2. Фразеологизмдерге тəн басты белгілер



Pdf көрінісі
бет2/3
Дата06.03.2017
өлшемі377,77 Kb.
#8152
1   2   3

 

 

Фразеологизмдер жəне оларға  ұйытқы сөздер 

Жоспары 

1. Фразеологизмдердегі ұйытқы сөздердің қызметі. 

2. Тіс сөзіне қатысты фразеологизмдер                                                                       

3. Тіл сөзімен келетін фразеологимдер 

4. Бел сөзіне қатысты фразеологизмдер. 

Тірек  сөздер:  анатомиялық  атаулардың,  дене  мүшелеріне  қатысты 

сөздердің, сын есімдердің фразеологизмдерге  ұйытқы сөз болуы. 

 

Фразеологизмдердің ішіндегі кейбір сөздер семантикалық жағынан ерекше 



байқалып,  түп  қазық  есебі  қызмет  атқарады.  Ондай  сөз-дер  əлденеше 

фразеологизмдерде  қайталанып  отырады.  Ол  «ұйытқы  сөз»  деп  аталады. 

Мəселен,  тіл,  жүрек,  көз,  ауыз,  табан,  қол,  бас,  ақ,  қара,  тас,  ат,  ит,  жер, 

жеті т.б. сөздер осындай ұйытқы сөздер қатарына жатады.  


 

 

13



13

Ұйытқы  сөз  фразеологизмдердің  бірінші  сөзі  болып  келуі  басты  шарт 

болып  табылмайды.  Екі  компонентті  зат  есімнен  болған  фразеологизмде 

ұйытқы сөз бірінші болып та, соңынан екінші болып та тұра береді. Дегенмен, 

ұйытқы сөз фразеологизмдердің бірінші компоненті болып қолданылуы өте жиі 

ұшырасатындығын  жоққа  шығаруға  болмайды.  Мұны  мына  төмендегі 

фразеологизмдердің құрылым-құрылысынан айқын көруге болады. Мысалы: тіс 

сөзіне  қатысты  фразеологизмдер.  Есім  фразеологизмдер:  а)  сүт  тіс,  күрек  тіс, 

қасқа  тіс,  маңдай  тіс,  ақыл  тіс,  ұрыс  тіс,  азу  тіс,  қой  тіс,  жылқы  тіс,  сиыр  тіс, 

бұзау  тіс,  ит  тіс,  сойдақ  тіс,  сары  тіс,  ұрғашы  тіс,  еркек  тіс  (тараққа  қатысты) 

т.б.  ə)  тіс  қаққан,  тіске  басар,  тіс  тимеген,  тісі  шыққан,тісі  қаладай,  тісі 

меруерттей т.б. Етістік фразеологизмдер:  тіс жарды, тіс жармады, тісі батпады, 

тісін басты, тісін бастырды, тісінен шығармады, тісін қайрады, тісі шықты, тісі-

тісіне тимеді, тісің барда ысқыр, тіске сыздық етті, тісінің сыздығына сақтады 

т.б. 

Тіл сөзімен келетін фразеологизмдер: тіл қатты-сөйледі, сөйлей бастады; 

тілі  аузына  сыймады-мықтап  шөлдеді:  тіл  тигізді-  біреудің  жанына  бататын 

сөз  айтты,  сөкті  (тілдеді);  сөйлеуге  тілі  келмеді-сөйлей  алмады;  тіл  алды

тыңдады;  тіл  алғыш-елгезек,  айтқанды  тыңдағыш,  орындағыш;  тілі  байланды 

немесе  тілі  күрмелді-  сөйлеу  қабілетінен  айрылды;  тілі  шыға  бастады-бала 

алғаш  рет  шыға  бастады;  тіліңді  тарт-сөзіңді  тигізбей  сөйле;  тілі  қысқа

ойындағысын  жеткізіп  атып  бере  алмады  деген  мағынаны  білдіреді;  тіл  мен 

жағына сүйенді- мылжыңдап көп сөйледі, бос сөз айтты; тіл ашар немесе тіл 

сындыру-ескі  өмірдегі  молдаға  берілетін  пара;  тілі  келмеді-жөндеп  айта 

алмады,  сөзді  бұзып  сөйледі;  тілге  жүйрік-сөзге  шешен;  тіліңе  түйнеме 



шыққыр-  тайталасып  сөз  бермеген,  жағымсыз  сөз  айтқан  адамға  айтылатын 

қарғыс;  қызыл  тіл-шешен-дік;  буынсыз  тіл-шешен,  сөзшең;  тілі  ащы-  шығып 

сөйлейтін  адам;  тіліне  ерді-біреудің  ықпалында  болды;  тілінің  қотыры  бар-

мысқылдап,  біреуді  шаншып  сөйлейтін  адам  туралы  айтылады;  тілімнің 



ұшында  тұр-айтар  нəр-сем  есіме  түспей  тұр;  тілі  өтті-көз  тиді;  тіліңнен 

 

 

14



14

тапқыр,  тіліңнен  тартқыр  немесе  тілің  түбіңе  жетсін;  тілін  безеді  немесе 



тілін  жебеді-  басқаларға  сөз  бермеу  мағынасында;  тəтті  тіл-  қызықты  тіл, 

сүйкімді  тіл;  тілдесе  алмады-  сөйлеудің  реті  келмеді;  тіл  ширатты-сөйлеуге 

жаттықтырды;  қаратілді  кісі-сөзін  ірікпей  айта-тын,  түйреп  сөйлейтін  кісі, 

сонымен  бірге  тіл  сөзі  қатысып  жасалған  мақалдар  бар;  сүйрең-деген  жаман 



тіл  сүйгеніңнен  айрырар;  қылыш  жарасы  бітер,  тіл  жарасы  бітпес;  тілде 

тиек  жоқ,  ауызда  жиек  жоқ.  Мағынасы  жағынан  бұған  орақ  ауыз,  от  тілді 

дейтін мəтел ұқсас келеді т.б.  



Ит  сөзімен  келетін  фразеологизмдер;  ит  өлген  жер-өте  алыс  жер;  ит 

басына іркіт төгіледі-ағыл-тегіл молшылық; ит тұмсығы өтпейтін тоғай-ну 

орман,  қалың  ағаш;  ілгері  басқанның  иті  оттайды-баю,  ісі  оңға  басу;  жүрек 

ұйытқы  болуына  мысал:  жүрегі  дауаламайды;  жүрегі  жылыды;  жүрегі  тас 

төбесіне  шықты:  жүрегі  қайтты:  жүрегі  айныды:  жүрегі  сазды:  жүрегін 

жалғады: жүрегіі шайылды: жүрегінің түгі бар. 

Көз  дегенге  мысал:  бұл  кісінің  көзі  ашылмады:  көз  болды:  көз  салды: 

көрінгенге  көз  сүзген  неме:  балаға  біреудің  көзі  тиген  болар;  көз  шырымын 

алайық:  оның  көзі  ілініп  кетті:  көздің  құрты:  көзге  шыққан  сүйелдей:  көзден 

бір-бір ұшты: көзі жетпеді: көзіне шөп салды т.б. 

Ауыз  сөзіне  мысал:  аузы  пісті:  аузына  тас  салды:  аузыңмен  орақ  ормай 

отыр:  аузымен  құс  тістеген:  аузымен  құс  ұстап  отыр:  аузын  ұстады:  аузынан 

мəйегі  шығып  тұр:  аузынан  түскендей:  аузының  желі  бар:  аузы  желдей  еседі: 

аузының салуы бар: ауыз бастырық:  ауыз жаласты т.б. 

Бел  сөзіне  қатысты  фразеологизмдер.  Есім  фразеологизмдер:  а)  құмырсқа 

бел,  күзен  бел,  таспа  бел,  қақпан  бел,  күдері  бел,  қынай  (қынама)  бел,  бұраң 

бел, қыз бел, асқар бел, аш бел т.б. ə) бел бала, бел құда, бел орақ, белі жоқ, бел 

күрек,  белді  ата,  бел  орта,  бел  ортасында  т.б.  Етістік  фразеологизмдер:  бел 

алды, бел байлады (буды), бел бермеді, бел(і) кетті, бел көрді, белі қайысты, бел 

қылды,  бел  шешпеді,  бел  бүкпеді,  белі  бүгілді,  белі  көтерілді,  бел  болды,  бел 


 

 

15



15

жазды, бел суытты, белі ауырмайды, бел асты, белі шойырылды, белге көтерме 

болды, бел қызығын көрді, бесіктен белі шықпай жатып т.б. 

Тілдегі  кез  келген  сөз  фразеологизмдерге  ұйытқы  сөз  бола  алмайды. 

Халықтың  өзімен  қоса  жасасып  келе  жатқан  байырғы  сөздік  қордағы  сөздер 

ғана ұйытқы сөз бола алады. Сөздің сапа жағынан қаншалықты дамығандығын 

көрсететін  бірден-бір  белгі-  оның  көп  мағыналық  сипат  болып,  туынды 

мағынада  жұмсалып,  əлденеше  фразеологизмдерді  жасаудағы  анатомиялық 

атаулардың,  дене  мүшелерінің    қызметі  айрықша  екендігін  атай  кеткен  жөн. 

Əсіресе көз, қан, бет, ауыз, қол, аяқ, бас, жүрек, тіл, құлақ, қабақ, төбе, кеуде, 

көкірек тəрізді адамның дене мүшелері сөзге арқау, ойға тірек-таяныш болып, 

тіліміздегі фразеологизмдердің бай қорын жасауда ерекше қызмет атқарады. 

Осындай  ұйытқы  сөздердің  табиғатын,  себеп-салдарын  тематикалық 

топтарын  өз  алдына  дара  тексерудің  мəні  зор.  Бірде  дене  мүшелеріне 

байланысты,  бірде  төрт  түрлік  мал,  егін  т.б.  шаруашылыққа,  флора,  фаунаға 

байланысты алуан түрлі фразеологимздерге арнай көңіл бөлу керек-ақ. Осыған 

орай  тағы  бір  ескерер  жай  фразеографияның  принциптері  мен  техника, 

методикасын  жасаудың  маңызы  да  зор.  Белгілі  бір  кітаптың  немесе  қазақ 

көркем  сөз  шебері,  ірі  жазушының  арнай  конкорданция  сөздігін  жасау  мезгілі 

де жетті.      



Сұрақтар мен тапсырмалар 

1. Ұйытқы сөздер дегеніміз не? 

2. Қандай сөздер фразеологизм жасауға қатысады? 

3. Тіл сөзімен келетін фразеологизмдерге мысал келтір. 

4. Фразеологизмдердің жасалуындағы дене мүшелерінің  қандай қызметі  

бар


? 

       Əдебиеттер:  

1.  Ə.Болғанбайұлы,  Г.Қалиұлы.  Қазіргі  қазақ  тілінің  лексикологиясы  мен 

фразеологиясы. Алматы.1997ж. 



 

 

16



16

2.  Г.Айназарова.  Қарақалпақ  тилиндеги  теңлес  еки  компонентли 

фразеологизмлер. Нөкис.2005ж.Қ 

3.  С.  Кеңесбаев. «Қазақ  тілінің  фразеологиялық  сөздігі».  Алматы, 1977-

жыл. 

 

Фразеологизмдерді топтастыру 

                      Ж О С П А Р Ы: 

1.Фразеологиялық тұтастық. 

2. Фразеологиялық бірлік. 

3.Фразеологиялық тізбек. 

4. Фразеологиялық сөйлемше. 

5. Фразеологизмдердің семантикалық топтары 

 

Тірек сөздер: Қазақ тіліндегі фразеологизмдердің фразеологиялық тұтастық, 



фразеологиялық бірлік, фразеологиялық тізбек болып негізгі үш топқа жіктелу, 

құрылым құрылысы жағынан сөйлемге тең фразеологизмдер.  

 

Тіл білімінде фразеологизмдер əр түрлі жағынан қаралып, осыған сай, олар 



түрліше топтастырылып жүр. 

Академик  В.В.Виноградов  фразеологизмнің  біртұтас  мағынасы  мен  оны 

құрастырушы  сыңарлардың  мағыналарының  ара  қатынасы  тұрғысынан 

фразеологиялық  тұтастық,  фразеологиялық  бірлік,  фразеологиялық  тізбек  деп 

үш  түрге  бөледі.  Орыс  тіліндегі  фразеологизмдерді  зерттеуші  Н.М.Шанский 

аталған  классификацияны  қолдай  келіп,  фразеологизмдердің  төртінші  түрі 

фразеологиялық сөйлемше деп есептейді. 

1.  Фразеологиялық  тұтастық.  Семантикалық  жақтан  бөлініп  ажыратыл-

майтын,  бір  тұтас  мағынасы  сыңарларының  мағынасымен  жуыспайтын 

фразеологизмдер  фразеологиялық    тұтастық  деп  аталады.   Фразеологиялық 

тұтастықтың құрамындағы сыңарлар бір-бірімен біте қайнасып, өзара тұтасып, 



 

 

17



17

бітісіп  кетеді  де,  бүтіндей  тіркес  семантикалық  жақтан  бөлінбейтін,  бір  тұтас 

единица  ретінде  ұғынылады.  Мысалы,  қазақ  тілінде  жүрек  жалғау  (аздап 

тамақтану),  жүрек  жұтқан  (өте  батыл,  ештемеден  қорықпайтын)  деген 

фразеологиялық  тұтастықтардың  білдіретін  мағыналары  осы  тіркестерді 

құрастырушы  сыңарлардың  мағыналарынан  келіп  тумайды,  олармен  мүлдем 

жанаспайды,  байланыспайды.  Мысалы,  аузы-мұрны  қисай-мастан  деген 

фразеологиялық тұтастықтың білдіретін мағынасы осы тіркестің құрамын-дағы 

аузы-мұрны  жəне  қисаймастан  деген  сөздердің  білдіретін  мағыналарына 

мүлдем сай келмейді. 

Кейбір  фразеологиялық  тұтастық  еркін  сөз  тіркесімен  омонимдес  болып 

келуі мүмкін. Мысалы, жұмысқа ат үсті қарауға болмайды дегендегі ат үсті 

деген  тіркес  «жеңіл-желпі»  деген  мағынада  фразеологиялық  тұтастық  болып 

саналады. Бұл тіркес ыңғайына қарай, еркін сөз тіркесі ретінде де қолданылады. 



2.  Фразеологиялық  бірлік.  Фразеологизмдердің  ендігі  бір  түрі-

фразеологиялық  тұтастық  сияқты,  семанти-калық  жақтан  бөлінбейтін,  бүтін 

единица.  Фразеологиялық  бірліктің  фразеологиялық  тұтастықтан  айырмасы: 

тұтастықтың  бір  бүтін  мағынасы  құрастырушы  сыңарлардың  мағына-ларымен 

мүлдем  жанаспайтын  болса,  фразеолагиялық  бірліктің  бөлінбейтін  мағына-сы 

құрастырушы  сыңарлардың  мағыналар-ының  бүтіннің  бір  тұтас  келтірінді 

мағына-сына  ұласуы  нəтижесінде  пайда  болады.  Фразеологиялық  бірліктің 

мағынасы-бір  тұтас  образды  мағына,  туынды  мағынасы.  Фразеологиялық 

бірліктің  туынды  мағынасына  оны  құрастырушы  сыңарлардың  бəрінің  де, 

əрине  қатысы  бар,  бірақ  бұл  қатыстылық  тікелей  емес,  жанама  түрде  болады. 

Фразеологиялық  бірлік  фразеологиялық  тұтастықпен    семантикалық 

бөлшектенбеуі жағынан жақындаса, одан семантикалық туындылығы, бір бүтін 

мағынаның  құрастырушысы  сыңарлардың  мағыналарымен  байланыстылығы 

жағынан  ажыратылады.  Фразеологиялық  бірліктің  бір  бүтін  мағынасы 

сыңарлардың лексикалық мағыналарына таралып бөлшектенбей, тұтас күйінде 


 

 

18



18

ұғынылады,  образды  туынды  мағына  ретінде  танылады.  Мысалы,  ауырдың 



үсті, жеңілдің астымен, ауыз жаласу, тілі қышу, түймедейді түйедей ету.  

Фразеологиялық 

бірлік 

мағына 


бірлігіне 

негізделеді. «Мұндай 

фразеологиялық  бірлікте  сөздер  жалпы  образдың  бірлігіне,  нақты  мағынаның 

бірлігіне  бағынады».  Фразеология-лық  бірлікті  құрастырушы  сыңарлар, 

мысалы,  мақтамен  бауыздау    деген  тұрақты  сөз  тіркесінің  мақтамен  деген 

сыңары  да,  бауыздау  деген  сыңары  да  өздігінен  образды  мағынаға  ие  бола 

алмайды  да,  мұндай  мағынаға  бұл  сөздер  тіркескен  күйінде  ғана  ие  болады. 

Бүтіндей тіркес астарлы мағынаға ие болып, оның сыңарлары біртұтас образды 

мағынаның бірлігіне бағынады. 

3.  Фразеологиялық  тізбек.  Фразеологизмдердің  бұл  түрі  ерікті 

мағынасындағы  сөз  бен  фразеологиялық  байлаулы  мағынасындағы  сөздің 

тіркесінен  жасалып,  өзінің  даяр  қалпында,  тіркескен  күйінде  жұмсалады. 

Фразеологиялық  тізбектің  қатарына  орыс  тіліндегі  щекотливый    вопрос, 

щекотливое положение тəрізді тұрақты сөз тіркестері мен қазақ тіліндегі мидай 

дала,  асқар  тау,  шалқар  көл  тəрізді  тұрақты  сөз  тіркестері  енеді.  Фраз-қ 

тізбектің  құрамындағы  ерікті  мағына  сындағы  сөз  алуан  түрлі  сөздермен 

тіркесіп жұмсалуға ие болса, фразеологиялық байлаулы мағынасындағы сөз бір 

не  бірен-саран  сөзбен  ғана  тіркеседі.  мысалы,  мидай  дала,  шалқар  көл  деген 

фразеологиялық тіркестердің құрамындағы дала жəне көл деген сөздер əртүрлі 

сөздермен тіркесіп жұмсала берсе (мысалы: жазық дала, кең дала, үлкен дала), 

фразеологиялық байлаулы мағынасындағы мидай сөзі дала сөзімен, шалқар сөзі 

көл немесе шабыт сөзімен тіркеседі. 

4.  Фразеологиялық  сөйлемше.  Фразеологизмдердің  бұл  түрі  ерікті 

сөздердің  тіркесінен  құралады,  бірақ    құрамы  мен  қолданлуы  тұрақты  болып 

келеді.  мыс:  Айдағаның  екі  ешкі,  ысқырығың  жер  жарады;  Шегірткеден 



қорыққан егін екпес;  

Құрастырушы  сөздердің  байланысының  сипаты  жағынан  жəне  білдіретін 

жалпы  мағынасы  жағынан  фразеологиялық  сөйлемшелердің  кəдімгі  еркін  сөз 


 

 

19



19

тіркесінен  немесе  сөздердің  жалпы  еркін  тіркесуінен  ешбір  айырмашылығы 

жоқ  десе  да  болады,  бұлардың  бір-бірінен  айырмашылығы  басқа  жағында. 

Еркін  сөз  тіркестері  мен  сөйлемдер  сөйлеу  кезінде  жасалса,  фразеологиялық 

сөйлемшелер,  жалпы  фразеологялық  оралымдардың  басқа  түрлері  сияқты, 

өзінің  тұрақты  құрамы  мен  мағынасы  бар  даяр  единица  ретінде  сол  қалпында 

жұмсалады.  мысалы:  Оқытқаның-бала,  оқығаның-кітап  деген  сөйлемді 

сөйлеуші  адам  жеке  сөздерді  тілдің  грамматикалық  заңдары  бойынша  бір-

бірімен  тіркестіру  арқылы  сөйлеу  кезінде  құрастырса,  Айдағаның  екі 

ешкі,ысқырығың жер жарады деген фразеологиялық сөйлемшелерді жадында 

сақталған қалпында, шып-шырғасын бұзбай, даяр күйінде қайталайды. 

Фразеологиялық сөйлемше фразеологиялық тізбектен құрамында байлаулы 

мағыналы сөздің болмауы жағынан ажыратылады. 

Қазақ  тіліндегі    фразеологизмдер  айтылу  мақсатына  қарай 3 түрлі  топқа 

бөлінеді: 

1. Алғыс мəнді тіркестер  

Қазақ  тіліндегі  алғыс  мəнді  тіркестер  адамның  жағымды  көзқарасын 

білдіретін,  бір-біріне  достық,  жолдастық,  ізгілік  қарым-қатынасы  əрекетіне 

қатысты пайда болған. Мəселен, адам қуанышты жағдайға кез келгенде, алдына 

мақсат  қойып,  бір  мəнді  іс  тындырғанда,  сапарға  шыққанда,  үйленгенде,  қыз 

ұзатқанда, үй ішіне, жастарға ұзақ өмір, денсаулық, береке тілеу мағынасында, 

адамның  біреуге  деген  ризашылығын  білдіретін  жəне  жол  жүргелі  тұрғанда 

айтылатын  тілектер.  Олар:  құдай  жолыңды  оңғарсын,  құдай  ұзағынан 



сүйсіндірсін,  құдай  тілеуіңді  берсін,  құдай  амандығын  берсін,  құдай 

жарылқасын,  алла  жар  болсын,  алла  амандық  берсін,  тəңірі  пана  болсын, 

тəңір  қуат  берсін  т.б.  Қыздың  бағы  үйде  емес,  түздн.  Жаратылыс  солай 

жаным, Жыламай бар. Жолыңды құдай оңғарсын

!

    



Тілімізде  алғыс  мəнді  сөздерге  бата  беру,  жақсы  тілек  айту  сияқты  сөз 

тіркестері жатады. Мəселен, құдайым жарылқасын, бай қылсын. Төрт түлігін 



сай болсын. Кетпес дəулет берсін. Кең пейіл берсін.  

 

 

20



20

2.  Қарғыс  мəнді  тіркестер.  Адамға  айтылатын  қарғыстар:  а)  бала  тіл 

алмайтын  кезде  айтылатын  қарғыстар:  құдай  атқыр,  құдай  сілегір,  құдай 

соққыр, құдай ұрсын, құдай тас төбеңнен ұрсын, алла жазаңды берсін, тəңір 

таппсын, тəңір алғыр т.б. Абайлар кіре бергенде Байдалы кішкене қара пұшық 

қызды  май  құйрықтан  шапалақтап  ұрып: - Құдай  сілегір.  Тыныштық 

бермедің-ғой,  сен-ақ

!

  -деп,  жылатқан  бойына  итеріп  тастады.  ə)  балаға  да, 



үлкенге де айтылатын ортақ қарғыстар: құдай жүзін көрмегір, құдай атқыр, 

құдай  соққыр,  алла  жазаңды  берсін,  тəңір  тапсын  т.б.  Шық  көрінбе,  көзіме 

қуарған.  Құдай  төбеңнен  ұрғыр.  Тек  төбеңнен  құдай  ұрсын.  Айуан,  шошқа

!- 


деп айдап шықты. 

Қарғыс  мəнді  тіркестер  сонымен  қатар  малға  да  айтылады:,  жау  жегір, 



ақшелек келгір, қарасан келгір, мəлік келгір, қасқыр жегір, тышқан келгір, арам 

қатқыр т.б.   

3. Бейтарап мəнді тіркестер: Бұл тіркестер сөйлеу стилінде болсын, кітаби 

жазба  стилде  болсын  жалпылама  қолданылатын  тұрақты  сөз  тіркестері. 

Бейтарап мəнді тіркестерге: құдай тағала, құдай тоба, құдай үшін, құдай куə, 



қу құдай, жаппар құдай, құдайға құлшылық етті т.б. Бұл мысалдардағы құдай, 

куə,  құдайға  шүкір  тіркестерінің  эмоционалдық-экспрессивті  бояулары  алғыс 

жəне  қарғыс  мəнді  тіркестерден  əлдеқайда  солғын,  сезім-күйге  əсері  біршама 

төмен.  Солай  бола  тұрса  да,  басқа  «бейтарап»  тіркестермен  салыстырғанда, 

бұлардың  стилдік  мүмкіндігі  мол.  Бұлардан  таң  қалу,  қанағаттану  секілді 

мағыналар айқын сезіліп тұрады. 

4.  Тура мағыналы тіркестер. Сөз тура мағынасында алуан түрлі сөздермен 

қарым-қатынасқа  түсіп,  олармен  емін-еркін  тіркесе  алады.  Алғыс  мəнді 

фразеологизмдер  тура  мағынада  жиі  қолданылады.  Олар:  а)  бақыт  ырыс, 

дəулет,  береке,  тілеу  мəндегі  тіркестер:  құдай  береке  берсін,  құдай  бағыңды 

ашсын,  құдай  тілеуіңді  берсін,  алла  жарылқасын,  алла  жар  болсын,  тəңір 

бақыт берсін, тəңір пана болсын, жасаған ием жарылқасын т.б. ə) жолаушыға 

амандық  тілеу,  кездейсоқ  болған  жамандыққа  жақсылық  тілеу  мəндегі 



 

 

21



21

алғыстар: құдай амандығын берсін, құдай артының жақсылығын берсін, құдай 



оның бетін көрсетпесін, алла оң сапарын берсін, тəңір оңғарсын т.б.  

5.  Ауыспалы  мағыналы  тіркестер.  Сөз  мағыналарының  өзгеруі,  жаңа 

мағынаға  ие  болуы,  көбінесе,  сөздердің  ауыспалы  мағынада  қолданылуы 

арқылы  жүзеге  асырылады.  Белгілі  бір  заттың  атауының  басқа  бір  екінші  бір 

затқа я құбылысқа ауыспалы атау қолдану жолдары əр түрлі. Осыған орай біз 

фразеологизмдерді  культтік  жəне  эпитеттік  мəндегі  рфзаоелогизмдер  деп 

топтастырдық. 

Метафора,  эпитеттің  табиғатын  арнайы  зерттеу  біздің  міндетімізге 

жатпайды.  

Метафоралық  мəндегі  фразеологизмдер  көңіл-күй  толқындарының  сан 

қилы  жақтарын  жарқыратып,  жайнатып  көрсете  алады.  Мəселен,  берсін 

етістігімен  тіркесіп  келетін  «құдай»  сөзіне  көңіл  аударайық:  құдай  береке 



берсін,  құдай  тілеуіңді  берсін  т.б.  Біздіңше,  аталмыш  тіркестер  құрамында 

тұрған «құдай» сөзі өзінің алғашқы денотативті мағынасынан алшақтап, екінші 

деонотативтік  (жартылай  метафоралық)  мағынаға  ие  болған.  Енді  ол 

«жаратушы»  мағынасында  емес, «қолдаушы», «cүйемелдеуші»  деген  тəріздес 

мəндерді білдіру үшін қолданылып, метафоралық сипатқа ие болған. 

Бала,  келін,  ата-ана  мен  туған  тусықандарына  адал  болып  кездессін 

шұбалаңқы  (суреттемелі)  ой  қысқартылып, «құдай  адалынан  берсін»  түрінде, 

мал-мүлік  ысыраптан  аман  болсын  деген  ой  ықшамдалып, « құдай  береке 

берсін» түріде, кездейсоқ кездескен ауыртпалықтың арты жақсылыққа ұлассын, 

қайтып мұндай пəлелер кездеспесін деген тіркес «құдай ақырын берсін» немесе 

«құдай  артын  қайырлы  қылсын»  деген  кейіпте  метафоралық  ауысу 

заңдылықтарына негізделген. 

Эпитеттік  қолданыс  сөздердің  негізгі  мағынасының  өзгеруіне  əсерін 

тигізбейді,  тек  басқа  бір  сөздің  мағыналық  реңктерін  бейнелеп,  саралап 

көрсетеді. Шыннан өзге құдай жоқ, Анық құдай- шын құдай. 


 

 

22



22

Эпитеттің  білдіретін  лексика-семантикалық  ерекше  реңктері,  көбінесе 

контекстегі  сөз  тіркестері  арқылы  айқындалады.  Эпитеттік  тіркес-  бір  затқа 

тұрақталып бекітілген, үнемі сол сөздің алдына келе отырып тіркесе айтылған 

сөз. 

6.Тіркестердің  лексика-семантикалық  қасиеті.  Фразеологизм  дердің  



лексика-семантикалық  тұрғыдан  синонимдік  қатынастағы  тіркестер  жəне 

антонимдік қатынастағы тіркестер деп екі бөліп қарастырылады. 

Фразеологизмдер  өзара  мəндес  болғандықтан,  көп  жағдайда  бірін-бірі 

ауыстыра алмайды. Мəселен, құдай жарылқады деп те, тəңір жарылқады деп 



те  айтуға  болоды.  Құдай  жарылқады  десейші,  Ақ  түйенің  қарны  жарылды 

десейші, Тəңір жарылқады

!

 Бүкіл түркі халқына.  

Сонымен  қатар  алла  тағала,  құдай  тағала,  хақ  тағала  сөздері 

қарастырылады. Бұл тіркестердегі араб тілінен енген «тағала» сөзі діни түсінік 

бойынша бүкіл дүниені, адамзатты жаратушы деген мағынаны білдіреді. Тағала 

сөзі көбінесе алла, құдай, хақ сөздерімен тіркесіп айтылады. Алла тағала жар 



болып,  оңынан  тұрсын  самалың.  Əуелде  құдай  тағала  хайуанның  жанына 

адамның жанын ірі жаратқан. Хақ тағала берсе осы тілекті..

Культтік  фразеологизмдердің  синонимдік  қатынастағы  тіркестері  алғыс 

жəне  қарғыс  мəндерде  жұмсалады.  Алғыс  мəнде:  құдай  жар  болсын,  құдай 

жарылқасын, құдай амандығын берсін, құдай ұзағынан сүйсіндірсін т.б. Қарғыс 

мəнде:  құдай төбеңнен ұрсын, құдай соққыр, құдайдан тапсын, алла жазаңды 



бергір, тəңір атқыр, тəңір тапсын т.б. Құдай тілеуіңді берсін сен болмағанда 

іліне алмайды екенмін, -деді Хадиша бейтаныс қызға жалбаңдап, ризашылығын 

білдіріп.  

Алғыс жəне қарғыс мəнді культтік фразеологизмдер тілде үнемі бір-біріне 

қарама-қарсы  мəнде  жұмсалады.  Мəселен,  құдай  бағыңды  ашсын-  құдай 



жазаңды  берсін,  құдай  жар  болсын-құдай  атсын,  құдай  алдарыңнан 

жарылқасын-құдай жүзін көрмегір, құдай пешенеңді ашсын- құдай сілегір т.б.   

 

 

23



23

Культтік фразеологизм дердің қазақ тілінің сөздік құрамынан алатын орны 

ерекше.  Олар,  біріншіден,  тілдің  лексикалық  байлығының    қомақты 

көрсеткіштерінің  бірі  болса,  екіншіден,  қазақ  тілінің  функционалды-

семантикалық мүмкіндігін кеңейте түсетін лексика-фразеологиялық бірліктер.   

 

             Сұрақтар мен тапсырмалар 



1. Қазақ тіліндегі фразеологизмдердің негізгі түрлері қандай? 

2. Фразеологиялық тұтастық дегеніміз не

3.  Жатқан  жыланның  құйрығын  басты,  ит  байласа  тұрғысыз  дегендер 



фразеологизмдердің қайсы түріне жатады

? 

4.Фразеологиялық тізбектерге мысалдар келтірің. 

5. Фразеологиялық сөйлемше дегеніміз не, мысалдар келтірің. 

6.Қазақ  тіліндегі  фразеологизмдер  айтылау  мақсатына  қарай  неше  топқа 

бөлінеді


7.Алғыс мəнді фразеологизмдерге қандай тіркестер жатады

8.Қарғыс мəнді тіркестерге мысалдар келтірің. 



9. Бейтарап мəнді тіркестер қай стильдерде қолданылады

10.Синонимдік  жəне  антонимдік  қатынастағы  фразеологизмдерге 



мысалдар келтірің. 



Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет