтар,   олардың   мағыналары.   Қосымшалардың   түбірге

көнеруі   арқылы   үстеудің   жасалуы.   Үстеудің   аналитикалық

тәсіл   арқылы   жасалуы.   Аналитикалық   тәсіл   арқылы

жасалған   үстеудің   түрлері:   1)   біріккен   үстеулер,   2)

қосарланған   үстеулер,   3)   тіркесті   үстеулер.  Етістіктің

сөзжасамы.

 

Етістіктің қалыптасқан күрделі сөзжасам жүйесі. Етістік

құрамын   әр   кезеңде   де   сөзжасам   арқылы   толықтырып

отыратыны.   Етістіктің   сөзжасам   арқылы   құрамын

толықтыруға басқа сөз таптарының да,  етістіктің  өзінің де

негіз   болатыны.   Етістіктің   семантикалық   тәсіл   арқылы

жасалуы. Етістіктің сөзжасам жүйесінде бұл тәсілдің үлкен

орын   алатыны,   сондықтан   етістіктің   туынды   түбір

етістіктерге байланысты екені. Есім   негізді   туынды   түбір

етістіктер, олардың негіз сөздері, есім негізді туынды түбір

жасайтын жұрнақтар, олардың беретін мағыналары. Етістік

негізді туынды түбір етістіктер, оларға есім негізгі туынды

түбір   етістіктің   негіз   болуы,   негізгі   түбір   етістікьің   негіз

болуы. Етістіктен етістік жасайтын өнімсіз   жұрнақтар –ла,-

ле, -ғышта, -гіште, ыңқыра,-іңкіре, -қыла,-кіле, -лық,-лік, ық-,

-ік, -ғы, -гі, -ыр, -ір, -бі,- ді. Етістіктен етістік жасайтын өнімді

жұрнақтар-етіс   жұрнақтары.   Етіс   жұрнақтарының

сөзжасамға   қатысы   туралы   көзқарастар.   Етістіктің

аналитикалық   тәсіл   арқылы   жасалуына   қатысатын   тілдік

тұлғалар,   олардың   қызметі,   мағына   жасауға   қатысы.

Аналитикалық   тәсіл   арқылы   жасалатын   күрделі   етістіктер.

Күрделі   етістіктердің   құрамы,   олардың   орны,   қызметі,

сөзжасамдық қабілеті, күрделі етістік жасауда тірек сыңар

болатын   етістіктер.   Аналитикалық   тәсіл   арқылы   құранды

етістіктің   жасалуы,   оның   құрамы,   құранды   етістіктің   тірек

сыңары.   Құранды   етістіктің   құрамындағы   сыңарларының

беретін   мағынасы.   Сөздік   құрамнан   құранды   етістіктің

алатын орны.

 Тәжірибешілік сабақтардың мазмұны

Тәжірибешілік сабақтардың мазмұны

1-тақырып.   Грамматика   жән   оның   салалары.   Тілдің

грамматикалық   құрылысы.   Грамматикалық   мағына   мен

грамматикалық форма. Грамматикалық категория.

Грамматиканың   зерттеу   объектісі,   грамматиканың

салалары,   морфология,   синтаксис,   морфологияның   зерттеу

объектісі. Тілдің грамматикалық құрылысы ұғымы не жайлы,

негізгі грамматикалық ұғымдар.

Грамматикалық

 

және

 

лексикалқ

 

мағына

айырмашылығы,   ара   қатынасы.   Грамматикалық   мағына,

түрлері, тілде олардың берілу тәсілдері. Ол туралы ғалымдар

пікірлері. Грамматикалық мағына мен грамматикалық форма,

олардың   бір-бірімен   байланыстылығы.   Грамматикалық

форманың   берілу   тәсілдері.   Грамматикалық   мағына   ме

грамматикалық форманың сәйкестігі. Ол туралы ғылымдағы

көзқарастар.   Нөльдік   форманың   қазақ   тіліндегі

парадигмалық   сипаты.   Грамматикалық   категория   ұғымы

грамматикалық   категорияның   сипаты.   Грамматикалық

категория түрлері.

2-тақырып. Сөз таптары. Сөздерді таптастыру 

принциптері.

Сөздерді   таптастырудың   негізгі   принциптері,   ол

принциптердің мәні мен сипаты. Сөз таптарының шығуы мен

дамуы. Қазақ тіліндегі сөз таптары. Бейтарап сөздер.

3-тақырып. Зат есім. Зат есімнің семантикалық 

сипаты. Семантикалық ерекшеліктері бар топтары адмзт, 

ғалмзат есімдері, жалпы, жалқы зат есісмдер. Жалқы 

есімдердің ауқымы, өз ішінде бөлінуі, қолдалынуо аясы. 

Даралау, жинақтау, көптік, эмоция-экспрессивтік мәнді зат 

есімдер. Зат есімнің морфологиялық сипаты. Зат есімнің 

құрылымы: жалаң, күрделі зат есімдер. Түбір, туынды зат 

есімдер. Күрделі зат есімдер.  Зат есімнің көптік категориясы.

Зат есімнің тәуелдік категориясы. Зат есімнің септік 

категориясы. Зат есімнің жіктелу ерекшелігі. Көмекші 

есімдер, олардың көлемдік, мезгілдік мәнді білдіруі, көмекші 

есімдердің зат есім шеңберінде қолданылу ерекшелігі. Зат 

есімнің сөйлемдегі қызметі. Зат есімнің сөйлемдегі қызметі 

оның түрлену жүйесімен байланыстылығы.

4-тақырып. Сын есім. Сын   есімнің   мағынасы.   Сын

есімге   жататын   сөздер.   Семантикалық   сипаты.   Сапа   және

қатыстық сын есімдер, құрамы. Сын есімнің грамматикалық

ипаты.   Сын   есімнің   шырай   категориясы.   Шырай   түрлері,

жасалуы. Сын есімнің сөйлемдегі қызметі.

5-тақырып. Сан есім. Сан есімнің лексикалық және 

грамматикалық сипаты. Сан есімнің құрылымына әсері, дара 

және күрделі сан есімдер. Сан есімнің мағыналық топтары, 

олардың сұрақтары, қатары, жасалуы, сөйлемдегі қызметі.

6-тақырып.  Есімдік. Есімдіктің лексика-

грамматикалық сипаты. Сөз табы ретіндегі ерекшелігі, 

мағыналық түрлері. Жіктеу, сілтеу, сұрау, өздік, белгісіздік, 

жалпылау, болымсыздық есімдіктері, ерекшелктері, олардың 

түрленуі, сөйлемдегі қызметі, есімдікке ауысқан сөздер.

7-тақырып. Етістік.

Етістіктің   лексика-семантикалық,

грамматикалық   сипаты.   Етістіктің   зерттелуі.   Етістіктің

семантикалық топтары, зерттелуі, туынды етістіктер. Етістік

түбірдің

 

семантикалық

 

ерекшеліктері,

 

ғалымдар

көзқарастары. 

Негізгі   және   көмекші   етістіктер.   Көмекші

етістіктердің түрлері. Етістіктің аналитикалық форманттары,

құрылымы, мағыналары. 

Қалып етістіктері. Қимылдың өту

сипаты.   Дара   және   күрделі   етістктер.   Күрделі   етістік

мәселесі   туралы.   Қазақ   тіл   біліміндегі   жаңа   көзқарастар,

зерттеулер.

Етістіктің лексика-грамматикалық категориялары. Салт,

сабақты   етістіктер.   Салт,   сабақтылықтың   объект   және

субъектіге қатыстылығы. Салт етістіктің сабақтыға, сабақты

етістіктің   салтқа   айналуы.   Етістер,   етістің   түрлері:   негізгі

етіс, өздік етіс, өзгелік етіс, ортақ етіс. Етістердің білдіретін

мағыналары,   әрқайсысының   жасалу   ерекшелігі.   Етіс

жұрнақтарының қабаттаса қолданылуы. Болымды, болымсыз

етістіктер. Болымды  мағыналық етістік, түбірмен сәйкестігі.

Болымсыз   мағынаның   етістікте   берілу   тәсілдері.

Синтетикалық,   аналитикалық   тәсілдер,   көрсеткіштері.

Болымды,   болымсыз   мағынаның   барлық   етістікке   тән

екендігі.

Есімше,   оның   жасалуы,   мағыналық   түрлері.   Есімшенің

есіммен   етістікке   қатыстылығы.   Есімшенің   түрленуі,

синтаксистік қызметі, жіктелуі.

Көсемше,   білдіретін   мағынасы,   негізгі   және   жанама

қимылды   білдіруі,   жасалуы.   Көсемшенің   жіктелуі,   сөйлемде

атқаратын қызметі. 

Тұйық  етістік,  білдіретін  мағнасы.  Тұйық етістіктің  шақ

категориясына   қатыстылығы.   Тұйық   етістіктің   қолданылу

ерекшелігі, сөйлемдегі қызметі.

8-тақырып. Етістіктің рай категориясы. Модальдік 

мағынаның рай формалары көрініес. Рай түрлері: ашық рай, 

бұйрыққ рай, қалау рай, шартты рай. Ашық рай оның басқа 

райлардан ерекшелігі, білдіретін мағынасы, ашық рай 

формасында қолданылатын етістіктің жіктелуі. Бұйрық рай, 

мағынасы, семантикалық мәні. Бұйрық рай формасындағы 

етістіктің жіктелу ерекшелігі. Қалау рай мағынасы, 

семантикалық мәні, рай жасаушы морфмемалар. Қалау 

райдың аналитикалық мәні. Қалау рай формасындағы 

етістіктің жіктелу ерекшелігі. Шартты  рай, мағынасы, 

жасалуы, сөйлем құрылымдағы ерекшеліктері. Шартты 

райдың аналитикалық форманттары. Шартты рай 

формасындағы етістіктің жіктелуі. Етістіктің жақ 

категориясы, жіктелуі (қысқаша, толық, көпше, жекеше 

түрлері, етістіктің әр категориясын өткендегі жіктелуі туралы

мәліметтерді жинақтау туралы)

9-тақырып.  Үстеу.   Үстеудің   лексика-грамматикалқ

сипаты.   Үстеудің   мағыналық  топтар:   мезгіл,   мекен,   мақсат,

себеп-салдар,   топтау   үстеулер.   Оларға   жататын   сөздер,

құрамы,   қолданылу  ерекшеліктері.   Оларға  жататын   сөздер,

құрамы,   қолданылу   ерекшеліктері.   Дара,   күрделі   үстеулер.

Үстеудің сөйлемдегі қызметі. Еліктеу сөздер

Еліктеу   сөздерге   жататын   сөздер.   Еліктеу   сөздердің

түрлері. Еліктеуіш сөздер, олардың, дыбыстық құрамы, буын

жігі, қолданылуы. Еліктеу сөздердің құрамы, басқа сөздермен

тіркесуі. Еліктеу сөздердің сөйлемедгі қызметі.

10-тақырып. Шылау.Шылаулардың сөз табы ретіндегі 

лексика-семантикалқы сипаты. Шылаулардың түрлері: 

жалғаулықтар, олардың негізі қызметі, өз ішіндегі 

мағыналық түрлері; септеуліктер, олардың негзгі қызметі 

мен мағыналық түрлері, жалғаулық шылаулармен ұқсастығы 

және айырмашылығы; демеуліктер, олардың қызметі, өз 

ішіндегі мағыналық түрлері, кейбір демеуліктердің емілесі. 

Одағай. Одағайдың сөз табы ретіндегі ерекшелігі. 

Одағайдың құрылымы. Одағайдың мағыналық түрлері. 

Одағайдың сөйлемдегі қызметі.

11-тақырып. Сөзжасам тіл білімінің жеке саласы. 

Қазақ тілінің сөзжасам жүйесі.

Сөзжасамның зерттелуі. Сөзжасам – дербес сала болып

қалыптасуы. Сөзжасамның тіл білімінің негізгі салаларының

байланысы.   Сөзжасамның   морфологиямен   байланысы.

Сөзжасамның   синтаксиспен   байланысы.   Сөзжасамның

лексикологиямен байланысы.  Сөзжасамның   дамуы,   баюы,

екшеліп   бір   қалыпқа   түсуінің   нәтижесінде   өзіндік

сөзжасамдық   бірліктері   бар,   тәсілдері   бар,   орныққан,

қалыптасқан заңдылықтары бар тілде сөзжасамдық жүйенің

бары туралы. Сөзжасамдық жүйесінің қызмет ететіні туралы

ғалымдардың ой-пікірлері.

12-тақырып. Сөзжасамдық тәсілдер. Сөзжасамдық

мағына. Туынды сөздер.

Сөзжасамдық тәсілдердің зерттелуі. Қазақ тілінде көне

замандардан бері қарай қалыптасқан үш түрлі сөзжасамдық

тәсілдің бары: 1. синтетикалық тәсіл; 2. аналитикалық тәсіл;

3. лексика-семантикалық тәсіл.   

Сөзжасамдық

мағынаның   сөзжасам   әрекеті   арқылы   жасалатыны,

сөзжасамдық   мағынаның   сөзжасамдық   бірліктер   арқылы

жасалатыны,   сөзжасам   әрекетіне   қатысты   тұрған

сөзжасамдық   бірліктердің   бір-бірінен   қатысы   негізінде

сөзжасамдық   мағынаның   жасалатыны.   Сөзжасамдық

бірліктердің сөзжасамдық тәсілдерге қатысының түрлілігіне

байланысты   олардың   әр   тәсілде   сөзжасамдық   мағына

жасауға   қатысты   түрлі   болатыны.   Туынды   мағынаның

негізділігі.   Туынды   мағынаның   түрлендірілген   түрі.

Көшірілген туынды мағына. Туынды мағынаның теңбе-теңдік

түрі.  Сөзжасамдық   әрекеттің   негізінде   тілге   қосылған

сөздердің туынды сөз аталатыны. Яғни туынды сөздер тек

сөзжасамға   қатысты   қолданылатыны.   Туынды   сөздердің

тілде   пайда   болуы   қоғамдағы   жаңалықтарға

байланыстылығы.   Туынды   сөздер   сөзжасамдық   тәсілдер

арқылы   жасалатынд-тан,   сөзжасамдық   тәсілдердің

түрлілігіне   қарай   туынды   сөздердің   де   түрлі   болатыны:

туынды   түбірлер,   күрделі   сөздер   (біріккен   сөздер,   қос

сөздер, қысқарған сөздер) туынды түбірлер. Туынды сөз бен

туынды   түбір   дегеннің   айырмасы   мен   олардың   бір-біріне

қатысы.   Күрделі   сөздер.   Аналитикалық   тәсіл   арқылы

жасалған   туынды   сөздердің   бәрі   күрделі   сөздерге

жататыны, олардың бәрі екі мағыналылексемадан жасалып,

бір мағыналы сөз жасайтын, оның күрделі сөз деп аталуы,

күрделі   сөздің   анықтамасы   мен   түрлері.   Біріккен   сөз.   Қос

сөз. Қысқарған сөз.

13-тақырып. Сөзжасамдық талдау. Сөзжасамдық 

ұя.

Сөзжасам тіл білімінің жеке саласы ретінде танылғанға

дейін   сөзге   фоне-тикалық   және   морфологиялық,   сөйлемге

синтаксистік   талдау   жасалып   келгені   белгілі.

Морфологиялық   талдауада   сөз   құрамындағы   морфемалар

толық   таладнады.   Сөзжасам   жеке   сала   болғалы

сөзжасамдық   талдау   мәселесі   көтерілді.   Сөзжасамдық

талдауға   сөздің   құрамындағы   сөз   түрлендіруші,   сөздің

грамматикалық тұлғасын жасаушы морфемалар кірмейді де,

сол   арқылы   ол   қазіргі   морфологиялық   талдаудан

ерекшеленетіні   туралы.     Сөзжасамдық   талдау-дың   негізгі

нысаны сөзжасамдық бірліктер, олардың сөздің мағынасын

жасаудағы қызметі, сөзжасамдық мағына, туынды сөздердің

түрлері,   сөзжасамдық   заңдылықтар,   үлгілер,   сөз

таптарының сөзжасамын көрсету т.б.

Бір   негізгі   сөзден   тараған   бір   топ   туынды   сөздердің

сөзжасамдық   ұяға   жататыны,   бір   сөзжасамдық   ұядағы

туынды сөз атауларының түбірлес сөздер деп танылатыны,

олардың мағыналық байланысы, ол мағыналық байланыстың

ұяның   түп   негіз   сөзінен   басталатыны.   Сөзжасамдық   ұяның

көлемінің   түрлілігі.   Сөзжасамдық   ұяның   құрамы   күрделі

құбылыс   саналатыны.   Сөзжасамдық   тізбек.   Сөзжасамдық

саты.   Сөзжасамдық   тарам   (парадигма).   Сөзжасамдық   жұп.

Сөзжасамдық жұп та сөзжасамдық ұяның мүшесі бола тұра,

оның тікелей сөзжасамдық тізбек құрамына кіретіні. 

14- тақырып. Сөз таптарының сөзжасамы. Есім 

сөздердің сөзжасамы.

Сөз таптарының сөзжасамының зерттелуі, 

ғалымдардың ой-пікірлері. Сөз таптарының сөзжасамы қазақ

тіл білімінде ертеден зерттеліп, бұл мәселеде бірсыпыра 

ғалымдардың еңбегі бары туралы, бірақ ол толық деп айту 

қиын. әсіресе, зат есім, сын есім, сан есім, етістіктің 

сөзжасамына арналған зерттеулер бар екені. Сөз таптырның

сөзжасамын есім сөздердің және етістіктің сөзжасамы деп 

екі бөліп қарау қолайлы, өйткені, сөз таптарының сөзжасамы

өте үлкен және есім сөздердің сөзжасамында ұқсас 

жағдайлар да бар. Есім сөздердің сөзжасамына зат есім, сын

есім, сан есім, есімдік, үстеудің сөзжасамы жататыны. 

Бұлардың әрқайсысына жеке-жеке тоқталу қажет. Зат есім 

сөзжасамы.

Зат   есім   сөзжасамыының   зерттелуі.  Сөзжасамдық

құбылыстың зат есімде орасан мол орын алатыны, тілдік сөз-

жасамдық   тәсілдерінің   бәрінің   зат   есімнің   жасалуында

кеңінен қызмет атқаруы туралы. Зат есім сөзжасамы үзілмей

жүріп   жататын   құбылыс.   Зат   есімнің   синтетикалық   тәсіл

арқылы   жсалуы.   Зат   есімнің   синтетикалық   сөзжасамы   екі

морфеманың   қатысы   арқылы   жүзеге   асуы,   олар:   негіз   сөз

бен   жұрнақ.   Зат   есімнің   аналитикалық   тәсіл   арқылы

жасалуы.   Зат   есімнің   сөзжасамына   аналитика-лық   тәсілдің

барлық  түрлері  қатыса-тыны,   олардың   күрделі   зат   есімдер

жасайтыны.   Зат   есімнің   қосарлану   тәсілі   арқылы   жасалуы,

бұл   тәсіл   арқылы   зат   есімнің   сөз   тұлғасы   жағынан   қос

сөздер   аталатын   түрі   жасалатыны.   Зат   есімнің   тіркестіру

тәсілі   арқылы   жасалуы.   Зат   есімнің   қысқару   арқылы

жасалуы.   Зат   есімнің   лексика-семантикалық   тәсіл   арқылы

жасалуы.   Зат   есімнен   басқа   сөз   таптарының   сөз   құрамын

өзгертпей,   заттанып,   зат   есімге   көшуі   де   зат   есімнің

семантикалық   тәсіл   арқылы   жасалуына   жататыны   (жетісін

беру,   ыстығы   үлкен,   ыстық   (тамақ   мағынасында),   ақ

молайды,   туысы   көп,   шығысы   артық,   айтысқа   түсті).

Контекстік   заттанудың   сөзжасамға   жатпайтыны   (үлкенді

сыйла). Сын есім сөзжасамы. Сан есім сөзжасамы.

Сын   есім   сөзжасамының   зерттелуі.   Сан   есім

сөзжасамыының зерттелуі.  Сын  есімнің синтетикалық тәсіл

арқылы   жасалуы.   Сын   есім   жасауға   негіз   болатын   сөз

таптары,   сөз   тұлғалары.   Сын   есімнің   сөзжасамдық

жұрнақтары.   Есімдерден   сын   есім   жасайтын   өнімді

жұрнақтар. Етістік-тен сын есім жасайтын өнімді жұрнақтар,

етістіктерден   сын   есім   жасайтын   өнімсіз   жұрнақтар.   Сын

есімнің аналитикалық тәсіл арқылы жасалуы. Аналитикалық

тәсіл   арқы-лы   жасалған   сын   есімдердің   күрделі   сын   есім

жасайтыны.   Күрделі   сын   есімнің   жасалуының   жолдары,

оларға қатысатын негізі, туынды сын есімдер, есім сөздер.

Сан   есім   сөзжасамының   өзіндік   жүйесі   бар,   сан   есім

сөзжасамына   қатысатын   тілдік   тұлғалар,   олардың

негізгілері.   Сан   есімнің   сөзжасамдық   тәсілдері.

Аналитикалық тәсілдің сан есім сөзжасамында негізгі орын

алатыны,   аналитикалық   тәсіл   арқылы   сан   есімнің   жасалу

үлгілері,   жолдары.   Синтетикалық   тәсілдің   де   сан   есім

жасауаға қатысатыны, оның өзіндік ерекшелігі, бұл туралы

түрлі   көзқарастар.   Сан   есім   сөзжасамының   тарихи   іспеті,

қазіргі   дәуірде   сан   есім   сөзжасам   арқылы   өз   құрамын

толықтырмайтыны. Бірлік сандарға алты, жеті, сегіз, тоғыз

сандары туралы. Ондық сан атауларындағы алпыс, жетпіс,

сексен, тоқсан сан атаулары туралы. Сан атауларының қосу,

көбейту   тәсілі   арқылы   жасалуы.   Бірлік   пен   ондық   аралас

сандардың   жасалуы.   Жүздік   атауларының   жасалуы.

Мыңдық,   жүздік,   ондық,   бірлік   аралас   сан   атауаларының

жасалуы.

15- тақырып. Есімдіктің сөзжасамы. Үстеудің 

сөзжасамы.

Есімдіктің   сөзжасамыының   зерттелуі.   Үстеудің

сөзжасамының     зерттелуі.Есімдіктің   сөзжасамының   өзіндік

ерекшелігі,   сөзжасам   мүмкіндігінің   аздығы.   Синтетикалық

тәсілдің   есімдік   жасауға   қатысы.   Аналитикалық   тәсіл

арқылы   есімдіктің   жасалуы.   Үстеу   сөзжасамға   кедей   сөз

табы.   Үстеудің   жасалуының   өзіндік   ерекшелігі.   Үстеудің

сөзжасамдық   түрлері:   аналитикалық,   синтетикалық

тәсілдер,   көнеру   арқылы   үстеуге   көшудің   белгілі   орын

алатындығы.   Үстеудің   жасалуына   негіз   болатын   сөз

таптары:   үстеу,   зат   есім,   сын   есім,   есімдік,   сан   есім.   Есім

сөздерден   үстеу   жасайтын   жұрнақтар,   олардың

мағыналары.   Қосымшалардың   түбір-ге   көнеруі   арқылы

үстеудің   жасалуы.   Үстеудің   аналитикалық   тәсіл   арқылы

жасалуы.   Аналитикалық   тәсіл   арқы-лы   жасалған   үстеудің

түрлері:   1)   біріккен   үстеулер,   2)   қосарланған   үстеулер,   3)

тіркесті үстеулер.

Етістіктің сөзжасамы.

 

Етістік   сөзжасамының   зерттелуі.   Етістік   құрамын   әр

кезеңде   де   сөзжасам   арқылы   толықтырып   отыратыны.

Етістіктің сөзжасам арқылы құрамын толықтыруға басқа сөз

таптарының да, етістіктің өзінің де негіз болатыны. Етістіктің

семантикалық   тәсіл   арқылы   жасалуы.   Есім   негізді   туынды

түбір етістіктер, олардың негіз сөздері, есім негізді туынды

түбір   жасайтын   жұрнақтар,   олардың   беретін   мағыналары.

Етістіктің   аналитикалық   тәсіл   арқы-лы   жасалуына

қатысатын   тілдік   тұлғалар,   олардың   қызметі,   мағына

жасауға   қатысы.   Аналитикалық   тәсіл   арқылы   жасалатын

күрделі   етістіктер.   Күрделі   етістіктердің   құрамы,   олардың

орны, қызметі, сөзжасмдық қабілеті, күрделі етістік жасауда

тірек сыңар болатын етістіктер. Аналитикалық тәсіл арқылы

құранды   етістіктің   жасалуы,   оның   құрамы,   құранды

етістіктің   тірек   сыңары,   құранды   етістікке   тірек   сыңар

болатын   етістіктер.   Құранды   етістік-тің   құрамындағы

сыңарларының беретін мағынасы. Сөздік құрамнан құранды

етістіктің   алатын   орны.   Құранды   етістіктің   зерттелуі.

Құранды етістік туралы ғалымдардығ көзқарастары.

СӨЖ мазмұны 

№

СӨЖ түрі

Есеп беру 

формасы

Бақылау түрі

Сағат 

көлемі

1

Дәріс сабақтарын 

өңдеу

Сабаққа 

қатысу

15\30

2

Үй тапсырмасын 

орындау

Жұмыс дәптері

Сабаққа 

қатысу

15\30

3

Бақылау жұмысын 

орындау

Бақылау 

жұмысы

3

Қосымша 

материалдарға 

дайындық

Конспект

Коллоквиум

2\30

4

Семестрлік 

тапсырманы 

орындау

Реферат

Семестрлік 

тапсырманы 

қорғау

2\25

5

Бақылау 

шараларына 

дайындық

МБ1, МБ2

5\10

Барлығы

135

Студенттерге өздігінен оқуға берілетін тақырыптар

1. Туынды сөздердің құрамына қарай жіктелуі.

Ұсынылатын әдебиет: [1], 5-12 бет, [4], [2] 3-6 беттер.

2. Сөзжасамдық мағыналар. 

Ұсынылатын   әдебиет:   [27],   15-21   беттер,   [1],   12-18

беттер.

3.   Сөзжасамдық   тип   пен   үлгі   (мысал   келтіру   арқылы

дәлелдеу)

Ұсынылатын әдебиет: [8], 88-92 беттер.

4. Сөзжасамдық ұяның құрылымы.

Ұсынылатын әдебиет: [23], 62-70 беттер.

5. Зат атауының лексика-семантикалық тәсілімен жасалуы.

Ұсынылатын   әдебиет:   [12],   79-82   беттер,   [2],   49-55

беттер.

6. Сын есімнің сөзжасамдық жұрнақтары.

Ұсынылатын әдебиет: [19], 89-96, [10], 35-46 беттер.

7. Сан есімнің сөзжасамдық тәсілдері.

Ұсынылатын   әдебиет:   [18],   83-98   беттер,   [14],   108-113

беттер.

8. Үстеудің сөзжасамдық жұрнақтары.

Ұсынылатын әдебиет: [7], 89-103 беттер.

9. Мекендік мәнді етістік жасайтын жұрнақтар.

Ұсынылатын әдебиет: [1], 68-73 беттер.

10. Тіркескен күрделі сын есімдер.

Ұсынылатын әдебиет: [1], 72-75 беттер, [2], 49-55 беттер.

11. Етістіктен зат атауын жасайтын жұрнақтар.

Ұсынылатын әдебиет: [9], 89-96, [10], 35-46 беттер.

12.   Зат   есімнің   лексикалық   мағынаны   түрлендіретін

жұрнақтары.

Ұсынылатын   әдебиет:   [5],   83-98   беттер,   [14],   108-113

беттер.

13. Етістіктің сөзжасамдық жұрнақтары.

Ұсынылатын әдебиет: [7], 89-96, [10], 35-46 беттер.

14. Тұрақты тіркес етістіктер

Ұсынылатын   әдебиет:   [16],   83-98   беттер,   [14],   108-113

беттер.

15. Үстеудің сөзжасамдық жұрнақтары.

Ұсынылатын   әдебиет:   [6],   88-32   беттер,   [1],   112-116

беттер.

   

Бақылау жұмыстарының тақырыптары

1 Зат есімнің аналитикалық тәсіл арқыл жасалуы.

2 Зат есімінң синтетикалық тәсіл арқылы жасалуы.

3 Күрделі сын есімнің жасалу жолдары

4 Сан есім сөзжасамы

5 Етістік сөзжасамы

6 Үстеудің сөжасамдық  жұрнақтарының мағыналары

7 Сөзжасамдық тізбектердің ерекшеліктері

8 Есімдерден етістік жасайтын жұрнақтар

9 Күрделі етістіктер

10 Аналитикалық тәсіл

11 Синтетикалық тәсіл

12 Лексика-семантикалық тәсіл

13 Құранды етістіктер

14 Сөзжасамдық ұя

15 Сөзжасамның зерттелуі.

       

Ағымдағы үлгерімнің және межелік бақылаудың салмақтық үлестері

Ағымдағы   үлгерімнің   және   межелік   бақылаудың   салмақтық   үлестері

0,7 және 0,3  

2012-2013 оқу жылына жіберу рейтингі және қорытынды бақылаудың

салмақтық үлестері:

№

Қорытынды бақылаудың

түрі

Бақылау түрлері

Весовые доли

1

Емтихан

Емтихан

0,4

Жіберу рейтингі

0,6

2

Сынақ

Сынақ

0,4

Жіберу рейтингі

0,6

3

Құрстық жұмыс

ҚЖ

0,4

Жіберу рейтингі

0,6

5В011700- «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығы бойынша күндізгі оқу нысанының

студенттеріне арналған «Қазақ тілінің морфологиясы мен сөзжасамы» пәнінен

бақылау іс-шараларының күнтізбелік кестесі

1 рейтинг (1 семестр)

Апталар 

1

саба

қ

үшін

макс.

балл 

1 2 3 4 5 6

7 8 Бар-

лығы

Максималды балл

20

27

26

27

100

Дәрістерге 

қатысу 

және 

дайындалу 

СӨЖ

түрі/есеп беру

нысаны 

 

ДҮТ

1,2 

ДҮТ

3,4

ДҮТ

5,6

ДҮТ

7,8

24

Бақылау

нысаны

 

Қ

Қ

Қ

Қ

Макс.балл

3

6

6

6

6

Практикал

ық 

сабақтарға 

қатысу 

және 

дайындалу 

СӨЖ

түрі/есеп беру

нысаны

 

ПҮТ

1,2

ПҮТ

3,4

ПҮТ

5,6

ПҮТ

7,8

56

Бақылау

нысаны

 

Т

Т

Т

Т

Макс.балл

7

14

14

14

14

Қосымша 

материалда

рға 

дайындық

СӨЖ

түрі/есеп беру

нысаны

 

 

 

Қ

М

1

 

К

М

2 

 

ҚМ

3

 

20

Бақылау

нысаны

 

 

  Т   Т   

Т

 

Макс.балл

 7

 

  7    6   7

 

Пән 

тақырыпта

ры 

бойынша 

білімді 

бақылау 

СӨЖ

түрі/есеп беру

нысаны

 

 

 

   

   

 

 

100

Межелік

бақылау

 

 

 

   

    МБ 

Макс. балл

 

 

 

   

   

10

0 

2 рейтинг (1 семестр)

Апталар

1

сабақ

үшін

макс.

балл

1 2 3 4 5 6

7

Бар-

лығы

Апта ішіндегі

максималды балл 

22

29

30

19

100

Дәрістерге 

қатысу 

және 

дайындалу 

СӨЖ

түрі/есеп

беру нысаны 

 

ДҮТ

1,2 

ДҮТ

3,4

ДҮТ

5,6

ДҮТ

7,8

21

Бақылау

нысаны

 

Қ

Қ

Қ

Қ

Макс.балл

3

6

6

6

3

Практикал

ық 

сабақтарға 

қатысу 

және 

дайындалу 

СӨЖ

түрі/есеп

беру нысаны

 

ПҮТ

1,2

ПҮТ

3,4

ПҮТ

5,6

ПҮТ

7,8

59

Бақылау

нысаны

 

Т

Т

Т

Т

Макс.балл

9

16

16

18

9

Қосымша 

материалд

СӨЖ

түрі/есеп

беру нысаны

 

 

  Қ

М

1

  К

М

2 

  ҚМ

3

 

20

арға 

дайындық

Бақылау

нысаны

 

 

  Т   Т   

Т  

Макс.балл

7 

 

  7    6  

7  

Пән 

тақырыпта

ры 

бойынша 

білімді 

бақылау 

СӨЖ

түрі/есеп

беру нысаны

 

 

 

 

 

 

  МБ 

100 

  100

Межелік

бақылау

Макс.балл

Шартты белгілеулер: 1 ДҮТ  – №1 дәрісті дайындау үшін

берілетін үй тапсырмасы; Қ – оқу үрдісіне қатысу; ПҮТ 1 – №1

практикалық сабақтарға дайындалу үшін үй тапсырмасы; Т –

тексеру;   ҚМ-қосымша   материалдарға   дайындық(СОӨЖ

ұпайы);     МБ-межелік   бақылау.  Межелік   бақылауға   АУ

бойынша   балдары   бар   студенттер   босатылады.   АУ   мен   МБ

бағалары бойынша пән бойынша студенттердің рейтингілері

(Р1 және Р2) анықталады. 

11 Курстың саясаты

Оқу   процесіне   қатысу   дегеніміз   –   сабаққа   қатысу,

пікірталаста   және   топ   жұмысында   белсенділік   көрсету,

топтастарының оқуына әсер ету.

Қойылған   талаптар   орындалмаса,   жаза   қолданылады.

Сабаққа   100   пайыз   қатысып,   берілген   тапсырмаларды

уақытымен және дұрыс орындаса – ең жоғарғы ұпай 100 б.

қойылады. Курсты өту барысында төмендегідей марапаттау

ұпайлары қойылады: 

- дәріске қатысу – 2 балл.

- тәжір. сабаққа қатысу – 1балл.

- тәжір. жұмысты орындау – 4 балл

Тәжірибешілік жұмыстарын орындау барысында 

- Сұрақтар мен тапсырмаларға жауап беру -2 балл;

- Жаттығу жұмыстарын орындау-1 балл;

- Грамматикалық талдаулар жасау -1 балл.

Өздік жұмыстарын орындау және қорғау барысында: 

- материалды толық меңгеру -3 балл.

- Талқыланатын тақырыптың, жоба мәселесінің мазмұнын

ашу-2 балл

- Лексика-грамматикалық

 

және

 

стилистикалық

сауаттылығы -2 балл.

-   Материалдың мазмұндалуына шығармашылық көзқарас

және өз ойын айта білу – 2 ұпай.

Студенттер білімін аралық бақылау тест немесе жазбаша

бақылау жұмысы түрінде жүргізіледі.

Осы көрсеткіштер орындалмаған жағдайда жеткіліксіз

немесе айып санкциялары қолданылады:

1)

сабақты босату (себепсіз);

2)

тапсырмаларды уақытымен орындамау;

3)

тапсырмаларды орындау барысында қателіктер жіберу,

яғни,студент материалды толық меңгермеген жағдайда.

Егер   студент   сабаққа   себепті   жағдаймен   келе   алмаса,

келесі аптада сол сабаққа өтеу (отработка) жасайды. Бірақ

ұпай азайтылады.

Пән   бойынша   қорытынды   рейтинг   мына   формула

бойынша анықталады:

Қ = Р

1

 + Р

2

__ ӨҮаү + Е*ӨҮе+КЖ*ӨҮкж

мұндағы   Р

1

,   Р

2

,   Е,   С,   КЖ   –   бірінші,   екінші   рейтингте   алған

ұпай бойынша емтихандағы балл көрсеткіші

ӨҮаү,   ӨҮе,   ӨҮс,   ӨҮкж   –   ағымдық   үлгерімнің   семестрдегі

үлестері.

Студент   сынақты   тапсырмай   алуы   үшін   жинаған   балы   100

болу керек.

Егер   оқу   жоспарында   емтихан   мен   сынақ   қарастырылған

болса, онда сынақ ағымдық бақылау түрі деп есептеледі.

КЖ   ғылыми   жетекші   қатысуымен   комиссия   алдында

қорғалады   және   пікірмен   бірге   бағаланады.   Пән   бойынша

қорытынды рейтинг 2-кестеге сай баллдан сандық баламаға,

әріптік   және   дәстүрлі   бағаға   ауыстырылады.   Сөйтіп,   оқу

жетістіктері   журналына   және   рейтингтік   ведомостьқа

жазылады.   Ведомость   пен   сынақ   кітапшасына   дәстүрлі

үлгімен баға қойылады.

Егер   пән   бойынша   емтиханнан   басқа   курстық   жұмыс

қарастырылған   болса,   онда   сынақ   кітапшасына   дәстүрлі

үлгімен Кж балына сай баға қойылады.

Студенттердің білімін анықтау көрсеткіші

Балл

түріндегі

Балдың

сандық

Әріп

жүйесі

Дәстүрлі   жүйе   бойынша

қойылатын баға

қорытынд

ы баға

баламас

ы

бойынш

а

бағалау

Емтихан,   дифф.

сынақ

сынақ

1

2

3

4

5

95-100

4

А

өте жақсы

Есептелді

90-94

3,67

А-

85-89

3,33

В+

Жақсы

80-84

3,0

В

Жақсы

75-79

2,67

В-

Жақсы

70-74

2,33

С+

қанағаттанарл

ық

65-69

2,0

С

60-64

1,67

С-

55-59

1,33

Д+

50-54

1,0

Д

0-49

0

F

қанағаттанарл

ықсыз

есептелм

еді

Егер студент емтиханда F деген баға алса, оның қорытынды

рейтингі анықталмайды. Ведомостьқа «қанағаттанарлықсыз»

деген   баға   қойылады.   Егер   пән   бірнеше   семестрде   өтетін

болса, онда балл түріндегі баға орташа есеппен қорытылады:

Қ= _Қ

1

*К

1

+Қ

2

*К

2

+...+Қ

n

*К

n

К

1

+К

2

+...+К

n

Мұнда Қ

1 

,Қ

2 

,Қ

n

 – семестр бойынша балл түріндегі қорытынды

баға;

К

1

,К

2

,К

n

 – семестр бойынша пән сағаты

n – семестр саны

   

12 Әдебиеттер тізімі

Қолданылатын әдебиеттер

Негізгі:

1 Қасым. Б.Қазіргі қазақ тілінің теориялық және қолданбалы 

аспектілері . Алматы, 2010 ж

2 Арпабеков С. Қазақ тілі: фонетика, лексика, сөзжасам, морфология, 

синтаксис. Алматы, 2008

3 Момынова Б. Қазақ тілінің морфологиясы. Есімдер: оқу құралы. 

Алматы, 2007

Қосымша:

4 Оразахынова, Ж. Т. Қазақ тiлi:Сөзжасам. Морфология/Н. 

Алматы:Арыс, 2004. - 176 б.

5 Бектұров Ш.  К. - Қазақ тiлi:лексика, фонетика, морфология,

синтаксис. Алматы:Атамұра, 2006.-336 б

6 Аханов К. Грамматика теориясының негіздері. Алматы, Мектеп, 1997

7 Әбдіғалиева Т. Қазіргі қазақ тіліндегі болымдылық-болымсыздықтың 

мағынасы мен қызметі. Алматы, 1996

8 Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. Алматы, Ана тілі, 1992

9 Балақаев М. Қазіргі қазақ тіл. Алматы, 1992

10 Жұбанов Қ. Қазақ тілінің жоғарғы

 курсы. Алматы,1999

11 Ибатов А. Сөздердің морфологиялық құрамы. 

Алматы,

1983

12 Исаев С.Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің 

грамматикалық сипаты. Алматы,1998

13 Исаев С.Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық 

ұғымдар. Алматы,1992

14 Қайдаров А. Структура односложных корней и основ в

казахском языке. А., 1986

15 Қазақ грамматикасы. Астана, 2002

16 Қасабек Қ., Мұхамади Қ. Қазіргі қазақ тілі. 

Морфология. Алматы, 2004

17 Қасымова Б. Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі етістіктер. 

Алматы,

1996

18  Төлеуов Ә. Сөз таптары. Алматы,1982

19 Ысқақов А. Қазіргі қазқ тілі. Алматы,1991

20 Хасенова А. Етістіктің лексика-грамматикалық 

сипаты. Алматы,1971

21 Шақаман Ы. Демеулік шылаулардың функционалды 

сипаты. Павлодар, 2002

22   Шаһарман   Г.   Қазақ   тіліндегі   сан   есім   сөздерден

жасалған туындылардың мағыналық ерекшеліктері. Алматы,

1998