Оқушылардың география бойынша дайындық деңгейінің жағдайы

16 
 
57,6%). Алматы қаласында білім сапасының жылдан жылға өсуі көрінеді. 
6-9  сынып  оқушыларының  география  пәні  бойынша  білім  сапасының 
салыстырмалы талдау динамикасы көрсетілген (1-сурет) 
 
 
 
1-сурет – Аймақтар бойынша 6-9 сыныптар оқушыларының география пәні бойынша 
білім сапасы 
 
6-9  сыныптар  оқушыларының  география  пәні  бойынша  білім  сапасын 
салыстырмалы талдаудың қорытындысы бойынша: 
-  жылдан  жылға  Қызылорда  облысы,  Астана  қаласы  бойынша 
оқушылардың білім сапасының жоғарлауы; 
- Ақмола, Жамбыл, Павлодар облыстары, ШҚО, Астана қаласы бойынша 
оқушылардың білім сапасының тұрақты еместігі; 
-  Маңғыстау,  Қостанай  облыстары  бойынша  оқушылардың  білім 
сапасының төмендеуі байқалады. 
10-11  сыныптар  оқушыларының  география  пәні  бойынша  үлгерімі  мен 
білім сапасы туралы мәліметтер 4-кестеде көрсетілген. 
 
4-кесте  –  10-11  сыныптар  оқушыларының  география  пәні  бойынша  үлгерімі 
мен білім сапасы 
Облыс/қала 
2012-2013 оқу жылы 
2013-2014 оқу жылы 
2014-2015 
оқу 
жылының 
І-жартыжылдығы 
барл 
үлгер  сапа 
барл 
үлгер  сапа 
барл 
үлгер  сапа 
Ақмола 
9775 
100% 
70% 
9781 
100% 
71,8%  9772 
100%  71,2% 
ШҚО 
11821  100% 
67,1%  17674  100% 
68,9%  6192 
100%  70,1% 
Жамбыл  
20294  98,6%  69,6%  18598  97,9%  58,8%  17795  98,6%  54,4% 
Қостанай  
9687 
99,6%  61,1%  9054 
99,5%  60,7%  8847 
99,6%  61% 
Қызылорда 
16279  100%  73,9%  14699  100% 
72,8%  14338  100%  73,4% 
Маңғыстау  
8646 
99,3%  59,8%  8196 
99,2%  64% 
8399 
99,3%  64,1% 
Павлодар  
9795 
99,9%  78,4%  8548 
100% 
77,6%  7713 
99,8%  73,7% 
Алматы қаласы 
14256  100%  65,7%  15122  100% 
69,8%  15176  100%  73,4% 
Астана қаласы 
8425 
100%  81% 
9025 
100% 
81,5%  97711  100%  85,9% 
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
73,40%
2012-2013
2013-2014
2014-2015 (І-
жартыжылдық)

17 
 
 
Жалпы  білім  беретін  мектептердің  жоғары  сынып  оқушыларының  2012-
2013 оқу жылындағы география пәні бойынша білім сапасы 59,8%-дан бастап 
81%-ға  дейінгі  аралықтағы  ауытқуды  көрсетеді.  Ең  жоғары  нәтиже  Астана 
қаласында – 81% және сапаның жылдан жылға өсіп отырғаны байқалады, ең 
төмен нәтиже Маңғыстау облысында  – 59,8%. Астана қаласы 2013-2014 оқу 
жылында да ең жоғары көрсеткішті сақтап отыр (81,5%), өткен оқу жылымен 
салыстырғанда  Жамбыл  (69,6  және  58,8%)  облысында  білім  сапасының 
керісінше төмендегенін көруге болады, ал Маңғыстау облысында екі жылдың 
салыстырмалы талдауы білім сапасының 59,8%дан 64%-ға дейін көтерілгенін 
көрсетеді. 
Келесі суретте  10-11 сыныптар оқушыларының география пәні бойынша 
білім сапасының салыстырмалы талдау динамикасы көрсетілген (2-сурет) 
 
 
 
2-сурет – Аймақтар бойынша 10-11 сыныптар оқушыларының география пәні 
бойынша білім сапасы 
 
10-11  сыныптар  оқушыларының  география  пәні  бойынша  білім  сапасын 
салыстырмалы талдаудың қорытындысы: 
-  жылдан  жылға  Маңғыстау  облысы,  ШҚО,  Астана  және  Алматы 
қалалары бойынша оқушылардың білім сапасының жоғарлауы; 
-  Ақмола,  Қостанай,  Павлодар,  Қызылорда  облыстары  бойынша 
оқушылардың білім сапасы тұрақты еместігі; 
-  Жамбыл  облысы  бойынша  оқушылардың  білім  сапасының  төмендеуі 
байқалады. 
Білімберудің  келесі  деңгейіне  көшуге  байланысты  оқушылардың  2012-
2013  оқу  жылы  бойынша  географиядан  білім  сапасыныңсалыстырмалы 
талдауы келесі диаграммамен берілген (3-сурет). 
0,00%
10,00%
20,00%
30,00%
40,00%
50,00%
60,00%
70,00%
80,00%
2012-2013
2013-2014
2014-2015 (І-жартыжылдық)

18 
 
 
3-сурет – 2012-2013 оқу жылындағы оқушылардың білім беру деңгейлері бойынша 
география пәнінен білім сапасы 
 
Білімберудің  келесі  деңгейіне  көшуге  байланысты  оқушылардың  2013-
2014  оқу  жылы  бойынша  географиядан  білім  сапасыныңсалыстырмалы 
талдауы келесі диаграммамен берілген (4-сурет). 
 
 
4-сурет – 2013-2014 оқу жылындағы оқушылардың білім беру деңгейлері бойынша 
география пәнінен білім сапасы 
 
Білімберудің  келесі  деңгейіне  көшуге  байланысты  оқушылардың  2014-
2015  оқу  жылының  І-жартыжылдығы  бойынша  географиядан  білім 
сапасыныңсалыстырмалы талдауы келесі диаграммамен берілген (5-сурет). 
 
5-сурет – 2014-2015 оқу жылының І-жартыжылдығында оқушылардың білім беру 
деңгейлері бойынша география пәнінен білім сапасы 
 
 
0,00% 10,00% 20,00% 30,00% 40,00% 50,00% 60,00% 70,00% 80,00% 90,00%
Ақмола
ШҚО
Жамбыл 
Қостанай 
Қызылорда
Маңғыстау 
Павлодар 
Алматы қаласы
Астана қаласы
орта
негізгі
0,00% 10,00% 20,00% 30,00% 40,00% 50,00% 60,00% 70,00% 80,00% 90,00%
Ақмола
Жамбыл 
Қызылорда
Павлодар 
Астана қаласы
орта
негізгі
0,00%
20,00%
40,00%
60,00%
80,00%
100,00%
негізгі
орта

19 
 
2014-2015  оқу  жылының  І-жартыжылдығында  оқушылардың  білім  беру 
деңгейлері  бойынша  география  пәнінен  білім  сапасының  салыстырмалы 
талдау динамикасы төмендегідей: 
-
 
Ақмола,  Қостанай,  Маңғыстау,  Павлодар  облыстары,  ШҚО  және 
Астана қаласында білім сапасы артқаны; 
-
 
Жамбыл, Қызылорда облыстарында білім сапасының төмендегені; 
-
 
Алматы қаласы бойынша тұрақты екені байқалады. 
Жалпы орта білім беретін мектептерде оқу жетістіктерін сыртқы бағалау 
(ОЖСБ) 2012 жылдан бастап жүргізіліп келеді. 
9-сыныптардағы  ОЖСБ  шараларына  міндетті  түрде  қазақ  тілі  және  жыл 
сайын  осы  шаралар  қарсаңында  уәкілетті  ұйыммен  анықталатын  3  пән 
енгізіледі.  Соңғы  үш  жылда  «География»  пәні  2014  жылы  ғана  таңдап 
алынды. Жылдар бойынша ОЖСБ-ға енгізілген пәндер 5-кестеде көрсетілген.  
 
5-кесте – 2012-2014 жж. ОЖСБ пәндері 
 
№ 
2012 жыл 
2013 жыл 
2014 жыл 
1 
Қазақстан тарихы 
Алгебра 
Дүние жүзі тарихы 
2 
Алгебра 
Физика 
География 
3 
Химия 
Ағылшын тілі 
Химия 
 
2014  жылы  ОЖСБ  шараларына  648  білім  беру  ұйымы  қатысты,  бұл 
республика  мектептерінің  жалпы  санының  9%-ын  құрайды.  ОЖСБ-2014 
шараларына қатысқан білім беру ұйымдары құрамында орта мектептердің үлесі 
басым - 77%. Белгілі бір бағыттар бойынша пәндерді кеңейтіп және тереңдетіп 
оқытатын  білім  берудегі  оқу  бағдарламаларын  жүзеге  асыратын  қатысушы-
мектептер  16%  құрайды  («Гимназия»  және  «Лицейлер»).  Сонымен  қатар, 
тестілеуге негізгі орта мектеп – 5,2%, мектеп-интернаттар – 0,5% және мектеп-
бақшалар – 1,3% сияқты жалпы орта білім беретін ұйымдар қатысты. 
Білім  беру  ұйымдарының  тұрған  жері  контексінде  ОЖСБ-2014  шаралары 
құрамын  салыстыру,  қалалық  және  селолық  қатысушы-мектептердің  сандық 
құрамының баламалығын көрсетеді (сәйкесінше 50,3% және 49,7% адам). 
2014  жылы  тәуелсіз  мониторингке  қатысушылар  саны  27  413  адам,  оның 
60,5%-ы қазақ тілінде оқитын мектептердің оқушылары болды. 
ОЖСБ  шараларына  алғаш  енгізілген  «География»  пәні  бойынша 
нәтижелерді  талдау  9-сынып  оқушыларының  негізгі  орта  мектепті  аяқтау 
кезеңінде білім алу жетістіктерінің толықтай орташа деңгейін көрсетіп отыр. 
Бұл пән бойынша орташа баллдың мәні (10,13 балл) тест тапсырмаларының 
50%-ын орындау жетістігіне сәйкес келеді. 
6-суретте  география  пәні  бойынша  ОЖСБ-2014  нәтижелері  аймақтар 
бойынша берілген. 
 

20 
 
 
6-сурет – География пәні бойынша ОЖСБ-2014 нәтижелері (аймақтар бойынша) 
 
Географияпәнінен ОЖСБ-2014 аймақтар бойынша нәтижесі (орташа балл): 
- республика бойынша орташа 10-13 баллды құрайды; 
- бұл көрсеткіштен жоғары нәтиже жеті аймақта: Ақмола, Алматы, Шығыс 
Қазақстан,  Батыс  Қазақстан,  Қостанай  облыстарында,  сондай-ақ  Астана  және 
Алматы қалаларында тіркелген; 
- ең төменгі нәтижені Атырау және Оңтүстік Қазақстан облыстары көрсетті. 
Білім 
саласындағы 
нормативтік-құқықтық 
актілердің 
орындалу 
мониторингінің пәрменді механизмін енгізу және ұлтттық деңгейде білім беру 
сапасының  аймақтық  мәселелерін  шешу  мақсатында  2012  жылы  алғаш  рет 
бірыңғай сапаны бақылау – ҚР БҒМ-нің Білім саласын бақылау комитетінің 16 
аймақтық департаменті құрылды.
 
Департаменттің  құзырына  жатқызылған  бақылау-рұқсат  ету  қызметтері 
2012  жылдың  29  сәуірінен  бастап  күшіне  енді.  Қазақстан  Республикасының 
«Білім  туралы»  Заңына  сәйкес  Департаменттің  негізгі  қызметі  білім  беру 
ұйымдарын  аттестациялау,  білім  беру  қызметін  лицензиялау,  білім  беру 
мониторингі, Ұлттық бірыңғай тестілеу (бұдан әрі – ҰБТ) мен оқу жетістіктерін 
сыртқы  бағалауды  (бұдан  әрі  –  ОЖСБ)  ұйымдастыруға  қатысу  болып 
табылады. 
Ұлттық  бірыңғай  тестілеуді  (ҰБТ)  –  жалпы  білім  беретін  ұйымдары 
оқушыларын қорытынды аттестациялаудың және орта білімнен кейінгі білім 
немесе  жоғары  білім  беретін  білім  беру  ұйымдарына  қабылдау 
емтихандарының қатар атқарылуын қамтамасыз етеді. 
ҰБТ  бес  пән  бойынша  жүргізіледі,  соның  ішінде  міндеттілері  –  қазақ 
немесе орыс тілі (оқыту тілі), математика, Қазақстан тарихы, қазақ тіліндегі 
сыныптарда  орыс  тілі,  орыс  тіліндегі  сыныптарда  қазақ  тілі  және  таңдауы 
бойынша  бейіндік  пәндер  (физика,  химия,  биология,  география,  дүниежүзі 
тарихы, қазақ әдебиеті, орыс әдебиеті, шет ел тілі). 
Соңғы екі жылдағы бейіндік пәндерді түлектердің таңдау динамикасы 7-
суретте берілген. 
0
2
4
6
8
10
12
14
12,51
9,33
10,63
8,23
12,89
8,84
10,36 9,46
11,47
9,61 9,21 9,11 9,29
8,11
13,72 13,69
10,13

21 
 
 
7-сурет – ҰБТ-2013 және ҰБТ-2014-те оқушылардың «География» пәнін таңдауына 
салыстырмалы талдау 
 
Бұдан әрі аймақтарға бөлінгендегі географияны бейіндік пән ретінде таңдау 
көрінісін  қарастырамыз,  мұнда  түлектердің  жалпы  санынан  географияны 
таңдаған  оқушылар  пайызы  және  соңғы  үш  жылдағы  ҰБТ  орташа  балл 
көрсетілетін болады. 
Соңғы  үш  жылдағы  түлектердің  географияны  бейіндік  пән  ретінде  таңдау 
туралы мәлімет 6, 7, 8-кестелерде көрсетілген. 
 
6-кесте  –  2011-2012  оқу  жылындағы  аймақтарға  бөлгендегі  «География» 
пәнін таңдау және ҰБТ нәтижесі туралы мәлімет  
 
Облыс/қала 
Барлық 
түлектер 
Географияны 
таңдаған 
түлектер 
Пайыздық 
қатынас 
ҰБТ 
бойынша 
орташа балл 
Ақмола  
4191 
863 
20,5% 
16,7 
Ақтөбе 
5573 
979 
6,7% 
17,3 
Алматы 
14683 
2667 
18,2% 
16,2 
Атырау 
4708 
659 
14,4% 
17,3 
ШҚО 
9943 
1166 
11,7% 
16,8 
Жамбыл 
8563 
1195 
14% 
17,1 
БҚО 
4427 
433 
9,8% 
18,8 
Қарағанды 
6730 
1449 
21,5% 
16,4 
Қостанай 
4020 
507 
12,6% 
17,9 
Қызылорда 
7161 
654 
9% 
16,2 
Маңғыстау 
3167 
647 
20,4% 
16,1 
Павлодар 
4689 
458 
9,8% 
18,3 
СҚО 
3151 
428 
13,6% 
17,2 
ОҚО 
25974 
1767 
6,8% 
17,1 
Алматы қ. 
6287 
2012 
32% 
18,2 
Астана қ. 
3669 
1041 
28,3% 
17,6 
Республика 
бойынша 
116936 
16945 
14,5% 
17,2 
 
 
0
5
10
15
20
25
30
35
40
ҰБТ-2013
ҰБТ-2014

22 
 
Кестеде  көрсетілген  деректер  2011-2012  оқу  жылында  географияны 
бейіндік пән ретінде – 14,5% (16945 оқушы) таңдағанын айғақтайды. Алматы 
және  Астана  қалаларының,  Ақмола,  Қарағанды,  Маңғыстау  облыстары 
мектеп  түлектерінің  көпшілігі  география  пәнін  таңдаған,  яғни  болашақ 
мамандықтарын географиямен байланыстырып отыр. 
Республиканың үш аймағында ҰБТ-да жоғары нәтижені Алматы қаласы, 
Батыс  Қазақстан  және  Павлодар  облыстары  көрсетсе,  төменгі  нәтиже 
Алматы  (16,2),  Қызылорда  (16,2)  және  Маңғыстау  (16,1)  облыстарында 
тіркелген. 
 
7-кесте  –  2012-2013  оқу  жылындағы  аймақтарға  бөлгендегі  «География» 
пәнін таңдау және ҰБТ нәтижесі туралы мәлімет  
 
Облыс/қала 
Барлық 
түлектер 
Географияны 
таңдаған 
түлектер 
Пайыздық 
қатынас 
ҰБТ 
бойынша 
орташа балл 
Ақмола  
3345 
731 
21,9% 
13,9 
Ақтөбе 
4811 
808 
16,8% 
15,8 
Алматы 
11260 
2157 
19,2% 
14,1 
Атырау 
4085 
638 
15,6% 
14,8 
ШҚО 
7838 
1053 
13,4% 
14,5 
Жамбыл 
7374 
1014 
13,8% 
15,2 
БҚО 
3836 
370 
9,6% 
16,6 
Қарағанды 
5660 
1235 
21,8% 
14,3 
Қостанай 
3215 
437 
12,6% 
14,9 
Қызылорда 
5365 
607 
13,6% 
14,8 
Маңғыстау 
2669 
601 
22,5% 
14,1 
Павлодар 
3749 
395 
10,5% 
15,9 
СҚО 
2419 
328 
13,6% 
14,7 
ОҚО 
21005 
1645 
7,8% 
15,6 
Алматы қ. 
5305 
1842 
34,7% 
16,5 
Астана қ. 
3171 
914 
28,8% 
15,4 
Республика 
бойынша 
95107 
14775 
15,5% 
15,1 
 
Кестеде  көрсетілген  деректер  2012-2013  оқу  жылында  географияны 
бейіндік  пән  ретінде  15,6%  (14849  оқушы)  таңдағанын  айғақтайды.  Бұл  оқу 
жылында  да  Алматы  және  Астана  қалаларының,  Қарағанды,  Маңғыстау 
облыстарының мектеп түлектерінің көпшілігі география пәнін таңдаған. 
Республиканың төрт аймағында ҰБТ-да жоғары нәтижеге Астана қаласы, 
Батыс  Қазақстан,  Ақтөбе  және  Павлодар  облыстарының  түлектері  қол 
жеткізсе, төменгі нәтижені Алматы, Ақмола және Маңғыстау облыстарының 
түлектері  көрсетіп  отыр,  сәйкесінше  орташа  балл  1,0;  1,2  және  1,0  баллға 
төмендеген. 
 
 
 

23 
 
8-кесте  –  2013-2014  оқу  жылындағы  аймақтарға  бөлгендегі  «География» 
пәнін таңдау және ҰБТ нәтижесі туралы мәлімет 
Облыс/қала 
Барлық 
түлектер 
Географияны 
таңдаған 
түлектер 
Пайыздық 
қатынас 
ҰБТ 
бойынша 
орташа балл 
Ақмола  
3023 
659 
21,8% 
17,1 
Ақтөбе 
4508 
674 
14,9% 
18,1 
Алматы 
10255 
1880 
18,3% 
15,8 
Атырау 
3799 
491 
12,9% 
13,2 
ШҚО 
6825 
908 
13,3% 
16,2 
Жамбыл 
6683 
952 
14,2% 
16,2 
БҚО 
3307 
344 
10,4% 
18,5 
Қарағанды 
5282 
1109 
20,9% 
15,3 
Қостанай 
2728 
347 
12,7% 
17,0 
Қызылорда 
5208 
579 
11,1% 
16,4 
Маңғыстау 
2507 
656 
26,2% 
15,0 
Павлодар 
3211 
371 
11,6% 
17,3 
СҚО 
2410 
340 
14,1% 
15,5 
ОҚО 
18805 
1424 
7,6% 
17,2 
Алматы қ. 
5176 
1633 
31,5% 
18,8 
Астана қ. 
3383 
941 
27,8% 
18,0 
Республика 
бойынша 
87110 
13308 
15,3% 
16,8 
 
Кестеде  көрсетілген  деректер  2013-2014  оқу  жылында  географияны 
бейіндік пән ретінде 15,3% (13308 оқушы) таңдағанын дәлелдеп отыр. 
ҰБТ  бойынша  жоғары  көрсеткіш  республиканың  үш  аймағы:  Алматы 
қаласы,  Батыс  Қазақстан  және  Ақтөбе  облыстарының  еншісінде.  ҰБТ-да 
төменгі  нәтижені  Атырау  облысының  түлектері  көрсетіп  отыр,  орташа  балл 
3,6 баллға төмендеген. 
Аймақтарға бөлгендегі бейіндік пән география бойынша соңғы үш жылдағы 
ҰБТ  бойынша  орташа  балл  көрсеткіштерінің  динамикасы  келесі  диаграммада 
көрсетілген (8-сурет). 
 
 
8-сурет – География пәні бойынша ҰБТ-2012, ҰБТ-2013, ҰБТ-2014 нәтижелері 
(аймақтар бойынша) 
0
5
10
15
20
ҰБТ-2012
ҰБТ-2013
ҰБТ-2014

24 
 
 
Географияпәні  бойынша  соңғы  үш  жылдағы  ҰБТ-ның  орташа 
көрсеткіштерінің аймақтар бойынша салыстырмалы талдауы: 
- оқушылар ҰБТ-2012-де жақсы нәтижеге қол жеткізгенін; 
-  ҰБТ-2014  нәтижесі  республиканың  барлық  дерлік  аймақтарында  орташа 
көрсеткіштің төмендегенін; 
-  Атырау  облысы  мектептері  оқушыларының  ҰБТ-да  орташа  баллдары 
жылдан-жылға төмендеп отырғанын; 
-  аймақтардың  еш  қайсысында  тұрақты  орташа  көрсеткіш  байқалмағанын 
көрсетеді [8]. 
Республикада 
1998 
жылдан 
бастап 
жоғары 
білімді 
тұлғаны 
қалыптастыруға  жағдай  жасау  бойынша  мақсатты  жұмыс  жүргізілуде.  Бұл 
жұмысты республикалық ғылыми-практикалық «Дарын» орталығы, дарынды 
балалармен  жұмыс  бойынша  аймақтық  орталық,  сондай-ақ  дарынды 
балаларға арналған мамандандырылған ұйымдар жүйесі жүзеге асыруда. 
Жалпы  білім  беретін  ұйымдар  қызметі  нәтижесінің  бірі  оқушылардың 
білімдерінің  жоғары  деңгейі,  олардың  негізгі  пәндер  бойынша  түрлі 
халықаралық  және  республикалық  олимпиадалар  мен  ғылыми  жарыстарға 
қатысуы болып табылады. 
2012-2013,  2013-2014  оқу  жылдары  және  2014-2015  оқу  жылының  І 
жартыжылдығында география пәні бойынша республикалық олимпиадаларға 
252  оқушы  қатысқан.  Олардың  115-і  бірінші  орындарға  ие  болған,  бұл 
қатысушылардың 45,6%-ын құрайды. 
География  пәні  бойынша  республикалық  олимпиадаларға  қатысушылар 
туралы мәлімет 9-кестеде берілген. 
 
9-кесте  –  Қатысушылар  мен  жүлдегерлер  туралы  мәлімет  (аймақтар 
бойынша) 
 
 
Облыс/қала 
2012-2013 оқу жылы 
2013-2014 оқу жылы 
2014-2015 оқу жылы 
І жартыжылдық 
Барлық 
қатысу- 
шылар 
Олардың 
ішінде 
жүлдегер
лер 
Барлық 
қатысу-
шылар 
Олардың 
ішінде 
жүлде-
герлер 
Барлық 
қатысу- 
шылар 
Олардың 
ішінде 
жүлде- 
герлер 
Ақмола  
4 
3 
4 
0 
5 
1 
Ақтөбе  
5 
1 
4 
2 
4 
2 
Алматы 
5 
3 
5 
6 
5 
1 
Атырау 
4 
1 
0 
0 
6 
2 
ШҚО 
4 
2 
4 
0 
7 
5 
Жамбыл 
4 
3 
4 
2 
6 
4 
БҚО 
3 
0 
6 
0 
6 
3 
Қарағанды 
4 
1 
5 
4 
4 
2 
Қостанай 
4 
4 
4 
3 
7 
5 
Қызылорда 
3 
2 
4 
2 
2 
0 
Маңғыстау 
4 
2 
4 
3 
7 
4 
Павлодар 
6 
3 
4 
2 
6 
1 

25 
 
СҚО 
6 
1 
5 
1 
6 
1 
ОҚО 
7 
3 
4 
2 
4 
1 
Алматы қ. 
4 
2 
4 
4 
8 
6 
Астана қ. 
6 
3 
6 
4 
7 
2 
О.Жәутіков 
ат. 
РФММ 
4 
1 
4 
1 
6 
4 
НЗМ 
3 
0 
2 
0 
3 
0 

жүктеу/скачать 3,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: