Ыбырай алтынсарин

4 

Ыбырай Алынсарин қазақ әдебиеті тарихынан мәде-

н и е т т і прозашы ретінде де елеулі орын алады. Ыбырайга 

дейін шын мәніндегі көркем проза қазақ жазба әдебиетін-

де қалыптасқан жоқ-ты. Ыбырай қазаң прозасының евро-

налық шағын турін қалыптастырды. Б л жанрдың сырыи 

ашты. Көркем әңгіме, новелла жазудың жақсы үлгісін кор-

сетті. Сондықтан қазақтың жаңа үлгідегі көркем прозасы 

ІЛбырай әңгімелерінен басталады деу орынды. 

ЬІбырай әңгімелерін үш топқа бөлуге болады: оның бі-

рі — новелла, екінші тобы — ауыз әдебиетінде қалыптас-

қан ертегі-аңыз үлгісіндегі әңгіме, үшінші тобы — шағын 

көлемді мысал үлгісіндегі өнеге сөздер. 

Мазм ны жагынан Ыбыраіі әцгімелері оз кезінің коле-

лі мәселелерін қамтиды, әділдікке, ізгілікке, адамгершілік-

ке, талаптылыққа, өнерпаздыққа, тапқтлрлыққа, еңбекке, 

тазалыққа, ақылды іске, білімділікке, жомарттыққа, қайы-

рымдылыққа, зеректікке, отырықшылыққа, кәсіпқорлыққа, 

шынайы достыққа шақырады. Тәкаппар, еріншек, қып-

сыз болмауға, жақсылыққа әуестенін, жамандықтан аулақ 

болуға баулиды. 

Балаларға ақыл айтып, ой салмайтын оның бірде-бір 

оңгімесі жоқ. Жалпы алганда оиыц әцгімелері — негізінен, 

дидактикалық прозаныц жақсы үлгілері. 

Жазушы түсінігі боііынша, әр адам оз еңбегімен күн 

коріп, кәсібін, онерін жетілдіруге тиіс. Малын багып, же-

рін оңдеп, саудасын жасап, беіібіт еңбек етсе гана адам 

м ратына жотеді. Барымта, зорлық, рлық адал адам түсер 

жол смсс. Ондаіідан аулақ болуы керек. Жазушы өзінің 

олеңдеріндегі сияқты, әцгімелерінде де еңбекті негізгі мо-

селе деп көтереді. Адамды м ратқа жеткізетін ең бір қ ді-

ретті күнп еңбек деп біледі. 

Сәтемірді үй сыпырушылық қызмотінен асқан даныш-

пап, айдай олемге патша еткен осы еңбек; сондай-ақ, Мат-

веевті үлкен суретші еткен оның зор талабы, еңбегі;  ¥ л ы қ -

папды беделді ғалым еткен де оның ізденгіштігі; Браунның 

инженерлік ісі де оның өнерге қүштарлыгыпан, қып-

шақ Сейітқ лдың елдің ерніне нан тигізіп, жоқшылықтан 

қүтқаруы да егіншілікті кәсіп етіп еңбектепе білуінен; Жи-

решнені шешен еткен де оның талаптылыгы. Ыбырай шы-

гармаларынан әрдайым осыпдай бір еңбек, өнер адамдары-

пың үлгілі бейнелері мен кемеңгер жазушының қелелі 

оіі. даусыз қорытындылары көрініп түрады. 

Ыбырайдыц стаздарыныц бірі атақты педагог 

290 

К. Д. Ушинский де еңбекке негіздслген тәлім-торбиені 

қуаттайды. Ол озінің «Еңбектің тәрбиелік маңызы тура-

лы» деген мақаласында: «...ерікті ецбек адамның омірі 

үшін ерекше маңызды роль атқарады, еңбексіз адам өзінің 

барлық адамдық қасиетінен және барлық қүнынан айры-

лады. Еңбек адамның жетілуі үшін керекті жағдайды жа-

сап қана қоймаіі, сонымен бірге адамның ар-үятын өз дәре-

жесінде сақтап т руға да көмектеседі. Адам өзінің жеке 

еңбегінсіз бір адым да ілгері баса алмайды, қайта кері ке-

теді»

1

,— деген болатын. Ы. Алтынсариннің еңбекке көзқа-

расы да осындай стаздық идея негізінде жүйеленеді. 

Аңын өз шығармаларында еңбектің мәнін түсіндіру, ха-

лықты еңбекке баулу мақсатын көздеді. 

Еңбек тақырыбындағы «Өрмекші, қүмырсқа, қарлы-

ғаш», «Бай мен жарлы баласы», «Дүние қалай етсең та-

былады», «Байлық», «Әке мен бала», «Асыл шоп», «Қып-

шақ Сейітқүл», «Киіз үй мен ағаш үй», т. б. әңгімелері — 

озінің онегелілігімен, образдылығымен ерекше мәнді тәлім 

берер күші мол көркем шығармалар. 

«Өрмекші, қ мырсқа, қарлығаш» әңгімесінде баланы 

шқан қүс, түрлі жәндіктердің тіршгліктерімен таныстыра-

ды, олардың әрекеттерін мысал етіп, баланы еңбекті сүгоге 

тәрбиелейді. Ж мыссыз жүрген бір жан жоқ. Сен де босқа 

жүруге тиіс емессің, ж мыс істеуге дағдылану керек деп, 

балаға түсінікті, өсерлі мысалдармен еңбек туралы ой 

салады. 

«Байлық» деген әңгімесінде: ерте кездегі бір дана адам 

өлер алдында баласына: «Шырағым, жер астында көмген 

көп қазынам бар. Соны қазып алсаң, қарның аш болмас, 

киімсіз болмассың»,— дейді. Әлгі бала әкесі өлгеи соң ер-

телі-кеш үйінің маңын қаза беріиті. Бірақ комілгеп мод 

қазынаны еш жерден таба алмапты. Ақыры көпті көргеи 

бір қарт адамға келіп, әкесінің өсиеті туралы аіітады. Соп-

да қария т рып: 

«Балам, сен әкеңнің осиетін түсінбеген екенсің. Оның 

мәнісі былай. Әкең саған мирасқа жер қалдырыпты. Сол 

жерді күшің жеткеніщпе күтіп, егін егіп, күз т қым ша-

шып еңбек етсең, уақытында өнімін шашпай жинап ал-

саң, көп байлыққа душар боласың. Аш та, жалаңаш та 

болмайсың. Байлық жерде, еңбекте дегені еді ғой ол»,— 

депті. 

Әкесінің осиетін баласы сонда ғана түсініп, ыжда ат-

пен орындауға кірісіпті. 

1

 К. Д. У ш и н с к и й. Балаларды торбиелеу жонс оқыту ;ко-

ніндсгі таңдамалы пікірлері. А., 1951, ЗЗ-б. 

300 

Жазушы еңбек адамын өмір тәжірибесі мол, табиғат 

сырларын түсіне білетін, кіші пейіл, мейірімді етіп көр-

сетеді. 

Ыбырай творчествосында еңбекке тәрбиелейтін әңгіме-

лерінің ішіндегі ең биік шыңы — «Баіі мен жарлы баласы». 

Асан — бай баласы. Ол өмірдің қиыншылығын көрме-

ген. Екі қолын жылы суға малып, алдындағы асын алып 

ішуге ерінетін ерке. Әке дәулетінің арқасында жоқшылық-

тың пе екенін білмей шолжаңдап өскен, икемсіз, арамта-

мақ. Еңбекке ынтасы да жоқ. Естігенін мытып, көргенін 

көңілге тоқымайды. Қиыншылық кездессе, бар қолынан 

келері — жер тепкілеп жылау. 

Ал Үсен — кедей баласы. Ол өмір мектебінен өткен. 

Басына түскен қиыншылықтан қ тылудың жолын да ой-

ластыра біледі. Тамақты қалай тауып жеу керек, ңорқы-

ныштан қалай сақтану керек — бәрінің амалын біледі. Ол 

Асанға т заң, қармақ жасау және оны қалай қолдану, от 

жоқ жерде ңалай от Жағу әдісін керсетеді. 

Алтынсариннің қоғамдық өмірді тануда озық позиция-

да болғанын осы әңгімесі-ақ танытады. Сол кездегі қазақ 

қоғамындағы топтардың ара жігін ашып, баіі мен кедей ту-

ралы сөз болған кезде ақынның кедейлерді қолдап шыға-

тыны әцгімеден аііқын көрініп т р. 

Бүл әңгіменің тәрбиелік түйіні: егер өзіңді-өзің еңбек-

ке, қыптылыққа баулып, шынығып өссең, Үсен сияқты 

омірге икемді, қиыншылыққа мойымайтын, өршіл боласың. 

Ал ецбексіз арамтамақтықпен өссең, Асанға қсап қабілет-

сіз, икемсіз енжар боласың деген түжырымға келіп тіре-

леді. 

Әңгіме өмір шындығынан алынып, қазақ елінің тірші-

лігіне, кәсібі мен салтына сай жазылған. Оқиғалары да ба-

лалар гымына лаііықты, жеңіл баяндалған. 

Ыбырай халқына шаруа жайын, кәсіп түрлерін де көр-

сетіп, оларға әрдайым ақылын айтып отырады. Халық 

айналысар адал кәсіп деп жер шаруашылығын сынады. 

Сондай-ақ отырықшылық өмірдің артықшылығын мадақ-

тап, халқының көшпелілік салтына жаңалық енгізбек бола-

ды. Осы мақсаттарын жазушы «Қыпшақ Сейітқ л», «Киіз 

үіі мең ағаш үй» атты әңгімелері арқылы уағыздайды. 

Мәселен, «Киіз үй мен ағаш үй» әңгімесі кәсіп мәселесі 

меи отырықшылық т рмысқа айналу қажеттігін сөз ңыла-

ды. Жазушы ойы — айқын. Бір жерді түпкілікті мекен ет-

кен, кошіп-қонуды қойған ел үшін киіз үііден ағаш үй әл-

деқайда артық. Ал киіз үй тек жаз салтанаты үшін ғана 

керек. Сөйтсе де, мал баққан шаруаға ол әлі де қажет. 

301 

Сопдықтап киіз үйіңді де сақта, керок жеріне пайдалан. 

Оз еліңнің бойындағы жарамды салты мен керекті бүйым-

дарып жоймай, басқа елдің жетістіктерімен үштастырып 

қолдана біл жоне оған соні еріибеіі еңбек еткен, кәсіп қана 

жеткізеді дегенді білдіреді. 

Ыбырай қоғам өміріндегі көкейтесті мәселелерді көте-

ріп, жүртшылықты жаңа өмірге жетелейді. Жазушыпың 

кедейге берер ақылы — байларға жем болып, қор болмай-

ақ, өз еркімен еңбек етіп, дәулетті т рмыс қ руға мтылу. 

Ол ушіп отырықшы ел болып, жер өңдеу. Ал отырықшы 

халықтың ынтымағы да, елдігі де, экономикасы да, мәде-

ниеті де көшпелілерден әлдеқайда артық. 

Бүл арада жазушы отырықшылар арасында да кемтар-

лықтың кездесетінін әдейі сөз етпейді. Көшпелілікке оты-

рықшылықты қарсы қоііьга, оиың тиімділігін танытуды 

мақсат етеді. 

Ы. Алтынсарин әңгімелерінің көтеретін тағы бір өзекті 

моселесі — адамгершілік. Ол әр кезде адам сабырлы, меііі-

рімді, қайырымды, әденті, үқыпты болса деген ізгі ниет 

білдіреді. «Шеше мен бала», «Бір уыс мақта», «Мейірімді 

бала», «Аурудан аяғаи куштірек», «Әдеп», «Әділдік», 

«ІІетр патшаның тергелгені», «Тәкаппарлық», «Таза бү-

лақ» әңгімелері мен аудармалары жазушының осы ниеті-

нің жемісі еді. 

Ыбырайдың мейірімділік пеп жоғары адамгершілікке 

баулитын әңгімелерінің бірі — «Аурудан аяған күштірек». 

Әңгімеде баласының анасына деген сүйіепеншілігі, аяны-

шы. мейірімділігі сөз болады. Жазушы өзгеге мысал болар 

бір өмір көрінісін алып, шагын әңгімемен терең ой түйі-

нін жасайды. Аяулы апасына деген мейірімді баланың то-

зімділігін, адамгершілігін ардақтайды. Әңгімені автор 

Паульсон оқулығына кірген материалдар сюжетіне қүрған. 

Жазушының «Таза б лақ» деген әңгімесіиің сюжеті де 

қызықты. Мүндағы уга жолаушының бірі — саудагер, екін-

шісі — молда, үшіншісі — жай бір келбетті жігіт. Б лар-

дың әрқайсысының өзінше түсінігі, өмірге деген көзқарасы 

бар. Олар жолдағы бір таста жазылған «Ей, жолаушы 

таза болсац, осы б лақтай бол» деген сөзді өздерінше ғы-

нады. Саудагер өзінің саудасына бүрады. Молда өз түсіні-

гіне сай діни жорулар жасайды. Ал жігіт ғымы олардан 

мүлде өзгеше болады. Ол: «Жүрегің осы б лақтай таза, 

ісіц әділ, адамгершілігің мол болса» деген т жырым. Автор 

кісі еңбегін қанайтын саудагерді де, елге жалған үгіт тара-

,татьш алдамшы молданы да жақтамайды. Ол еңбекші ха-

302 

лық окілі — жас жігіт ниетін жақтап, соның ойын қүп-

гайды. 

Жазушының кеіібір әңгімелері озбырлыққа, өсек-өті-

рікке. копірме бос сөзге, қулық-сүмдыққа, дандайсушы-

лыққа. қанағатсыздыққа қарсы жазылған. Кейбіреулері 

танқырлыққа. шешендікке, әділдікке, шындыққа баулиды. 

Жазушы сараңдыққа, салақтыққа, үқыпсыздыққа, өтірік-

ке. тәкаппарлыққа, еріншектікке, арсыздыққа қарсы «Са-

раңдық пен жинақтылық», «Өтіріктің залалы», «Сақып», 

«Тәканпарлық», тағы басқа әңгімелер жазды және 

аудармалар жасады. 

Ыбырай шығармаларының ішіндегі ертегі-аңыз ретінде 

келетін «Қара қылыш», «Тазша бала», «Кара батыр», «Ал-

тын аіідар», «Жиренше шешен» сияқты халықтың аңыз-

ертегі сюжетіне қ рылған әңгімелері де бар. 

Жазушының жоғарыда аталған «Бай мен жарлы ба-

ласы», «Қыпшақ Сейітқүл», «Таза б лақ», ' «Надандық», 

«Киіз үй мен ағаш үй», «Данышпан қазы» деген әңгімеле-

рі — көркемдігі жағынан шоқтығы биік түрған ерекше 

мәнді шығармалар. Б ларды қазақ әдебиетіндегі алғашқы 

т а г ы н прозаныц жақсы үлгілері деуге әбден болады. 

Ыбыраіі қалдырған м ралардың қүнды бір саласы — 

оиыц хаттары. Жазушының хаттары — үлкен суретшінің 

зор бейнесін айқындай түсетін мәнді еңбектер. Бүлар, әсі-

ресе, ақынның дүниеге көзқарасын, қоғамдық ойларын, 

олеуметтік бетін, саяси бағытын айқындау үшін қажетті 

матерігал. Оныц үстіне жазушының кейбір хаттары жай 

хат-хабар дәрежесінен асып, көркем публицистика дәре-

жесіне көтерілген. Мысалы, оның 1864—1873 жылдары 

Н. И. Ильминскийге жазған хаттары осындай

1

. 

Жазушы хаттарьшың тақырыбы да алуан түрлі. Оларда 

ақынның негізгі мақсаты — оқу жүмысының жайы, оқу-

лық шыгару, мектеп апту, елдегі әлеуметтік қайшылықтар 

және басқа көптеген өмірлік мәселелер қозғалады. 

Ыбырай мүраларының ішінде кейінгі кезге дейін еске-

русіз қалып, зерттелмей келе жатқан еңбегі — осы хатта-

ры мен бір топ мақалалары. Жазушыпыц б л саладағы ең-

бектері — оның публицистік қызметін, әлеуметтік істерін 

айқындай тусетін өте қажет дуние. Ақын кезіндегі саяси 

өмірге қызу араласып, әрдайым езілген халқының м ң-

м қтажын білдіріп отырған. Осы мақсаты үшін Ыбырай 

сол түстағы баспасөзді де жақсы пайдаланған. 

1

  Ы б ы р а й  А л т ы п с а р и н . Таңдамалы шығармалар. А., 

1955, 275—277-б. 

303 

Марқ м М. И. Фетисов өзініц «Қазақ публицпетика-

сының тууы» (1961) атты кітабында Ыбырайдың кәпші-

лікке б рын белгісіз болып келген бір топ мақалаларын 

тауыл жариялады. Ол б л мақалаларды талдап. ғылыми 

зерттеулер де жүргізді. «Оренбургский листок» газетінің 

бетінде 1880—1882 жылдары басылған Ыбырайдың сөз бо-

лып отырған мақалалары қазақ халқының сол кездегі ауыр 

халін кең қозғайды. Қазақ шаруаларының жер қысымын 

көріп. қ нарлы жерден айырылып, жатқанын айтады. Б -

ны ол халықтың болашағына әсер ететін үлкен бақытсыз-

дық деп бағалайды. Отырықшылыққа айнала бастаған елге 

ең алдымен қ нарлы жер, қуатты мекен керек екенін ес-

кертеді. 

Торғай өлкесіндегі халық түрмысыныц ауырлай түтуі-

не енді бір себеп табиғат қысымы болғанын да атап өтеді. 

Жазы ңуаң, қысы қатты жылдары мал баққан панасыз ел-

дің ж тқа оңай шырап, қайыршылық өмірді бастарынан 

жиі кешіп жатқанын үлкеп жанашырлықпен жазады. Үкі-

мет орындарының мүндаіі анатқа шырап, ашаршылық 

көріп жатқан елге тез комек көрсетуге тиісті екенін ескер-

тіп, халың атынан талаптар қояды. 

Ыбырайдың сөз болып отырған мақалалары езінің 

әлеуметтік мәні жағынан ғана жоғары бағаланьш қоймай-

ды. Соған қоса, жазушының публицистік қабілетін таныта 

түсерлік көркемдік дәрежесімен де бағаланады. 

М. И. Фетисов өзінің зерттеулерінде Ыбырайдың пуб-

лицист жазушы болғанын әбден дәлелденді. Б ны зерттеу-

щі оның тек мақалалары арқылы емес, соған қоса, жазу-

шьшың хрестоматиясының да публицистік мәні бар шы-

ғарма болғанын анықтау арқылы танытады. 

Қысқасы, Ыбырай — түрлі салада еңбек етіп, бағалы 

шығармалар қалдырған кемеңгер жазушы. 

Ыбырай Алтынсарин өз шшғармаларында қазақ халқы-

ның әлеуметтік өміріндегі қайшылықтарды ашып корсет-

ті. Өмір шындығын танытар көркем проза жасады. Қазақ 

балалар әдебиетінің негізін салды. Өзінің шығармалары 

арқылы қазақ әдебиетін жанр, түр жағынан да, мазм н — 

идея жағынан да ілгері бастырды. Жаңалыңтың жаршысы 

болды. 

Ыбырай әңгімелерінде өмір қ былысы, адам әрекеті 

егақашан дағдыдан тыс асыра әсіреленіп, шындықтан ал-

шақтамайды. Өмір шындығына сай оқиға алынып, реалис-

тік әдіспен суреттеледі. Өмір мәселелерін жазушы айқын 

мінезді образдар, кейіпкерлер әрекеттері арқылы бейнелеу-

ге бет б рған тамаша суреткердің бірі болды. 

304 

Ыбырай әңгімелері тек мазм н жағынан ғана қ нды 

емес, соған қоса тіл, стиль жағынан да ерекше маңызды. 

'Жазушы қазақтың әдеби тілінің негізін салуда да елеулі 

еңбек етті. Тіл тазалығы үшін күресіп, оны стартты. 

«Молдалар өзінің адамның басын қатыратын ерекше қа-

сиетінің үстіне қазақтың табиғи тілін бүзып жүр»,— деп 

жазды Ыбырай бір хатында. 

Ол өз шығармаларында халықтық тілдің негізгі сөздік 

қорын шебер пайдалана білді. Әдеби тіл принципін қатаң 

сақтады. Оқушылардың ғымына жеңіл. әсерлі, қарапайым 

тілмен идеяны айқын беруі, тақырыпты таңдай білуі, оқи-

ганы түйіндеп, ойлы сөздермен баяпдап отыруы жазушы 

стилінің негізгі ерекшелігі деп айтуымыз керек. 

Ыбырай халықтық мақал, мәтел. нақыл сөздерді, 

аңыз-әңгімелерді шебер пайдаланады. Өмір шындығын ха-

лықтық стильде жазды. 

Ыбырай — жалаң үгіттің ақыны емес, ол оз кезінің ең 

осерлі, ықпалды жаңашыл жазушысы. Оқушы жастардан 

бастап, бүкіл халыққа пайдалы ең жақсы әдет-салттарды, 

өмірге тиімді кәсіп түрлерін, озық оқу-білім, адамгершілік 

қасиеттерді, дәуір сынған ең келелі де керекті жаңа ті-

лектерді айта білді. 

«Жақсы әдетті балалардың бойына сіңіруде жанды мы-

салдан артық әсерлі күш жоқ»

1

 дегеп К. Д. Ушинский пі-

кірің жазушы жан-тәнімен қостады. 

Ыбырай шашқан тәлім-тәрбие рығы зая кеткен жоқ. 

Ыбырайі мектебі кейін қазақ ішінде білім ошағының жүз-

деген жаңа орындарына негіз болды. Ыбырайдың еңбек, 

ғылым, өнер жолында аңсаған арманы ең сенімді қолдау-

шыларын тауын, еңбек үстемдік еткен қоғамда мүлтіксіз 

жүзеге асырылады. 

Ыбырай Алтынсарин — нағыз халықшыл жазушы, 

ағартушы, ақын, өмір шындығын озық идея т рғысынан 

таныта білген кемеңгер суреткер, аса қажырлы қоғам қай-

раткері, заманының ең маңызды мәселесін көтеріп, жыр 

төккен азамат ақын, жаңашыл жазушы, сол жаңаның ты-

нымсыз жаршысы. Өз бойындағы қуатын халық мақсаты 

үшін аямай ж мсаған адал жанды азамат. 

1

 К. Д. Ушинскип. Балаларды тәрбиелеу және оқыту жөиінде-

гі таңдамалы пікірлері. А., 1951, 48-б. 

305