1996 жылдан бастап шығады Основан в 1996 году

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 1 (28), 2013 
~ 
176
 ~ 
 
ӘОЖ 81.1 
А.М. Шаймарданова 
Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті 
 
ҚАЗАҚ ДИАЛЕКТОЛОГИЯСЫ ҒЫЛЫМЫ ХАҚЫНДА 
 
Аңдатпа 
Бұл  мақалада  диалектология  ғылымының  маңызы  мен  орны,  зерттелуі 
туралы айтылады. 
Негізгі  сөздер: 
Лингвистика,  диалектология,  жергілікті  тілдік  ерекшеліктер, 
сөйленіс, наречие, говор, подговор. 
 
Тіл  –  халықтың  баға  жетпес  байлығы,  қымбат  қазынасы,  атадан  балаға 
мирас боп қалған асыл мұрасы. Ана тілі – әр халықтың түп тамыры, асыл қазынасы, 
ата-бабасы  қалдырған  мол  тарих  пен  мәдениетінің  айғағы  әрі  шежіресі,  өзін  де 
өзгені де танып білетін рухани байлықтың асқар шыңы.  
Халқымыздың тыныс – тіршілігімен орайласып, астасып, тамырласып жатқан 
қазақ халқының қасиетті ана тіліміздің сөздік қоры мен құрамы өте бай да, құнарлы.  
Орыс ғалымы П.М.Мелиоранскийдің: «Қазақ тілі түркі тілдерінің ішіндегі ең таза әрі 
бай  тілге  жатады.  Қазақтар  –  шешен    әрі  әдемі  сөйлеудің  үлкен  щебері... 
Қазақтардың  халық  әдебиеті  аса  бай  әрі  жан-жақты»  деп  айтуының  өзі  тіпті  басқа 
ұлттың  да  біздің  ана  тіліміздің  бай  әрі  көркем  болуын  мойындағаны,  жоғары  баға 
бергені. Осынау қасиетті қазақ тілімізде әдеби тіліміздегі сөздермен қатар осы әдеби 
тілімізді байытып, оны қорландырып әрі толықтырып отыратын тіліміздегі жергілікті 
ерекшеліктер  яғни  диалектизмдер  бар  екені  даусыз.  Жалпы  тіл  білімінде, 
лингвистика  ғылымында  «диалект»  деген  термин,  атау  бар.  Бұл  ғылым  яғни 
«диалектология»  ғылымы  басқа  да  тілдердегідей,  қазақ  тілі  білімінен  де  қалыс 
қалған емес. Тіліміздің тарихи даму жолдары мен даму сатыларында диалектология 
ғылымының  өзіндік  ізі,  даму  жолдары,  ерекшеліктері  бар.    Диалектология  ғылымы 
өткен  ғасырдың  30  жылдарынан    қазақ  тіл  білімінде  кеңінен  зерттеу  нысанына 
айналып,  толық  түрде  зерттеле  бастады.  Бұларды зерттеу  барысында  диалектолог 
ғалымдар:  С.Аманжолов,  Ж.Досқараев,  Ғ.Мұсабаев,  Н.Сауранбаев,    Ж.Болатов, 
Ғ.Қалиев, С.Омарбеков, Ш.Сарыбаев, О.Нақысбеков сынды үлкен ғалымдарымыздың 
орны ерекше болды. Олар қазақ тіл білімінде диалектология ғылымының зерттеліп, 
іргесі  қалануына  бірден-бір  себепкер  болған  ірі  ғалымдар  болды.  Қазіргі  күнде  де 
бұл  ғылымның теориялық және практикалық   негізі  қаланып,   жеке  ғылым  ретінде 
дамып,  еліміздің  жоғары  оқу  орындарында  оқытылып,    өзінің  ғылыми  негізі 
қалыптасқан курс, пән  ретінде де оқытылып келеді. 
            Жалпы  диалектология  ғылымы  дегеніміз  не  деген  сұраққа  жауап  беретін 
болсақ,  диалектология  ғылымы  дегеніміз  -    белгілі  бір  тілдегі  диалектілік  немесе 
жергілікті  ерекшеліктерді  зерттейтін  тіл  ғылымының  сүбелі  де  іргелі  бір  саласы. 
Қандай  да  тілдің  өз  ішіндегі  диалектілік  ерекшеліктерді  жинап,  қарастырып 
зерттеудің тіл білімі үшін маңызы зор болады.  Әр жердің жергілікті ерекшеліктерінің 
ішінде,  оның  құрамында  неше  алуан  сөз  байлықтары,  тілдік  деректер,  тарихи  тіл 
сарқыншақтары,  тіптен  көнедегі  тайпалық  тілдердің  де  іздері,  элементтері  болады. 
Көрші  халықтардың  да  кірме  сөздері,  басқа  да  уақыттардағы  тілдің  түрлі 
элементтерін де кездестіруге болады. Тіліміздің әр өңірлерінде әр түрлі айтылатын, 
бір  жерлерде  айтылып,  екінші  бір  жерлерде  айтылмайтын  сөздер,  тілдік  тұлғалар 
бар.  Тіліміздің  қалыптасып,  дамуы  әдеби  тіл  негізінің  салынуы  да  осы 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 1 (28), 2013 
~ 
177
 ~ 
 
диалектілермен  тығыз  байланысты  екені  де  даусыз.  Ендеше  диалектілердің  өз 
ортамызда, қоғамда да, ғылымда да орны ерекше екені даусыз.  
Диалект  –  жалпыхалықтық  сипаты  жоқ  белгілі  бір  өңірлерде,    аудандарда 
ғана қолданылатын тілдік ерекшеліктері бар территория.             Жергілікті тілдік 
ерекшеліктер – жалпыхалықтық тіліміздің бір аймаққа (регионға) тән тілдік көрінісі. 
Бұған  дейінгі  еңбектерде  де  айтылғандай,  ғылыми  негіз  қалыптасқан  тіл 
білімінің 
диалектілер 
мен 
сөйленістерді 
(говорларды) 
зерттейтін 
саласы 
диалектология  деп  аталады  (
гректің  «диалектикос»  -  сөйлеу,  сөйленіс  (орысша 
разговор,  говор)  және  «логос»  –  ғылым,  ілім  деген  сөздерінен  құралған).    Қазақ  
диалектологиясы  қазақ тіліндегі сөйленістер мен жергілікті диалектілерді зерттейді 
және қарастырады. 
Диалект,  сөйленіс  (говор)  деп  ұлттық  тілдің  өзіндік  ерекшеліктері  бар 
жергілікті тармақтарын,  бөліктерін айтамыз.  Олар  жалпыхалықтық тілге тән ортақ 
белгілердің өзге ерекшеліктерді қамтиды. 
Ал  тілдегі  сөйленістер  жергілікті  ерекшеліктердің  бір  шағын  ғана  аймағын  
қамтитын бөлігі.  
Тілдегі сөйленістер бір ғана шағын өңірлерде немесе бір-екі аудандарда ғана 
қамтиды. Яғни сөйленіс тіліміздегі диалектілердің бір бөлігі, жергілікті диалектілерге 
қарағанда  көлемі  шағын  өңірді  қамтиды.  Жергілікті  диалектілердің    изоглостығы,  
яғни таралу сипатына қарай,  сөйленістер іштей ұсақ сөйленістерге (
подговорларға) 
бөлінеді. 
Диалектілік 
ерекшеліктері 
бірыңғай 
сөйленістердің 
жиынтығы, 
түркологтардың еңбектерінде наречие деп аталған.  
Наречие  -  ең  негізгі  диалектілік  ерекшеліктері    бірыңғай  сөйленістердің 
жиынтығы,  бірақ  бұл  термин  қазіргі  кезде  көп  қолданылмайды.  Осыларға  қатысты 
терминдердің  көпшілігінің  қазақ  тіліндегі  (тілімізде)  баламалары  да  бар.  Тіл 
біліміндегі  диалект,  сөйленіс  (говор),  наречие  деген  терминдердің  қызметтік 
мағыналары  бір-біріне  ұқсас,  бір-біріне  жуық  тілдік  элементтер  болып  келеді. 
Бұлардың  бәріне  де  бөлек  негіз  болатын  –  жергілікті  тіл  ерекшеліктері,  яғни 
диалектизмдер. 
Тілдегі  сөздер  диалект  болуы  үшін  жалпыхалыққа  түсініксіз,  әдеби  тілден 
өзгеше, тек кейбір аймақтар мен аудандарға ғана тән болуы керек. Сондықтан да ол 
-  тілде  жергілікті  тіл  ерекшеліктері  болып  табылады.    Көбіне  диалектизмдер 
тіліміздің  лексикалық  ерекшелігіне  байланысты  болып  келеді.  Диалект  сөздердің 
дыбыстық жақтарынан түрленісі  фонетикаға  және тілдік  тұлғаларға,  қосымшаларға 
түрленуі, морфологияға байланысты болады. [1] 
           Қазақ  тілінің  сөздері    бір  жағынан  алып  қарағанда,  әсіресе  әдеби  тілі 
жағынан  барлық  жерде  бірдей,  екінші  жағынан  қарасақ,  кейбір  тілдік  тұлғалар 
барлық    жерде    бірдей  емес  қолданылады.  Әр  түрлі  өңірлерде    ол  болмашы 
айырмашылығымен  ерекшеленеді.  Оны  мынадан  оңай  байқауға  болады:    өзінің 
туып-өскен  жерінен,  ауыл-аймағынан  алысқа  алғаш  ұзаңқырап  шыққан  адам  өзге 
аймақта  тұратын,    я  басқа  өңірден  келген  қазақпен  қазақша  тілдесіп,  оңай 
түсініскенімен, оның айтқан кейбір сөздерінде аз да болса өзгешелік, ерекшелік бар 
екенін  анық  байқайды.  Әдетте  ондай  адам  кейбір  сөздердің  өзі  туып-өскен 
өлкедегіден  сәл  де  болса  өзгеше  айтылатындығына  дыбысталатындығына,  өзгеше 
тұлғалан-  атындығына,  кейбір  заттар  мен  ұғымдардың  басқаша  тіпті  мүлдем  бөлек 
дыбысталатындығына назар аударады. 
           Бұдан  әр  түрлі  территорияны  мекендеген  халық  тілі  арасында  тілдік 
айырмашылық  болатынын  аңғарамыз.  Оны  Қазақстанның  әр  түрлі  аудандарында 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 1 (28), 2013 
~ 
178
 ~ 
 
тұратын  халық  тілінен  жазылып  алынған  мынадай  мысалдардан  байқау  аса  қиын 
емес. 
           -  Менің  сөзімді  әбден 
тыңлап  барып  жазғын.  Айналайын,  осымен  пітірем.  
Суға 
жібергін,  іштіңке  де  қымайды.  Кеше  ымырыт  түйіріле  қатты  дауыл  басылып, 
тып-тымық бола қалды. Сенің кешегіне 
Мұраттың шек бауыры қатқанша күлмесі бар 
емес  пе.  Қабдірашидтер  кешеден  бері  осы  елде 
қонақшылап  жүр.  [3]    Шаланда 
қабырғасына тіркеулі тұрған қайық-кемелерде бір топ жігіт үлкен 
сүзгілерін толтыра 
носилкаға  балық  құйып  жатыр.  Екі-екіден  қатар  тұрған  жігіттер  балыққа  толы 
носилкаларды  көтеріп  әкеліп, 
шаландағы  терең  шандарға  төгіп  жүр  [3,  3-4  б.].  
Аудың  төменгі  құлағына  үлкен 
тесік  тас  байлап  үкіге  тастады  да,  үстіңгі  құлағына 
байланған  қазықты 
үкі  аузына  көлденең  қоя  салды.  Содан  кейін  түбіне  тас, 
ортасына үлкен етіп 
қоға, ұшына жалау байланған сырықты үкіге тастап жіберді де, 
орнынан  көтерілді  [3,  44  б.].  Үлкен  екі-үш 
шараға  ащы  қара  наннан  кептірілген 
сухар
,  бияз,  бұрыш  салынып,  майлы  сорпа  құйылып  түйір  де  дайындалады  [3,  55 
б.].    Күз  түсіп,  өзенге
  шәуіш  жүре  бастағаннан  бері  бұл  үйге  біздің  құлағымыз 
үйреніп те болғанды [3, 321 б.].  Қырдың қызыл 
шағылында қаңбақ сияқты бір шөп 
болады.  Оны 
құмаршық  дейді.  (323-бет).  Ә.Сәрсенбаев,  «Толқында  туғандар», 
(Алматы, 1951 ж.) 
Жалпы  тіл  ғылымында  диалектологияның  алатын  орны,  тіліміздегі  қызметі, 
әдеби  асыл  қазыналы  тілімізді  байытудағы  рөлі  жоғары.  Қандай  тілдің  болмасын 
өзінің жергілікті  ерекшеліктерінен  бастап, тілдің  ең  жетілген,  сұрыпталған жоғарғы 
түрі жалпыхалықтық әдеби тілге дейін дамып, қалыптасып отырады. Тіл дамуының 
қазіргі сатысында ұлт тілінің жоғарғы және төменгі формалары болады. Жоғарғысы 
–  қалыптасқан      не  қалыптасып  келе  жатқан    әдеби  тіл  де,  төменгісі  –  халық 
тіліндегі  диалектілер  мен  сөйленістер.  Әлемдегі  тілдердің  бәрінде  де,  бірінде  аз 
бірінде көп мөлшерде далектілік ерекшеліктер сақталып келеді.                        
           Сонымен, диалект тілдегі сөйленістерді зерттейтін тіл білімінің саласы,  ол – 
диалектология    ғылымы  деп  аталады.    Дегенмен,  әдеби  тіліміздің,  көркем  де 
бейнелі,  образды,  табиғи  дамуына  диалектология  ғылымы  да  өзінің  зор  үлес 
салмағын  қосып  келеді.  Жергілікті  халықтың  тілінде  қолданылып  келген,  басқа 
аймақтың  халқына  бейтаныс  түрлі  жергілікті  сөздерді  баспасөз,  түрлі  хабарларда, 
радио,  телехабарларда  әдейілеп    мақсат    қойып  қолданудың  арқасында  ол 
сөздердің  әдеби  тіліміздің  алтын    діңгегі  –  сөздік  қорының  игілігіне  айналып 
отырғаны белгілі. Мысалы: қызылша,  дақыл, аула, жал, атыз, бағбан т.б. көптеген 
сөздер  бұрын  жергілікті  диалектизмді  сөздер  болса,  қазір  бұлар  жалпы  ел-жұртқа 
түсінікті,  әдеби  тіл  қазынасына  айналған,    жалпыхалықтық  сипат  алған  сөздер 
болып есептеледі [4]. 
Тіліміздің диалектологиясы Кеңес дәуірінде туып, дамып, қалыптасты. Қазақ  
тілінің    дыбыстық,    грамматикалық  құбылыстары  мен  лексикасының  жан-жақты 
зерттеле  бастауы  Кеңес  дәуірінде  болғанымен  де, олардың  зерттелу тарихы  Қазан 
революциясынан  бұрын  басталады.  Диалектілер  туралы  кейбір  зерттеулер 
революциядан  бұрын-ақ  болған.  Ал  қазақ  тілі  диалектология  туралы  мұны  айта 
алмаймыз.  Революциядан  бұрынғы  түрколог  ғалымдардың  ешқайсысы  да  қазақ 
тілінің  сөйлеу  ерекшеліктерімен  арнайы  шұғылданбаған  болатын.  Бірен-саран  ғана 
ғалымдардың  еңбектерінен  қазақ  тілінің  диалектілерге  бөлінуі,  бөлінбеуі  туралы 
жалпы түйіндеулер мен ескертпелерді ғана кездестіреміз. Қазақ диалектологиясы – 
қазақ тіл білімінің  тек Қазан  революциясынан  кейін  ған  пайда  болып,  қалыптасқан 
саласы. Тіліміздегі жергілікті ерекшеліктер 1930  жылдардан кейін жинала бастады. 
Содан  бастап  күні  бүгінге  дейін  тіліміздің  диалектология  саласы  көптеген 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 1 (28), 2013 
~ 
179
 ~ 
 
жетістіктерге  жетті.  Бұрынғы  Қазан  революциясына  дейін  қазақ  тілін  зерттеген 
ғалымдар  қазақ тілі диалектілерге бөлінбейтін біртұтас тіл деп есептеді. Сондықтан 
бұл мәселемен бұлардың ешқайсысы да айналыспады [1]. 
Қазақ  тіліндегі  диалектілік  ерекшеліктердің  сипаты,  таралу  шегі  диалектілік 
көлемде  ме,  әлде  говорлық  көлемде  ме  және  оларды  қалай  топтастыруға 
болатындығы  жайлы  әлі  бірыңғай  ортақ  пікір  жоқ.  Қазақ  тілінің  жергілікті 
ерекшеліктерін  бірқатар  зерттеушілер  (С.Аманжолов,  Н.Сауранбаев)    диалект 
сипатында  деп  қараса,  басқа  ғалымдар  (Ж.Досқараев,  Ғ.Мұсабаев  т.б.)  говор 
сипатында деп көрсетеді [2]. 
Ж.Аймауытов  «Еңбекші  қазақ»  газетінде  1926  жылы  марттың  тоғызында 
жарияланған    өзінің    «Тіл  туралы»  мақаласында  диалектизмдерді  алғаш  рет 
жергілікті  ерекшеліктер  деп  атап,  қазақ  тілінде  жергілікті  ерекшеліктердің  бар 
екенін айтқан. Онда тілімізде диалект бары нақты айтылған. Ол және қазіргі ғылыми 
аталуымен  дәл  аталған:  «Қазақтың  әр  елінде  әр  күбірнесінде  өздері  ғана 
қолданатын,  өзге  елдер  білмейтін  тілдер.»  Мұны  ғылым  тілінде  жергілікті  тіл 
(провинциялизм) деп атайды. 
Мақалада сондай-ақ имплицитті түрде диалектілік құбылыстардың ең басты 
сипаты  белгісі  изоглоссалығына,  яғни  қолданылу  (тарау  шегіне  де  назар 
аударылған:  тіліміздегі  жергілікті  ерекшеліктер  үш  аймаққа,  үш  диалект  төңірегіне 
топтастыруға  талпыныс  жасалған.  Мысалы,:  «адайлықтар»,  «бөкейліктер»,  «Орал, 
Торғайдың»,  «Семей  жақ»,  «Торғай  жақ»,  «торғайлықтар»,  «ақмолалықтар», 
«Жетісу мен  Сырдария»,  «Түркістан  елдері»  деген тұстарда  дөкей  -  әйдік, жорта  – 
жорыйа, құдағй – құдағай, түндік – түңлік (түңлік), сіңлі – сіңді, киіз – кигіз, әдейі - 
әтейі, көң – қыстау, танша – тана – тай - өгіз, там үй – керпеш үй – земенке, кірпіш 
– керпіш, жалақы – ғалапа (алапа), ершік – ыңыржақ, ара – пышақ, отық – шырпы – 
шақпақ  –  күкірт  –  сереңке,  арыз  –  жетек  –  терте  –  аглобле,  зікір  салу  –  сар  салу 
(сарнау), т.б. жергілікті тіл сөз болады. 
Белгілі ғалым, қазақ тілі білімін зерттеуші – лингвист, профессор Қ.Жұбанов 
та тіліміздегі диалектілік құбылыстардың пайда болу жолдарын алғашқылардың бірі 
болып  түсіндірді.  Қ.Жұбановтың  1935 жылғы  20-қарашадағы  санында  жарияланған 
«Қазақ әдебиеті» газетіндегі «Төңкеріс және қазақтың ұлт тілі» деген мақаласында 
халқымыздың  тілінің  даму,  өсу  мәселелерінен  сөз  қозғайды.  Қазақ  тіліндегі 
диалектілік  белгі,  ен  –  таңбаның  пайда  болу,  оның  сырына  терең  зер  салу,  үңілу 
мәселелері болды.  
Ғалым қазақ тілінде диалектілердің бар екенін,  қазақ тілінің диалектілік ен – 
таңбаның тіл жүйесінде байқалатынын саралап көрсеткен. Қ.Жұбановпен бір салада 
еңбек  еткен  ғалым,  Ш.Сарыбаев  мұрағатында  сақталған    Қ.Жұбановтың    «Қазақ 
тілінің  жоғарғы  курсы»  деп  аталатын  тезис  түрінде  жазылған  дәрістер  жинағының 
«Диалектология»  деп  аталатын  27  бөлімінде  автор  тіліміздегі  диалектілік 
құбылыстарды  фонетика,  лексика,  морфология,  синтаксис  деп  төрт  салаға  бөліп, 
олардың әрбіреуіне мысалдар келтіреді, диалект, говор, наречие деген терминдерге 
түсініктер береді. 
Әсіресе,  ғалымның  «Дүниеде  диалектісіз  тіл  болған  емес.  Халық  тілі  – 
диалект жинағы» деп топшылайтын тұжырымдары маңызды. Бұдан ғалымның қазақ 
диалектілеріне  деген  ниетінің,  көзқарасының  қандай  екенін  нақты  сезуге  болады. 
Сондай-ақ,    ғалым  өз  дәрістеріне  ғалымдар: В.В.Радлов,  П.М.Мелиоранский  сияқты 
түркологтар  да  қазақ  тілінің  диалектілік  құрылысына  қатысты  құнды  пікірлерін 
айтып  кетеді.  Ғалымның  диалектология  жайы  ой-пікірі  мен  ұстанымдары,  

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 1 (28), 2013 
~ 
180
 ~ 
 
диалектілік  құбылыстардың  жігін  жыға  тануы,  өзі  ұстаған  айқын  бағытының  бар 
екені оның осы еңбектерінен аңғарылады. 
Қ.Жұбанов  қазақ  диалектілерін  терең  зерттеп  қарамаса  да,  осы  салаға 
қатысты, кәсіби дәрежеде өз пікірлерін нық білдіріп, диалектілердің барлық тілде де 
бар болатынына еш шүбә келтірмей,  өз ойларын ғылыми негізде дәл жеткізе білген 
[1]. 
Профессор  С.Аманжолов  қазақ  тіліндегі  диалектілердің  пайда  болуы  мен 
қалыптасуы  тарихын  қазақ  жеріндегі  бұрынғы  тайпалық  одақтармен,  жүздермен 
байланыстырып  қарайды.  Маркс  пен  Энгельстің  тайпалар  одағы  халыққа  ең  таяу 
басқыш  болып табылады  деген  белгілі қағидасына сүйене отырып,  қазақ жеріндегі 
үш жүз – үш тайпалық одақ ретінде қазақ біртұтас халық болып құрылғанынан көп 
бұрын, VII – IX ғасырлардың арасында, қалыптасты деп қорытынды жасайды. 
Қазақтың халық тілі мен ауыз әдебиет үлгілерінен жиналған материалдарды 
және  қазақ  тілінің  тіл  тарихын  зерттеу  нәтижесінде  С.Аманжолов  қазақ  тілінде  үш 
диалект бар деген қорытындыға келді. Олар мыналар: 
А) оңтүстік диалектісі – Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан т.б. 
Ә) батыс диалектісі – Батыс Қазақстан, Гуреьв, Ақтөбе т.б. 
Б) солтүстік – шығыс диалектісі – Ақмола, Павлодар, Семей т.б. 
Ғ.Мұсабаев қазақ тіліндегі диалектілік ерекшеліктерді говорлық сипатта деп 
қарап, оның екі түрін көрсетеді: ауыспалы говор және жергілікті говор. 
1)  ауыспалы  говор.  Оған:  «басқа  тілден  жергілікті  халықтың  бір  бөлігіне 
ауысып,  басқаларына  тіл  ерекшелігін»  жатқызады.  Мәселен,  оңтүстікте  өзбек, 
қырғыз  тілдерінен,  батыста  татар,  башқұрт  тілдерінен,  шығыста  алтай,  қытай 
тілдерінен сөз ауысып отырған. Осыдан барып сол тілдерден сөз ауысқан жерлерде 
ауыспалы говор пайда болған деп түсіндіреді. Мысал ретінде өзбектен енген пақта 
(мақта), кәтта (үлкен), қырғыздан енген тайған (тазы) сөздері келтіріледі. 
2) жергілікті говор. Автор жергілікті говорды жасайтын арна ретінде бұрынғы 
ру, тайпа тілдерінің қалдығы мен белгілі территорияда ғана қолданылатын дублетті 
сөздерді көрсетеді. Алғашқысы бұрынғы «тайпа диалектісінің қалдығымен», кейінгісі 
«жергілікті 
экономикалық 
жағдаймен» 
байланыстырылады. 
Оған 
түрліше 
географиялық  жан-жануар,  өсімдік  атауларымен  кәсіптік  сөздердің  әдеби  тілге 
енбейтін 
дублеттері 
жататыны 
айтылған[2].                                                                          
Сонымен  диалектизмдер  белгілі  бір  аймақ  тұрғындары  үшін,  сол  жердің  жергілікті 
тілдің  элементтері  болып  табылады.  Диалектизмдер  әдеби  тіліміз  үшін  бай  қазына 
болып  есептеледі.  Диалектизмдер  яғни  жергілікті  сөздер  төл  тіліміздің  даму 
заңдылығын  танытатын,  тілдегі  ден  қоярлық  көрініс  болып  табылады.  Тіліміздегі 
диалектизмдер  халық  мұрасының  көзі,  олар  ғайыптан  пайда  болмайды, 
халқымыздың,  ата-бабаларымыздың  өмір  тіршілігі,  тынысы,  кәсібі  мен  өмірінің  сан 
алуан қырларынан туындайды. 
 Олар  әдеби  тілімізге  өз  ықпалын  тигізіп  отырады.  Жалпы  диалектология 
ғылымы  –  тіліміздің  неше  алуан  сан  қырлы  тілдік  байлығын  сараптап,  дамытуда 
және  тіліміздің  даму  тарихынан  қажетті  мол  тілдік  деректер  мен  материалдар  
беруде, әдеби асыл да, көркем тілімізді байытуда сарқылмас арна... 
 
Резюме 
 
В статье рассматривается значение и изучение диалектологии. 
 
Summary 
 
The article deals with the studying of dialects and its importance. 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 1 (28), 2013 
~ 
181
 ~ 
 
Әдебиеттер тізімі: 
1.  Мұхамбетов  Ж.  «Қазақ  диалектологиясы»  (Оқу  құралы).  -    Алматы.  Қазақ 
университеті. 2008. 
2. Қалиев Ғ., Сарыбаев Ш. «Қазақ диалектологиясы» - Алматы: Ғылым. 2002. 
3.  Мұхамбет  Х.  –  Кәрім  Диалектология  мен  қазақ  әдеби  тіл  тарихы  мәселелері.    - 
Алматы, Қазақ университеті. 2001.  
4. Мұхамбетов Ж.И. Диалектизмдердің әдеби көркем тілімізге қатыстылығы. Атырау, 
Хабаршы. №4 (19).- 2010.  
5. Сарыбаев Ш.  Қазақ тіл білімі мәселелері. Алматы. 2000. 
6.Аймауытов Ж. Тіл туралы // Еңбекші қазақ, 1926, 9 наурыз; Ана тілі, 1990, 20.12 
(жергілікті ерекшеліктер туралы). 
7.Тасымов А. Туған тілдің бір бұтағы. – Алматы, 1995. 
 
 
ӘОЖ 904 
Ү. Қыдыралин, Д. Алипова  
Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті 
 
МАҢҒЫСТАУДАҒЫ СӘУЛЕТШІЛІК ӨНЕРДІҢ ӨМІРШЕҢДІГІ 
 
Аңдатпа 
Мақалада Маңғыстау қазақтарының жоғары архитектуралық құрылыстар, тас 
мүсіндер басқа да тарихи ескерткіштер және халық арасынан шыққан шеберлердің 
туындылары туралы жазылған.  
Негізгі  сөздер: 
Маңғыстау,    қойтас,  қошқар,  арқартас,  үштас,  бестас,  сағана  там, 
кереге там және күмбез там.  
                            
 
Маңғыстауда көркемдік сапасы жоғары архитектуралық құрылыстардың, тас 
мүсіндердің және тасқа жазылған ою-өрнектердің түрлері аса көп сақталғанын ХІХ ғ. 
Зерттеуші  ғалымдар  –  Залесский  [1],  Карелин  [2],  Иванин  [3],  Уәлиханов  [4]  өз 
еңбектерінде қызыға атап кеткен.  
 
Әр  кезеңде  Маңғыстау  түбегін  зерттеген  археологтар  тарихи-мәдени 
жағынан  қарағанда  бұл  түбектегі  көптеген  бейіттерде  кездесетін  ескерткіш 
мұраларымен таласатын ескерткіштер бұрынғы КСРО-ның Азия бөлімінде еш жерде 
жоқ  деген  тұжырымға  келді.  Осындай  ғажайып  ескерткіштердің  бірқатары 
Маңғыстау  қазақтарының  арасынан  шыққан  халық шеберлерінің туындылары. Тіпті 
Маңғыстау  қазақтарында  жекелеген  рулардың  бұл  өнерді  өзінің  ата  кәсібіне 
айналдыруы таңқаларлық құбылыс. Мәселен, Маңғыстаудағы Қырымқұл, Құлбаласы 
аталатын  елдер  күмбездер,  кереге  там,  сағана  там  тұрғызатын  сәулетшілік  өнерді 
ата  кәсіпке  айналдырған.  Мұндай  кәсіппен  айналысатын  шеберлерді  Маңғыстау 
қазақтары тас кесушілер, тамшылар атандырған. Олардың бұл өнері атадан балаға 
мұра  есебінде  беріліп,  бірнеше  ұрпаққа  созылуының  нәтижесінде тас  қашау өнерін 
кәсіп  етуші  шеберлер  әулеті  осы  уақытқа  дейін  жетіп  отыр.  Мұндай  шындықты 
белгілі қазақ архитекторы М.Меңдіқұлов та өз еңбегінде растайды [5].  
Өздерінің  өлмес  өнерімен  осы  уақытқа  дейін  жұрт  аузында  келе  жатқан 
шеберлер қатарында Дорал, оның ұлы Жылқыбай (Хиуа, Бұқар, Хорезм атырабында 
болып  Орта  Азия  архитектурасынан  үлгі  алған  шебер)[6].  Ол  Қараған  әулие 
атанатын  қауымдағы  Текей,  Мая  би  т.б.  тамдарын  салған.  Жары    Қаражүсіп 
(Қаражүсіп  ХІХғ.  ортасында  Түпқарағанда  салынған  бекініс  маңына  қоныстанып, 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 1 (28), 2013 
~ 
182
 ~ 
 
Т.Г.Шевченкомен  достасқан  атақты  шебер),  оның  балалары  –  Оңғалбай,  Игібай, 
Дүйсенбай, Қарақұл, Өмірбай, Қосмамбеттер шетінен талантты болып, өнердің неше 
түрін  меңгерген  шеберлер  болған.  Халық  бұларды  «Қараның  алтауы»  атандырған. 
ХХғ.  басында  Дүйсенбай  мен  Өмірбай  Үстірттегі  әйгілі  Омар  күмбезін  салған.  Бұл 
ескерткіш  бүкіл  Маңғыстау  өңіріндегі  сәулет  өнерінің  бұрын-соңды  қол  жеткен 
барлық  жетістіктерін  бойына  сіңірген  нағыз  өнер  туындысы.  Сондай-ақ  олар  Жем 
бойындағы  Асанқожа  қауымында  тұрған  Төлебайдың  сағана-тамын  т.б.  көптеген 
ескерткіштер салған. Кезінде атағы шыққан тамшылар: Сақи, оның балалары – Еңсе, 
Қозыбақ,  Ордабай,  Дүйсембай,  немерелері  –  Шаншар,  Мұқан,  Ерғали,  Шалданбай, 
оның  балалары  –  Байжанақ,  Ескелді,  Тәжі,  Есентемір,  Дүтбай,  Қара,  немерелері  - 
Өмір,  Темір,  шөберелері  –  Назар,  Базар;  Жаңай  Қалмағанбет,  оның  балалары  – 
Боранбай,  Тұрақбай,  Ізбасар,  немересі  –  Нұрнияз,  Қосымбай  оның  балалары  – 
Елбай,  Жолбай;    Кедей  Қапаш,  Әмір  ұлы  Беркен,  Дүтбай  т.б.  осылар  сияқты  өнер 
иелері көп-ақ.  
Өлген  адамның  басына  жұмсақ тастан  өте  сәнді  және  күрделі  ескерткіштер 
қою  дәстүрі  Маңғыстау  түбегі,  Үстірт  атырабы,  Сам  құмында  ежелден  болған.  Бұл 
жерлерде жұмсақ бор тас, сұр құм тас, қызғылт қабыршақ ұлу тастардан көркемділік 
сапасы өте жоғары сан алуан ескерткіштер қойылған [7]. 
Маңғыстауда  байлар,  ауқатты  адамдар  тас  салдырып,  бірінен-бірі  асуға 
тырысқан.  Бұл  ескерткіштер  неше  ғасырлар  бойы  бояулары  бұзылмай  әлі  тұр. 
«Маңғыстаудың  бойында  үш  жүз  алпыс  әулие»  делінеді,  бұл  үш  жүз  алпыс 
архитектуралық ескерткіш деген сөз.  
Форт-Шевченко  қаласында  Үдіріс  Серікбаев  деген  қарт  сексеннің  үстіне 
шығып  1965  жылы  дүние  салған.  Өзі  туып  өскен  қаланың  тең  жарымы  сол  кісінің 
балтасынан  шығыпты.  Тарас  Шевченкоға  орнатылған  тұңғыш  ескерткіш  осы  кісінің 
әкесі шебер Серікбайдың есімімен байланысты [8]. 
Маңғыстау  қазақтары  там  деп  өлген  кісінің  басына  орнатылған  ескерткіш 
үйді  атайды.  Ол  мавзолей  іспеттес.  Тамды  тастан  қалайды  не  қиып  салады.  Тау 
тасының  бір  қатты  түрі  таңдап  алынады.  Мысалы, 1871  жылы  Форт-Александровск 
(қазіргі  Форт-Шевченко)  басынан  Тарас  Шевченкоға  арналып  салынған  ескерткіш 
қаладан қашық тұрған Сақар-Сеңгір жерінен кесіліп алынған. Маңғыстау түбегіндегі 
тамдарың  ең  еңсесі  биік,  көріктісі  Тортының  басында  тұрған  Нұрмағамбеттің  тамы. 
Тас  там  тұрған  жерден  80  шақырымдай  жердегі  Саура  тауынан  кесіп  түйемен 
тасылған.  Там  қалаушы  шебер  қабырғаның  тасын  тұтас  ойып  алып,  қиып 
қиыстырады.  Қима  тамның  бойына  балшық  пайдаланылмады.  Көрдік  деген 
кісілердің  айтуынша,  әбден  ұнтақталған  жылқы  қылы  биенің  сүтіне  езіліп, 
қабырғалардың арасын сонымен сыланады екен.  
Нұрмағамбеттің тамын салған Әміров Беркен деген шебер. Беркен сондай-ақ 
керемет етікші болған. Беркенге етік тіктіріп қию заманында үлкен дәреже саналған. 
Жалпы,  ескілікті  шеберлер  тек  бір  кәсіппен  ғана  айналысып  қалмай,  өнердің  сан 
алуан  түрін  меңгерген.  Сондай  шеберлердің  бірі  тамшы  Дүтбай.  Ол  кісі  салған 
белгілі тамдардың бірі Тасбасты деген жердегі Құлназардың тамы.  
Күмбез  қиюларының  мінездігі,  бетіндегі  өрнектері  мен  сырының  әдемілігіне 
адам  таң  қаларлықтай.  Мәселен,  1914  жылы  салынған  Ақүйіктегі  Тәжі  күмбезіне 
ілме,  қас,  өңіржиек,  сабақ,  сақина,  жүзік,  түрлі  қоңырау,  сәукеле,  етік,  мәсі,  шай 
ыдыстары, құман, мосы т.б. үй жиһаздары тас бетіне келісті қашалған, тамның төрт 
қабырғасында өрнек сызылмаған бармақ сияр орын қалмаған.  
Әдетте, күмбез көтерілетін орында оған керекті тас табыла бермейді. Кейде 
50-60,  тіпті  100  шақырым  жерден  жазымен  жабдықталған  түйемен  таситын.  Тасты 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 1 (28), 2013 
~ 
183
 ~ 
 
шебердің  таңдауымен  қаздырып  тілдіретін,  іріктететін.  Содан  кейін  шебер 
көмекшілерімен  арнайы  үлгіге  салып  кестіре  бастайды,  қиюластырады,  қырнайды, 
мінейді, олардың арасын байланыстыратын топырақтарын елетіп илетеді.  
Халық  шеберлері  «тастан  түйін  түйген».  Өте  нәзік  құралдармен  ою-өрнек, 
жазу-сызулар  жүргізіп,  бір-бірімен  шеберлік  сайысына  түскен.  Көбінесе,  бір 
ескерткіштегі  өрнектер  екіншісіне  кездесе  бермейді.  Соған  қарағанда  шеберлер 
үнемі  ізденіп  өнер  дамытып  отырған.  Ескерткіштер  бетіне  халық  өнерінің  ғасырлар 
өшпестей галереясын жасаған.  
Маңғыстаудағы  тас  шеберлері  өздерінің  туыстық  жақындығына  байланысты 
бірігіп  істейтін.  Әртүрді  ескерткіш  түрлеріне  лайықты  тастарды  олар  алдын-ала 
дайындап, қойтас, үштас, құлпытас сияқты шағын ескерткіштерді жасай беретін де, 
керек  болған  уақытта  кімге  арналып  қойылатындығын  жазып,  мәйіттің  басына 
орнататын.  Ал  үлкен  ескерткіштерді  арнайы  заказ  бойынша  орындайтын.  Оның 
өзінде  көп  күш  керек  болатын  қара  жұмысын  ескерткіш  салғызатындардың  өз 
адамдары істейтін де шеберлер тек басшылық ететін.  
Маңғыстаудағы  көптеген  тас  шеберлерінің  құрал-саймандары  айтарлықтай 
күрделі болған жоқ. Олар өздеріне керекті саймандарды өздері-ақ жасап алатын. Ол 
саймандардың өздері де санаулы-ақ. Айталық – ара, балта, қашау, қырғыш, сүргіш, 
шерпе,  қалақ,  сызғыш,  кез,  үшбұрыш,  оймыш  төгетін  үлгі т.б. Осы  айтылған  құрал 
аттарының  өзі  олардың  қандай  іске  қажеттілігін  анық  көрсеткендей.  Осындай 
қарапайым  саймандармен  Маңғыстау  шеберлері  әр  уақытта  әртүрлі  өнер 
туындыларын  да  дүниеге  келтіргендігін  айрықша  дәлелдеуді  керек  етпейді.  Оны 
Маңғыстау жерінде осы уақытқа дейін сақталып келген сан-алуан ескерткіштерден-
ақ  байқауға  болады.  Бұл  туралы  Б.Залесский  бұл  өңірдегі  ескерткіштер  «...Қиялға 
сыймайтын  ғажап.  Ескерткіштерге  сан  жетпейді,  оларды  өңдеуге  өте  қолайлы 
жұмсақ  тастардан  жасаған...  оның  шеберлерінің  иждихаттылығы  мен  іскерлігін 
көргенде, осы тастардың мрамор болмағанына өкінесің» [1] деген. 
Маңғыстау  атырабында  жиырмадан  астам  үлкенді-кішілі  қауымдар  бар. 
Олардың  арқайсысының  –  «Сисем-ата»,  «Шақпақ-ата»,  «Шопан-ата»,  «Бекет-ата», 
«Қараман-ата», «Қошқар-ата», «Құлбарақ», «Масат-ата», «Қамысбай», «Сазды» т.б. 
осылар сияқты өзіне тән атаулары бар. Осы келтірілген қауымдардың қай-қайсысы 
болмасын  санқилы  архитектуралық  комплекстен  тұрады.  Бұлардың  әрқайсысында 
сан алуан ескерткіштердің түрлері кездеседі. Сол ескерткіштердің түрлеріне, жасалу 
тәсіліне,  оларға  түсірілген  ою-өрнек,  әртүрлі  жазу-сызу,  сурет,  бейне  және 
таңбаларға  қарап  ескерткіш  комплексінің  уақытын,  ескерткіш  қойылған  адамның 
қай рудан, қай жыныстан екендігін, оның тіршіліктегі кәсібінің қандай болғандығын 
анық аңғаруға болады. Мәселен, «Сисем-ата», «Қошқар-ата», «Масат-ата», «Шопан-
ата»  сияқты  комплекстерде  кездесетін  қошқарлардың,  арқалардың  скульптуралық 
мүсіндеріне  қарағанда  ол  қауымдардың  ислам  дінінің  бұл  атырапқа  тарауынан 
бұрын  салына  бастағандығын  аңғаруға  болатын  сияқты,  ал  ислам  дінінен  кейін 
қошқар  мен  арқардың  мүсінін  стилизациялап,  ешбір  жануарларға  ұқсамайтын 
ескерткіштер жасап, оның атын қойтас атандырған. Мұндай қойтастардың өзі ХҮІІІ-
ХІХ ғғ. қойылмайтын болды. 
Жоғарыда келтірілген қауымдардың кейбіреулерінде жер астынан қалың тас 
қабатын қашай отырып салған үлкенді-кішілі мешіттер кездеседі. Ол мешіттердің өзі 
жасалу стиліне, ондағы жазу-сызуларға қарап қай уақытта жасалғандығын айыруға 
болады.  Мәселен,  «Шақпақ-ата»  мешіті  ІХ-Х  ғғ.  жасалса,  «Сұлтан-епе»  -  ХІІ-ХҮ  ғғ. 
Ал,  «Бекет-ата»  -  ХІХғ.  негізделгендігін  айтуға  болады.  Ал,  С.Әжіғалидың 
зерттеуінде Арал-Каспий бойының көне зираттар кешенін үш үлкен топқа бөледі. 1. 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 1 (28), 2013 
~ 
184
 ~ 
 
Орта ғасырлық, олардың алғашқы қалыптасу уақыты оғыз-қыпшақ кезеңіне, ХІІ-ХІІІ 
ғасырларға    (Шопан-ата,  Сұлтан-епе,  Шақпақ-ата,  Қараман-ата,  Балғасан) 
ескерткіштері.  2.  Орта  ғасырдың  кешірек  кезеңі,  олардың  негізі  ХІҮ  ғасырда 
(сиректеу), ХҮ-ХҮІІІ ғасырларды (Кенді баба, Үштам, Масат-ата, Үстірттегі Қошқар-
ата,  Маңғыстаудағы  Қошқар-ата,  Сисем-ата,  Абат-Байтақ,  Қарасақал,  Асқан  Қожа 
т.б.) қаланған. 3. ХҮІІІ ғасырдан соң салынған кешендер... Барлық кешеннің жоғары 
хронологиялық шекарасы ХІХ ғасыр, ал көптеген құлпытастар мен бейіттер үшін ХХ 
ғасырдың басы болып саналады [9].   
Жерасты  мешіттерінің  өзінде  тек  Маңғыстауға  тән  ерекшеліктер  де  бар. 
Оларда әдеттегідей терезелер жоқ. Сондықтан олардың ішіне жарық тек төбесі киіз 
үйдің  шаңырағы  сияқтанған  тесік  пен  есіктен  ғана  түседі.  Мұның  өзі  қазақ 
тұрмысымен етене байланыстылықтың белгісі.  
Маңғыстаудағы үлкен қауымдарда кездесетін ескерткіштердің негізгі түрлері 
құлпытас,  қойтас,  қошқар,  арқартас,  үштас,  бестас,  сағана  там,  кереге  там  және 
күмбез тамдар.  
Бұл арада айта кететін бір жағдай көпшілік жағдайда құлпытастардың жеке 
қойылмай жоғарыда келтірілген басқа ескерткіштерге қоса қойылатындығы. Өйткені 
ескерткіш  қойылған  адамның  кім  екендігі  көбінесе  құлпытастарға  ғана  жазылатын. 
Тек  құлпытастардың  пайда  болуынан  бұрын  қойылған  ескерткіштерде  ғана 
ескерткіш қойылған адамның кім екені туралы жазу-сызулар кездеседі.  
Маңғыстау  бейіттерінде  ең  көп  қойылатын  ескерткіш  –  құлпытас.  Қазіргі 
құлпытастардың  шығу  тегінің  көне  түріктер  заманындағы  өлік  басына  қойылатын 
балбалтастармен байланыстылығы ғылыми тұрғыда дәлелденген мәселе. Балбал тас 
-  өлген  адамның  скульптуралық мүсіні.  Мұндай мүсіндер Қазақстан  жерінде  көптеп 
кездеседі.  Олар  Қазақстан  өңірінде  ислам  дінінің  тарауынан  бұрын  қойылған 
ескерткіштер.  Ал,  балбалдардың  бірте-бірте  құлпытасқа  өзгеруі  ислам  дінінің  адам 
суретін  бейнелей,  мүсінін  жасауға  тыйым  салуына  байланысты  іске  асқан. 
Құлпытастар Қазақстан жерінің қай өңірінде болсын кездеседі. Бірақ осылардың бәрі 
Батыс  Қазақстан,  әсіресе  Маңғыстау  төңірегіндегі  құлпытастармен  салыстыра 
қарауға келмейді. Маңғыстаудағы құлпытастар сол атыраптан шығатын жұмсақ бор 
тас,  қабыршақ  ұлу  тастардан  мейлінше  сәнделіп  жасалады  да,  шынайы  өнер 
туындысы ретінде кімді болсын таң қалдыратын. Құлпытастардың биіктігі, негізінен, 
кісі  бойындай  болады.  Олардың  жерге  көмілетін  төменгі  жағы  өрнектелмейді  де, 
орта  тұсы  неше  түрлі  оюлы  өрнектер,  жазулар,  бейнелермен  мейлінше 
әшекейленеді,  ал  төбесі  өзге  бөлімінен  дараланып  өз  алдына  безендіріледі. 
Құлпытас қабірдің бас жағынан орнатылады.  
Қабірдің  арғы  үстінен  қойылатын  ең  шағын  және  қарапайым  ескерткіштер 
үштас  немесе  бестас  деп  аталады.  Бұлар  көлемдері  әркелді  етіліп  естіліп  кесілген 
тақтай-тастардан  тұрады.  Ең  басына  үлкенін  қояды  да  одан  кейінгілері  біртіндеп 
кішірейе береді. Ескерткіштің бұл түрлері де оюлармен безендіріледі, әсіресе түрлі-
түсті бояулармен әшекейленеді. Бұлардың жалпы көлемі әртүрлі болып келеді.  
Маңғыстаудағы  көптеп  кездесетін  ескерткіш  түрі  стилизацияланған 
қойтастар.  Әдетте  оларды  бір  немесе  екі  тақтай  тастың  үстіне  қоятын.  Қойтастар 
ою-өрнектермен айтарлықтай әшекейленетін.  
Қошқарлар  мен  арқалардың  скульптуралық  мүсіндері  өзге  ескерткіш 
түрлеріне  қарағанда  әлдеқайда  сирек  кездеседі.  Бұлардың  да  астарына  тақтай 
тастар  қойылады  да  өздеріне  ер-азаматтың  қару-жарағынан  басқа  ою-өрнек 
болмайды.  Бұлар  ислам  дінінің  бұл  атырапқа  тарауынан  бұрын  қойылған 
ескерткіштер  болуына  тиіс.  Өйткені  олардың  жанына  ислам  дінінің  келуіне 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 1 (28), 2013 
~ 
185
 ~ 
 
байланысты қалыптасқан құлпытастар қойылмаған және ислам ережелері бойынша 
бейнелеу өнеріне тыйым салынған ғой. 
Маңғыстаудағы көп кездесетін көне ескерткіштердің бірі – сағана-там. Бұлар 
қабірдің дәл үстінен жасалатын склеп тәрізді. Қабірдің дәл үстінен бірнеше жалпық 
тақтай тастар төселеді де оның үстінен қырымен қойылған төрт тақтай тастан қорап 
тәріздендіріп  орнатады  да  үсті  тағы  да  көлемді  тақтай  таспен  жабылады.  Мұндай 
сағана-тамдардың  бас  жағынан  орнатылған  құлпытастар  да  өте  жиі  кездеседі. 
Сағана-тамның Батыс Европа склептерінен бір ерекшілігі мұнда есік болмайды.  
Маңғыстаудағы  мемориалдық  ескерткіштердің  ішіндегі  ең  күрделілері 
сәулеттік  өнермен  тығыз  ұштасатын  кереге-тамдар  мен  күмбез-тамдар.  Бұлар  шын 
мәнісінде  күрделі  архитектуралық  құрылыстар  қатарына  қосылады.  Бұлар 
Маңғыстаудағы  жоғарыда  айтылған  өзге  ескерткіштерден  кейінірек,  шамасы  ХҮІІІ-
ХІХ  ғғ.  салына  бастаған  болу  керек.  Өйткені  бізге  белгілі  болып  отырған    мұндай 
архитектуралық құрылыстар әрі кетсе ХҮІІІ ғ. басында өмір сүрген белгілі адамдарға 
тұрғызылған. Сондықтан да олар басқаларына қарағанда жақсы сақталған.  
Кереге  тамдардың  көлемі  4-5  метрлік  шарщы,  керегелерінің  (қабырға) 
биіктігі  1,5-2  метрдей  болады  да  төбесі  жабылмайды.  Күмбездердің  де  көлемі 
шаршыланып,  қабырғалары  2-2,5  метрдей  көтеріліп  келіп,  төбесі  күмбезделіп 
шығарылады.  Сыртынан  қарағанда  күмбездер  дулыға  тәрізді.  Халық  шеберлерінің 
айтуынша,  мұның  формасы  дулығыға  еліктеуден  шықса  керек.  Бұл  ескерткіш 
түрлерінің оңтүстігінен  есік  шығарылады.  Сырты  ою-өрнектермен  безендірілсе,  ішкі 
қабырғаларына  әртүрлі  үй  жиһаздарының,  киім-кешек,  ыдыс-аяқ  бейнелері  қызыл, 
сары,  қара  түсті  бояулармен  салынады.  Мұндай  тамдар    бір  кісіге  арнайы 
салынғанмен,  оған  ол  адамның  өзінен  кейін  өлген  жақындары  да    қойылады. 
Тамның көлеміне қарай, әдетте, екіден төртке дейін мәйіттер жерленеді.  
Кереге  тамдар  мен  күмбездерге  қажетті  тастар  бейіт  басына  әкелініп, 
құрылыс жұмысы басында  өткізіледі (Бұлардан басқа ескерткіш түрлері көбінесе тас 
шеберінің  ауылында  жасалып  әкелінетін).  Қаланатын  тастардың  оншалықты 
ұқыптылықпен  өнделетіндігі  сондай  –  оларды  бір-бірімен  байланыстырып  бекітетін 
ешбір дәнекер қолданылмайды. Тас блоктарының жақсы қиюластырылатындығынан 
олардың  ара-жігі  де  білінбей  тұрады.  Мұндай  күрделі  ескерткіштер  Маңғыстау 
өңіріндегі үлкен қауымдарда да, өз алдына жеке жерлерде де өте жиі кездеседі.  
Маңғыстау  төңірегіндегі  күмбездердің  ең  тамаша  үлгісі  Үстірттегі өз  алдына 
жеке  тұрған  Омар-ата  күмбезі.  Бұл  күмбезді  салушы  Дүйсембай  мен  Өмірбай 
Қаражүсіповтер  Маңғыстаудағы  сәулет  өнерінің  барлық  жетістіктерін  пайдалана 
отырып, оны нағыз өнер туындысы деңгейінде жасаған.  
Маңғыстаудағы өзге ескерткіштерге қарағанда кереге там мен күмбездер өте 
қымбатқа түсетіндіктен, оларды тек шамасы келетін ірі байлар жасататын.  
Сөйтіп,  Маңғыстау  өңіріндегі  тастан  жасалған  сан  алуан  мемориалдық 
ескерткіштерді  бұл  араны  әр  уақытта  мекен  еткен  көшпелі  қауымның  өнер  иелері 
дүниеге  келтірді.  Профессор  В.В.Григорьевтың  көшпелілерді  мәдениетсіз  деп  теріс 
пікір айтушыларға наразылық білдіріп, олардың мәдениеті отырықшы елдерден кем 
болмағандығын,  қайта  суырып  салма  ақындық,  қол  өнердің  алуан  түрлерінің  асып 
түсетіндігін дәлелдеуі өте орынды айтылған [10]. 
Маңғыстаудағы  мәдени  мұралардың  біразы  көне  дәуірде,  Оғыз-Қыпшақ 
мәдениеті  тұсінда  дүниеге  келсе,  біразы  беріректегі  Каспий  теңізінің  шығысында 
мекендеген  тайпалар  мен  халықтардың  еншісіне  тиеді.  Көне  тайпалар  қалдырған 
мұраны  одан  кейін  келгендер  қабылдап,  одан  үйреніп,  оған  өзіндік  жаңалықтарын 
қосып, өнердің бұл сааласын үнемі дамытып отырғандығы даусыз. Сондай-ақ,  Орта 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 1 (28), 2013 
~ 
186
 ~ 
 
Адия сәулет өнерінің де дәстүрі Маңғыстау атырабындағы тас шеберлерінің өнеріне 
айтарлықтай  әсерін  тигізді.  Нәтижесінде,  осы  өңірдің  тек  өзіне  тән  мемориалдық 
ескерткіштер  қою  дәстүрі  қалыптасып,  ол  біздің  заманымызға  дейін  сабағын  үзбей 
жетіп отыр.  
Маңғыстаудағы халықтық сәулет өнерінің көрнекті өкілі Қаражүсіп күн көріс 
қамымен  салынып  жатқан  орыс  қамалына  жақындап  келіп  осында  өзінше  бір 
шеберлік мектептің іргесін қалайды. Оның алғашқы шәкірттері – балалары кейіннен, 
Маңғыстау ойы мен Үстіртте небір әсем күмбездерді салды.  
Қаражүсіп  әулетінің  Форт-Шевченкодағы  бізге  жеткен  туындысы  –  қамал 
комендантының өлген баласы басына суретші Т.Г.Шевченко эскизі бойынша салған 
ескерткіші.  Соңынан  Т.Г.Шевченкоға  Ресейде  тұңғыш  рет  қойылған  бюстінің 
тұғырын салған да осы Қаражүсіп. Мұны айғақтайтын құжат - әлдекімнің жергілікті 
әкімшілікке тұғырдың эскизін қосып салып жазған хаты жергілікті өлкетану музейінің 
қорында сақтаулы.  
Манатадан  күншығысқа  өтердегі  «Аққуыс»  деген  жерде  жары  руынан 
Құлаған  өзінің  баласы  Ақтауға  арналған  күмбезге  400  бойдақ  беріп,  Қаражүсіп 
балаларына  салдырған  [Өз  мат.,  1995, Шетпе].  Ғалым  М.Меңдіқұлов  «Батыс  Үстірт 
пен  Маңғыстаудың  архитектурасы»  деген  еңбегінде  ХІХ  ғасырдың  алды  мен  ХХ 
ғасырдың  басында  өмір  сүрген  Қаражүсіптер  Айтжан,  Омар  күмбезін,  Жем 
бойындағы  Төлебай  сағанасын  орындаған.  Бұлардың  архитектурасы  орыс 
зодчествосымен  ұштасып  жатады.  Әсіресе  декоративтік  порталдардың  үш  иінді 
сызықтары орыс шіркеулерінен алынған дейді.  
Төңкерістен кейін Қаражүсіп әулеті ата кәсібінен қол үзді. Оқыған, көзі ашық 
бірнеше ұрпағы репрессия құрбаны болып атылды. Бүгінде ата кәсібін жалғастырып 
жүрген  Алматы  құрылыс  институтының  түлегі  Қали  Оңғалбаевтың  басшылығымен 
1994  жылдың  жазында  Ұлы  Отан  соғысының  Ленин  орденді  батыры  Исатай 
Сүйеубаев басына әсем күмбез көтерілді.  
Халық  шебері  Жолан  есімі  қазір  бүкіл  республикаға  танымал.  Ол 
Баянауылдағы  Сұлтанмахмұт  ақын  басына,  Маңғыстаудағы  жазушы  Маршал 
Әбдіхалықовтың  басына  көтерілген  күмбездердің  авторы  және  Абай  комплексінің 
бас  шеберлерінің  бірі  саналады.  Инженер  Сайын  Назарбеков  ежелгі  халықтық 
шеберлік дәстүрді инженерлік ғылыммен байытып әкеткен толқынның көрнекті өкілі. 
Оның  сызбасы  бойынша  Қаратөбе  жерінде  1870-1872  жылдардағы  отаршылдық 
езгіге  қарсы  көтеріліс  батыры  Досан  Тәжиев  пен  ауыз  әдебиетінің  көрнекті  өкілі 
Абыл ақын бастарына көтерілген күмбездер үлкен үрдістің соңғы жаңғырығы. Сайын 
да Абай комплексінің бас құрылысшыларының бірі саналады.  
Соңғы  жылдары  Маңғыстаулық  шеберлердің  ежелгі  зират  салу  өнері 
қарқынды  түрде  дамыды.  1930  жылғы  сталиндік  езгіге  қарсы  көтерілген  халық 
батыры Құрмаш Қосжанұлының басына салынған биіктігі 10 метр алып күмбез мазар 
соның  бір  көрінісі.  Сол  сияқты  Атырау  облысы  Индер  ауданының  «Қараой»  деген 
жерінен  1995  жылы  Махамбет  Өтемісұлына  биіктігі  15  метрлік  мазар  тұрғызылды. 
Оны 
шеберлікпен 
орнатқандар 
– 
Маңғыстаулық 
Көпбол 
Демесіновтың 
басшылығымен  және  оның  баласы  Меккенің  қатысуымен  бір  топ  Маңғыстау 
шеберлері.  
Осы орайда Көпбол шебер туралы біраз дерек беріп өткен жөн. Ол Ашхабад 
политехникалық  институтын  бітірген.  Жас  күнінен  суретші,  мүсінші  бала  атанған. 
Парсы,  түрікмен,  орыс,  өзбек  тілдерінде  еркін  сөйлейді.  Алтыншы  класта  оқып 
жүргенде сырға, домбыра, білезік жасап, олары ауылда үлкен сұранысқа ие болған. 
Көпбол  Атырау  жерінде  Халел  Досмұхамедұлына,  Ұлы  Отан  соғысының  батыры 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 1 (28), 2013 
~ 
187
 ~ 
 
Қайырғали  Смағұловқа,  ақын  Мұрат  Мөңкеұлына  арнап,  осындай  ескерткіштер 
орнатты. Ол Ақтау, Жаңаөзен қалаларынан оқушылардың жазғы демалысы кезінде 
қолы ұсынақты балаларды маңына жинап, тас өңдеуге баулиды.  
Бұдан  бір  ғасыр  бұрын тамшы шеберлер  бүкіл  түбекте  санаулы  ғана  болса, 
қазір  олар  әр  елді  мекенде  бірнеше  ондап  саналады.  Бұл  да  ұлттық  сәулетшілік 
өнердің өміршеңдігінің бір сипаты.                         
 

жүктеу/скачать 3,23 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: