Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі 4(40) шығарылым

Вестник №4 - 2010г.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 
 
 
21 
Дополнительный учебный материал оформлен с применением 
обилия красок, вариантов оформления. 
При  этом  желательно,  чтобы  в  обучающей  системе  были  и 
уровни контроля, соответствующие разным уровням представления 
учебного  материала.  В  нашем  случае  обучающая  подпрограмма 
«Процесс воспитания» имеет свой контролирующий модуль. 
Вид экрана при работе с  учебным материалом минимального 
и максимального уровней, приведен на рисунке 5. 
6.
 
Так как умения и навыки самообучения и самообразования, 
сознательность  в  обучении  имеют  решающий  характер,  важно 
реализовать  в  компьютерных  обучающих  системах  принцип 
максимальной самостоятельности обучающихся. 
Хороший  результат  при  реализации  данного  принципа  дает 
доступ  обучающихся  с  помощью  локальных  и  глобальных 
вычислительных сетей к внешним информационным ресурсам.  
Так в электронном учебнике «Педагогика» имеется ссылка на 
сайт Министерства образования и предусмотрены ссылки на сайты 
педагогических  институтов  и  университетов.  Ссылки  при 
использовании  компьютерного  средства  можно  обновить,  то  есть 
актуализировать.  
Как  видим,  типовым  решением,  повышающим  междис-
циплинарность  КСО,  будет  программное  обеспечение  с  файлами, 
имеющими  гипертекстовые  ссылки  к  внешним  информационным 
ресурсам. 
Выводы:  полученные  в  ходе  экспериментальной  работы 
конкретные  решения  программной  реализации  были  сведены  к 
типовым,  существенно  сокращающим  время  подготовки  новых 
образовательных продуктов  при  заметном  повышении их  качества 
(актуальность,  целостность,  междисциплинарность,  практичность, 
интенсивность).  
Список использованной литературы: 
1.
 
Петухова  Н. В.  Исследование,  разработка  и  применение  ПМК  в 
высшем образовании: дис. канд. техн. наук. – Новосибирск, 1995. – 167 с. 
2.
 
Софронова  Н. В.  Теоретические  и  технологические  основы  обес-
печения  учебного  процесса  программно-методическими  средствами  (на 
примере  общеобразовательной  области  «Информатики»):  Дис.  докт.  пед. 
наук.– Чебоксары, 1999. – 332 с. 
3.
 
Курманалина Ш. Х.,  Миниус  Г. М.,  Насс  О. В.,  Зотов  Д. В., 
Папков А. А.  Электронный  учебник  «ТОМ»  по  курсу  «Теоретические  основы 
математики». – Уральск, 2002. – CD-диск (171 МБ) (25 % личного участия) 
4.
 
Насс  О. В.  Программно-методический  комплекс  «Анализ».  –  М., 
номер ВНТИЦ – 50200601107, 2006 (790 КБ) 

Вестник №4 - 2010г.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 
 
 
22 
5.
 
Насс  О. В.,  Панкина  М.Н.  Электронный  учебник  «Педагогика».  – 
Уральск:  Инновационно - технологический  центр  ЗКГУ,  2006. –  Лазерный 
компакт диск (ISBN 9965-709-88-2) (9 МБ) (50 % личного участия) 
*** 
Мақалада 
педагогикалық 
колледж 
және 
радиотехникалық 
техникумдарына  арналған  компьютерлік  жабдықтарда  жүзеге  асырылған 
дидактикалық  принциптің  нақты  мысалдары  көптеп  келтірілген.  Оқу 
пәндерінің  анағұрлым  тиімді  меңгерілуі  қамтамасыз  етілетін  шешімдерді 
жалпылау осы негізде жүзеге асырылады. 
*** 
In  the  article  the  list  of  kinds  of  the  pedagogical  principles,  plenty  of 
concrete  examples  of  their  realization  in  computer  means  developed  for 
pedagogical college and a radio engineering technical school is resulted. On this 
basis  the  generalization  of  the  received  decisions  ensuring  more  successful 
mastering of educational subjects is carried out. 
 
 
 
 
У
У
Д
Д
К
К
 
 
6
6
1
1
2
2
.
.
8
8
2
2
:
:
3
3
7
7
1
1
.
.
3
3
 
 
Завадская Л.Н. 
доцент ЗКГУ им.М.Утемисова 
 
ПСИХОФИЗИОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ 
СТУДЕНТОВ, ОБУЧАЮЩИХСЯ ПО КРЕДИТНОЙ 
ТЕХНОЛОГИИ 
 
В  последние  несколько  лет  значительно  расширился  спектр 
факторов  риска,  нарушающих  здоровье  студентов.  Среди  них 
наряду 
с 
социально-экономическим 
и 
экологическим 
неблагополучием  немаловажную  роль  играют  инновационные 
системы  обучения,  при  реализации  которых  наблюдается 
насыщение учебных программ, интенсификация учебного процесса, 
увеличение времени пребывания студентов в стенах ВУЗа в связи с 
проведением СРСП - всё это нарушает режим организма студента. 
Студенты,  обучающиеся  по  кредитной  технологии  во  время 
учебного  процесса  всё  время  находятся  в  состоянии  стресса 
«ограниченного  времени»,  являющегося  одним  из  самых  тяжёлых 
типов  стресса,  кроме  того,  последние  годы  характеризуются  все 
большим  внедрением  в  учебный  процесс  компьютерной  техники, 
работа с которой требует как умственного, так и интеллектуального 
напряжения. 
В  связи  с  вышеизложенным,  представляется  необходимым 
провести 
динамическое 
и 
статическое 
изучение 

Вестник №4 - 2010г.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 
 
 
23 
психофизиологических  показателей  студентов,  обучающихся  по 
кредитной технологии.  
Цель исследования: 
Провести 
изучение 
психофизиологических 
показателей 
студентов, обучающихся по кредитной технологии.  
Задачи исследования: 
1.Рассчитать вегетативный индекс Кердо (ВИК). 
2.Зарегистрировать  частоту  сердечных  сокращений  (ЧСС)  в 
различные  периоды  времени  (в  обычный  учебный  день,  перед 
экзаменом и после экзамена). 
3.Выявить 
степень  нервно-психического  напряжения  в 
обычный учебный день, перед экзаменом и после экзамена. 
4.Исследовать силу, подвижность и уравновешенность нервной 
системы студентов. 
Исследование проводилось на 25 студентах 4 курса в возрасте 
20-22  года  отделения  естествознания,  не  имеющих  нарушениий  в 
состоянии здоровья. 
На  1  этапе  была  проведена  физиологическая  часть 
эксперимента:  определение  вегетативного  индекса  Кердо  (ВИК), 
измерения частоты сердечных сокращений(ЧСС). 
ВИК  определяли  в  относительно  спокойный  учебный  день  по 
формуле 
ВИК=(1  -  ДАД/ЧСС)*100  ,  где  ВИК  -  вегетативный  индекс 
Кердо, % ДАД - диастолическое артериальное давление, мм. рт. ст. 
ЧСС  -  частота  сердечных  сокращений,  измеряемая  за  15  секунд, 
уд/мин. 
Оценка результата. 
Вегетативное равновесие ВИК- от -10 до +10 % 
Симпатотония ВИК- более +10 % 
Ваготония ВИК- менее - 10 %. 
Значение  ВИК  с  положительным  знаком  свидетельствует  о 
преобладании 
симпатического 
тонуса 
(симпатотония), 
с 
отрицательным  -  парасимпатического  (ваготония),  ВИК=0 
свидетельствует о полном вегетативном равновесии (нормотония). 
На  основе  ВИК  было  выделено  3  экспериментальные  группы 
студентов: 
1
 
группа - симпатотоники, 
2
 
группа - ваготоники, 
3
 
группа - нормотоники (контрольная группа). 

Вестник №4 - 2010г.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 
 
 
24 
Измерение  ЧСС  проводилось  в  следующие  промежутки 
времени:  в  обычный  учебный  день,  в  день  экзамена  (перед 
тестированием) и после экзамена. 
Второй 
этап 
исследования 
включал 
психологическое 
тестирование: 
определение 
уровня 
нервно-психического 
напряжения  в  обычный  учебный  день,  в  день  экзамена  (перед 
тестированием)  и  после  экзамена,  а  также  определение  степени 
силы, подвижности и уравновешенности нервной системы. 
На  1-м  этапе  исследования  определили  ВИК-вегетативный 
индекс  Кердо  в  относительно  спокойный  учебный  день,  ЧСС.  У 
23,8%  обследованных  студентов  ВИК  соответствовал  ваготонии 
(парасимпатический  тип  реагирования),  у  58,4%  -  симпатотонии 
(симпатический  тип  реагирования)  и  у  17,8%  отмечалось 
вегетативное равновесие-нормотония. 
На  основании  характера  наблюдаемых  вегетативных  сдвигов, 
все  испытуемые  были  разделены  на  3  группы:  в  первую  группу 
вошли  студенты  с  симпатическим  типом  реагирования  - 
симпатотоники,  во  вторую  -  с  парасимпатическим  типом 
реагирования  -  ваготоники,  и  в  третью  -  с  вегетативным 
равновесием - нормотоники (контрольная группа) (рис.1). 
Как показали наблюдения, у студентов 1-й группы в покое ЧСС 
составляет 75,1+1,1.Перед тестированием ЧСС достоверно возросла 
до  112+1,9,или  на  26  ударов  в  минуту,  т.е.  зарегистрирована 
выраженная  тахикардия.  После  экзамена  ЧСС  составила                  
87,3+1,7  уд/мин.  У  студентов  данной  группы  наблюдалось  более 
выраженное  нервно-эмоциональное  напряжение,  о  чём  и 
свидетельствуют показатели ЧСС и которые были достоверно выше 
по  сравнению  с  аналогичными  показателями  нормотоников  и 
ваготоников. 
Следовательно, 
выраженная 
тахикардия 
свидетельствует 
о 
преобладании 
у 
студентов 
данной 
экспериментальной  группы  симпатико-адренергической  регуляции 
(табл. 1, рис.2).  
У  представителей  ваготоников  в  покое  ЧСС  составила              
78,3+1,7  уд/мин. Перед экзаменом пульс достоверно снизился на 3 
уд/мин и составил 75,2+1,2 уд/мин. После экзамена ЧСС составила 
73,0+2,8  уд/мин.  Наблюдаемое  у  студентов  данной  группы 
замедление  ЧСС  при  высоком  эмоциональном  напряжении, 
связанном со сдачей экзамена, является проявлением собранности и 
волевого усилия, направленных на преодоление тревоги. Подобная 
направленность  сдвигов  средних  величин  вышеуказанных 

Вестник №4 - 2010г.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 
 
 
25 
показателей  свидетельствует  о  преобладании  у  студентов 
контрольной  группы  вегетативного  равновесия,  а  студентов-
ваготоников  -  парасимпатико-холинергической  регуляции  (табл.1, 
рис.2). 
У  нормотоников  перед  тестированием  ЧСС  достоверно 
ускорилось с 70,1+1,1 до 91,3+4,4 уд/мин. После тестирования была 
отмечена выраженная тенденция восстановления исходного уровня 
ЧСС:  до  73,4+3,9  уд/мин  по  сравнению  с  исходной  величиной 
70,1+1,1  уд/мин.  На  основании  полученных  результатов  можно 
сделать следующий вывод: изменения вегетативных показателей  у 
студентов контрольной (нормотоники) отражают нормотонический 
или  рациональный  тип  реагирования  на  стресс-ситуацию  (табл.1, 
рис.2). Многочисленные научные исследования показывают, что во 
время  экзамена  значительно  повышается  частота  сердечных 
сокращений, 
возрастает 
уровень 
мышечного 
и 
психоэмоционального  напряжения,  что  совпадает  с  результатами 
нашего исследования (Антропова М.В., 1968; Боканова О.М., 1974; 
Плотников  В.В.,  1983;  Умрюхин  Е.А.  и  др.  2001).  После  сдачи 
экзамена  физиологические  показатели  не  сразу  возвращаются  к 
норме.  Обычно  требуется  несколько  дней  для  того,  чтобы 
параметры 
ЧСС 
вернулись 
к 
исходным 
величинам                            
(Антропова М.В., 1968; Щербатых Ю.В., 2000). Таким образом, по 
данным  большинства  исследователей,  экзаменационный  стресс 
представляет  собой  серьезную  угрозу  здоровью  студентов  и 
школьников,  причем  особую  актуальность  проблеме  придает 
массовый  характер  данного  явления,  ежегодно  охватывающего 
тысячи учащихся в масштабах нашей страны. 
На  втором  этапе  исследования  была  определена  степень 
нервно-психического  напряжения,  силы  нервной  системы, 
подвижности  нервной  системы,  уравновешенности  нервной 
системы в трёх экспериментальных группах. 
В  результате  исследования  нервно-психического  напряжения 
было  выявлено,  что  в  группе  симпатотоников  оно  претерпевает 
широкий  диапазон  колебаний  в  различные  экспериментальные 
периоды  по  сравнению  с  группой  ваготоников  и  нормотоников.  В 
данной  группе  75%  студентов  имеют  умеренное  нервно-
психическое  напряжение,  5%  -  слабое  и  20%  -  чрезмерное  НПН. 
Перед  экзаменом  показатель  чрезмерного  НПН  возрастает  в  4,6 
раза и  составляет 92%,  а  умеренного,  наоборот,  сокращается  в  9,4 
раза  и  составляет  8%.  Студентов  со  слабым  нервно-психическим 

Вестник №4 - 2010г.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 
 
 
26 
напряжением  в  предэкзаменационный  период  в  данной  группе 
выявлено не было. После экзамена процент студентов с умеренным 
НПН  возрастает  на  45%  и  составляет  53%,  а  с  чрезмерным  - 
сокращается  на  45%  и  составляет  47%,  что  является  весьма 
благоприятной  тенденцией  и  говорит  о  постепенной  стабилизации 
нервно-психического 
состояния 
и 
уменьшения 
нервно-
эмоционального напряжения (табл.2,рис.З). 
Во второй группе в обычный учебный день также преобладают 
студенты с умеренным НПН (66%), но здесь процент студентов со 
слабым  НПН  (32%)  намного  выше,чем  в  первой  группе  (5%)  и 
третьей  группе  (11%).  В  данной  группе  самый  низкий  показатель 
чрезмерного 
нервно-психического 
напряжения 
из 
трёх 
исследуемых групп - 2% в обычный учебный день, перед экзаменом 
-  5%  и  после  экзамена  -  3%.  Перед  экзаменом  в  данной  группе 
выявлено  большей  частью  умеренное  НПН (74%).  После  экзамена 
этот  показатель  составил  68%.  Показатель  слабого  НПН  после 
экзамена повысился на 8% (табл.3, рис.4). 
В  контрольной  группе  в  трёх  экспериментальных  периодах 
подавляющее  большинство  студентов  имело  умеренное  НПН 
(85,80%  и 84%).  Показатели  же  слабого  и  чрезмерного  НПН  были 
незначительны  по  сравнению  с  аналогичными  показателями 
умеренного  НПН.  Данные  показатели  НПН  у  нормотоников 
позволяют 
говорить 
о 
наибольших 
саморегулирующих 
возможностях организма студентов в данной группе по сравнению 
с симпатотониками и ваготониками (табл.4, рис.5). 
Исследования  силы,  уравновешенности  и  подвижности 
нервных процессов показали, что в группе с симпатическим типом 
реагирования  преобладает  средняя  степень  силы  нервной  системы 
(76%),  хорошая  подвижность  нервной  системы  (72%),  низкая 
уравновешенность нервной системы (74%) (табл. 5, 6, 7, рис.6, 7, 8). 
В  группе  с  парасимпатическим  типом  реагирования 
большинство  испытуемых  имеют  среднюю  силу  нервной  системы 
(61%,  хотя  показатель  низкой  СНС  тоже  высок  -  34%),  низкую 
подвижность  нервной  системы  (76%)  и  среднюю  УНС  (81%) 
(табл.5, 6, 7, рис.6, 7, 8) . 
В  группе  с  вегетативным  равновесием  (контрольная  группа) 
выявлена средняя сила нервной системы (79%), средняя и хорошая 
подвижность  нервной  системы  (60%  и  35%  соответственно), 
хорошая  уравновешенность  нервной  системы  (78%)  (табл.5,6,7, 
рис.6,7,8). 

Вестник №4 - 2010г.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 
 
 
27 
Умственный 
труд 
студентов 
сопровождается 
функциональными  изменениями  в  деятельности  сердечно-
сосудистой,  эндокринной,  нервной  систем.  Это  вызывает  нервно-
эмоциональной  напряжение,  приводящее  к  нарушению  систем 
адаптации 
(Агаджанян 
В.А., 
Ветчинкина 
К.Т., 
1986). 
Эмоциональное  напряжение  у  студентов  выражено  значительно 
выше,  чем  у  молодых  представителей  других  социальных  групп 
(Шангин А.Б.) 
Выводы 
Таким образом, на основании проведённых исследований, были 
сделаны следующие выводы: 
1.  В  день  экзамена  у  всех  испытуемых  студентов  имелось 
выраженное, 
нервно-эмоциональное 
напряжение, 
сопровождающееся ускорением частоты сердечных сокращений, за 
исключением ваготоников, у которых в аналогичный период имело 
место урежение частоты сердечных сокращений. 
2. После сдачи экзамена развивалось выраженное утомление на 
фоне  нервно-эмоционального  напряжения,  о  чём  свидетельствует 
замедление  частоты  сердечных  сокращений  и  понижение  уровня 
нервно-психического 
напряжения 
у 
студентов 
трёх 
экспериментальных групп. 
3. 
Наиболее 
высокий 
уровень 
нервно-психического 
напряжения выявлен у симпатотоников, средний - у нормотоникови 
низкий - у ваготоников. 
4. 
Наиболее 
выраженные 
сила, 
подвижность 
и 
уравновешенность  нервной  системы  отмечены  в  группе 
нормотоников (средняя сила  нервной  системы,  средняя  и  хорошая 
подвижность  нервной  системы,  хорошая  уравновешенность 
нервной  системы),  а  менее  выраженные  -  в  группе  ваготоников 
(средняя  сила  нервной  системы,  низкая  подвижность  нервной 
системы,  средняя  уравновешенность  нервной  системы)  и 
симпатотоников  (средняя  сила  нервной  системы,  хорошая 
подвижность  нервной  системы,  низкая  уравновешенность  нервной 
системы). 
5.  В  период  восстановления  показатели  функционального  и 
нервно-психического 
состояния 
организма 
полностью 
не 
восстанавливались. Наиболее близкими к норме данные показатели 
имели место в группе нормотоников.  

Вестник №4 - 2010г.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 
 
 
28 
 
 
 
 
 
 

Вестник №4 - 2010г.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 
 
 
29 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Вестник №4 - 2010г.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 
 
 
30 
 
Рекомендации 
1.Формирование положительной мотивации к ЗОЖ. 
2.Профилактика  возникновения  нарушения  ОДА,  утомления  и 
сдвигов 
нервно-психического 
здоровья  путём 
проведения 
физкультминуток, слежения за рабочей позой студентов со сторны 
преподавателей. 
3.Неукоснительное 
соблюдение 
санитарных 
правил, 
регламентирующих  требования  к  архитектурно-планировочным 
решениям,  оборудованию  учебных  учреждений,  воздушно-
тепловому  режиму,  естественному  и  исскуственному  освещению, 
водоснабжению  и  канализации,  режиму  учебно-воспитательного 
процесса и  учебной нагрузке, санитарному состоянию  учреждения 
организации,  рационального горячего питания студентов. 
4.Уменьшать 
психоэмоциональную 
напряжённость 
в 
экзаменационный период путем дыхательных упражнений: 
1)  Плечи  опущены,  расслаблены,  живот  несколько  выпячен  -
нижние  отделы  лёгких  наполняются  воздухом,  затем  вдохом 
поднимается  грудная  клетка,  плечи.  Полный  выдох  выполняется 
следующим  способом:  вытягивается  живот,  опускается  грудная 
клетка, плечи, ключица. 
2) Полное дыхание при ходьбе - вдох на 4-8 шагов; задержка -
2-4 шага, выдох- 4-8 шагов. 
3) Упражнение то же, но выдох осуществляется толчками через 
плотно сжатые губы. 
5.  Аутогенная  тренировка:  воздействуя  на  себя  методами 
самоубеждения, 
самовнушения, 
использования 
логических 

Вестник №4 - 2010г.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 
 
 
31 
доводов,  можно  добиться  снижения  уровня  возбуждения,  нервно-
физического  утомления,  преодоления  бессоницы  -  одного  из 
проявлений умственного и психического переутомления. 
 
Список использованой литературы: 
1.Агаджанян  Н.А.,  Пономарёва  В.В.,  Ермакова  Н.В.  /Образ  жизни  и 
здоровье студентов. Материалы 1 Всероссийской научной конференци 21-23 
января 1995 г.- М., 1995,стр. 5-9. 
2.Антропова  М.В.Дрипкова  А.Г.Адаптация  организма  учащихся  и 
студентов к учебной и физической нагрузке. -М.,1980. 
З.Плотников В.В. Оценка психовегетативных показателей у студентов 
в условиях экзаменационного стресса // Гигиена труда. 1983. №5. С. 48-50. 
4.Умрюхин  Е.А.,  Быкова  Е.В.,  Климина  Н.В.  Вегетативный  тонус  и 
энергозатраты  у  студентов  в  процессе  результативной  учебной 
деятельности //Вестник Российской АМН. 1999. № 6. С. 47-51. 
5.Щербатых Ю.В. Экзаменационный стресс. Воронеж. 2000.-120с. 
 
*** 
Кредиттік    технология  бойынша  білім  алып  жатқан  студенттердің 
психофизиологиялық  ерекшеліктерін  зерттеуге  арналған  жұмыста 
физиологияның және психологияның зерттеу әдістері жүргізіледі. 
 
*** 
The  work  is  dedicated to  the  research  of  psychophysiological  pecularities  of 
students  studing  according  to  the  credit  system.  The  physiological  and 
psychological research methods were used. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Вестник №4 - 2010г.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 
 
 
32 
ӘОЖ 338.24:371.3(075) 
Даулеткалиева К.Н. 
оқытушы     
Толкачева Л.А. 
оқытушы, М.Өтемісов атындағы БҚМУ 
 
ЭКОНОМИКАЛЫҚ БҢЛҢМ - ЖАЛПЫ БҢЛҢМ БЕРУДҢҢ 
ҚҰРАМДЫ БӨЛІГІ 
 
Ғаламдық    жаһандану    кезеңіндегі  әлеуметтік-экономикалық  
өзгерістер жағдайында  адами ресурстарды  дамытуға үлкен  көңіл 
бөлінуде.  Тәуелсіз  мемлекетіміздің  экономикалық  қуаты  мен 
ұлттық қауіпсіздігінің кепілі ретінде  білім беру жүйесінің маңызы 
артып отыр.   
Қазақстан  Республикасының  2005-2010  жылдар  аралығындағы 
білімді дамытудың мемлекеттік бағдарламасында бәсекеге қаблетті 
тұлға тәрбиелеудің өзектілігі атап көрсетілген. Оның ішінде жалпы 
орта  білім  беру,  білім  беру  сапасын  бағалау,  орта  білім  беруді  
дамыту, білім беруді ақпараттандыру, білім берудің ұлттық жүйесін 
құру,  педагог  кадрларды  даярлау,  қайта  даярлау  және  олардың 
біліктілігін  арттыру мәселесінде мемлекеттік бағдарлама құрылған. 
Білім  берудің  мақсаттары  қоғам  өмірінің  мақсаттарымен  тікелей 
байланысты. Өмір білім беруді нақтыласа, білім өмір сүруге тікелей 
әсер етеді.  
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғалы қоғамда, елдің сана 
сезімінде  де  түбегейлі    өзгерістер  болып  жатыр.  Білім  беру  ісінде 
жеке тұлғаны дамытуға көп көңіл бөлінуде. Білімі, кәсіби біліктілігі 
жоғары  жастарды  тәрбиелеуге  қол  жеткізетін  сапалы,  бәсекеге  
қабілетті  білім  ордаларын    қалыптастыруды  мақсат  тұтқан 
тұжырымдама білім берудің барлық деңгейінде әлемдік талаптарға  
сай өзгерістерді енгізді. 
Экономикалық  білім  -  жалпы  білім  берудің  құрамды  бөлігі. 
Сондықтан  қазіргі  кезде  дүние  жүзінің  көптеген  елдерінің 
мектептерінде экономикалық білімді жүйелі де сапалы беруге баса 
назар  аударылуда.  Экономикада  болып  жатқан  сапалы  өзгерістер, 
терең сауаттылықты, мектепте терең экономикалық  білім енгізуді 
талап  етуде,  яғни  мектеп  оқушыларына  экономикалық  білім  бере 
отырып, оқушылардың жан-жақты ойлау қаблетін дамытып, бүгінгі 
өмір жағдайында  өмір сүріп еңбек етуге бейімдеу.  

Вестник №4 - 2010г.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 
 
 
33 
Мектеп оқушыларына экономиканы  оқыту - табиғат заңдарына 
қарағанда  экономикалық  заңдарға    тәуелді  болып  отырған 
өзгермелі өмірге қойылған талап. Оқушыларға  нақты  жағдайларда  
экономикалық  заңдылықтарды  қолдана    білуде    экономикалық 
теория  мен  практикалық  түсініктерді  білуі  қажет.  Мектептегі 
экономикалық білім алудан қалыптасқан іскерлік, дағды, біліктілік 
оқушыларға  нарықтық  экономика  сұрақтарын  шешуде  өзін-өзі 
сенімді    ұстауға  және  оның  негіздерін  жан-жақты  оқи  отырып,  өз 
мамандығын  таңдауға  мүмкіндік    береді.  Экономикалық  білім 
негіздерін    меңгермей,  сауатты  экономикалық  ойлаумен  әрекет 
етуді  үйренбейінше,  қазіргі  өмірге  бейімделу  мүмкін  емес.  Олай 
болса  бүгінгі  оқушы  ертеңгі  күнгі  еліміздің  экономикасының 
дамуына  өз  үлесін  қосып,  мектеп  қабырғасынан  алған    терең 
білімдерін болашақта пайдалана білуіне бағытталған іс-әрекеттерді, 
жүзеге асыру қабілеттерін дамытуға көңіл бөлінуі қажет. 
Қазақстан  Республикасының  экономикалық  әлеуметтік  даму  
ерекшеліктерін,  ұлттық    және    аймақтық    ерекшеліктерін    ескере  
отырып,    оқушыларға    экономикалық    білім    беру    мазмұны  
ғылыми    негізде    анықталуда.  Нарықтық    экономиканың  
қалыптасуына    байланысты    елімізде    білімі    терең,    мәдениеті  
жоғары,  өмір    талабына    сай    бейімделген    жас    ұрпақты  
экономикалық  біліммен  қаруландырып, тәрбиелеу  - өте маңызды 
іс. Қазіргі   кезде  дүние  жүзінің  көптеген  елдерінде мектептерде 
экономикалық білімді жүйелі  де, сапалы  түрде  беруге  баса  назар  
аударылып    отыр.  Болашақ    ұрпаққа    қойылатын    талап  –  қазіргі  
өмір    талабына    сай    экономикалық    білімді    игере  отырып,  өз  
өмірінде,  өз    қызметінде    осы    білімді      пайдалана    білу. 
Экономикалық    білімнің    практикалық    пайдасы  -  оның    адам 
тәжірибесінде  күнделікті  кездесіп  жүрген  түсініктерді  ұғынуға  
көмектесетіндігінде.  Экономикалық    білімді    қолданумен    тығыз  
байланысты    мамандықтар    экономикалық    білімнің    жоғары  
деңгейде    болуын    талап    етеді.  Экономикалық    білім    берудің  
жалпы  адамзаттың мәдениетін қалыптастырудағы, адамгершілікке, 
үнемділікке, іскерлікке  үйретудегі  үлесі  зор. Экономиканы оқыту  
барысында  оқушылардың  бойында  халық, ұлт, әлем  алдындағы  
жауапкершілікті  тәрбиелеу  тиімді. Осы экономикалық  білім  беру  
арқылы    егемен    еліміздің    экономикалық    мәселелерді    шешуде  
өзінің    үлесін  көрсете  алатын  азаматтар  білім  алып,  тәрбиеленеді.   
Мектепте  экономикалық    білім    берудің    мақсаты  –  оқушыларды  
экономикалық    мәдениет    пен    қоғамдық  экономикалық    даму  

Вестник №4 - 2010г.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 
 
 
34 
заңдылықтарымен    таныстыру,  еңбек  ете    білуге    және    рухани 
материалдық    құндылықтармен    қамтамасыз    ететін    өз    елінің  
патриот    азаматы    болуға    тәрбиелеу.  Мектептерде    экономиканы  
оқытудың  мақсаты: 
-
 
жеке    тұлғаны    қоғамның    даму    барысында    алатын    орнын  
білуге,  оның    сауаттылығын    қалыптастыруға    байланысты  
анықталады; 
-
 
барлық  оқушыларды экономика  ғылымының  негізі  болатын  
білімдер  жүйесімен  және  ол  білімдерді  саналы  түрде  қолдана  
алудың  іскерліктері  мен  дағдыларын  берік  қалыптастыру  болып  
табылады; 
-
 
оқушылардың    экономикалық    мәдениеттілігі    мен  
экономикалық    іс-әрекеттері    арқылы    өмірде    қолдана    алуды  
қалыптастыру; 
-
 
әрбір    жеке    тұлғаның    ақыл-ойының    дамуына, 
адамгершілікке    ұмтылып,  әдемілікті    сүюге  үйретуге    жағдай  
жасау. Экономиканы  оқыта  отырып,   оқушыларға үнемділікті  дәл  
сезінуді, тілдік  ортаны  қалыптастыруға  мүмкіндік  жасау. 
 Экономиканы    оқытудың    міндеттері    де    назардан    тыс  
қалмады: 
-
 
білімдерін    жалғастыруға,  басқа    пәндерді    оқып    үйренуге  
күнделікті    тұрмысқа    қолдануға    қажетті    нақты    экономикалық  
білімді  меңгеру; 
-
 
экономикалық  қызметке  тән  қоғамда  адамның   толығымен  
қызмет  жасауына  қажетті  интеллектуалды  дамыту; 
-
 
оқушыларға    экономикалық    қатынастар    туралы    ойды  
дамыту; 
-
 
экономикалық    байланыстар    мен    экономикалық    шешімдер  
қабылдауға  мүмкіндіктер  беру; 
-
 
экономикалық  сұрақтарды  талдау; 
-
 
өндірістік      қатынастар    мен    экономикалық    байланыстар  
туралы  көзқарастар  қалыптастыру; 
-
 
жеке    экономикалық    білімдерді    қабылдау,    бақылау    және  
қазіргі  экономикалық  көзқарастарды  түсіндіру; 
-
 
қоғамдағы  экономикалық  процестер  жөнінде  қатынастарға  
қатысу. 
Оқушыларға    экономикалық    білім    беруде    олардың  
психологиялық-физиологиялық    ерекшеліктерін    ескере    отырып  
олардың    ойлау    қабілетін    дамытып,  олардың    білімдерін  
жетілдіруге    өз    бетінше    дамуға,    бәсекеге    қабілеттілікке  

Вестник №4 - 2010г.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 
 
 
35 
дайындауға  болады. Бұл  процестің  жүзеге  асырылуы - көптеген  
факторлар  әсерінің  нәтижесі. Әсер  етуші  факторлардың  ішінен  
мыналарды  атауға  болады: 
-
 
мемлекеттің  жалпы  саясаты; 
-
 
мемлекеттің  білім  беру  саясаты; 
-
 
ата-ананың  мақсат- мүддесі; 
-
 
экономикалық  білім  негіздерінің  мектепке  енуі; 
-
 
ата-ананың, қоғамның  жалпы  тәрбиесі; 
-
 
қоғам  талабы; 
-
 
мұғалім  еңбегінің   нәтижесі; 
-
 
оқушының  білімдік, іскерлік, дағдылары; 
-
 
еліміздің  әлеуметтік-экономикалық  өсуі.   
Оқушыларға  экономикалық  білім  берудің  негізгі  мақсат-
міндеттері,  факторларының  атқаратын  қызметтеріне  тоқтала 
отырып,  біз  олардың  оқушыларға  эономикалық  тәрбие  беру  және 
экономикалық ойлауды қалыптастыратындығын көреміз. 
Ұрпақ  тәрбиесі  қай  қоғамның, қай  кезеңнің  болмасын  өзекті  
мәселелерінің бірі  болып  табылады. Экономикалық  тәрбие  беру – 
нарықтық  экономика   мен экологиялық  жағдайларды,  білім  мен  
біліктілікті    жеке    тұлғаның    жоғары    адамгершілік  қасиеттерін  
қалыптастыруға,  әлеуметтендіруге  пайдалану. Жас  ұрпаққа  білім  
беру    жүйесінде    сондай-ақ    экономикалық    білім    мен    тәрбие  
беруде  мектеп  жетекші  рөл  атқарады. Мектептің  экономикалық  
дайындығы,  ондағы    әлеуметтік-экономикалық    функциялардың  
барлық    жағын  қамти  отырып,  қоғамды,    азаматтарды,    еңбекке  
деген    рухани    және  қабілеттігіне    қажетті    білімдердің    негізін  
құрайды. Сондықтан,  жеке  тұлғаны  мектеп қабырғасынан  бастап  
шаруашылық   есеп,    өз      шығынын    есептей   алуды,    өзіндік   құн  
маңызын  жетік  білу  үшін  іс  жүзінде  өндірістерге  қатынастырып  
отырған дұрыс. Экономикалық  тәрбие негіздері еңбек тәрбиесінде 
жатыр.  Экономикалық    тәрбие  оқушыларды  экономикалық  білім 
негіздерімен    қаруландыру,  қоғамның    экономикалық    саясатын  
ұғындыру,  өндіріс, айырбас, бөлісу  және  тұтыну, іскерлік  әдет, 
үнемділік пен ұқыптылық, табыс пен шығын,  пайда,  кәсіпкерлікке  
бастаудың  жолдарын  ұғындыру  болып  табылады.  Белгіленген 
бағдарлама 
бойынша 
әрбір 
класс 
көлемінде 
қаралатын 
тақрыптардың экономикалық тәрбиелік мәні бар. Мысалы:«Іскерлік 
әдеп»  тақырыбында  бизнеске  қатысушылар,  бизнестегі  өзара 
қарым-қатынастар, 
олардың 
негізгі 
белгілері, 
сенімділік, 
ұқыптылық,  жауапкершілік  сұрақтары  қамтылады.  «Нарықтық 

Вестник №4 - 2010г.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 
 
 
36 
экономика  және  оның  құрылымы»  тақырыбында  оқушы  өзі  өмір 
сүріп  отырған  ортадағы  нарық  заңдылықтарымен,  сұраным, 
ұсыным,  баға,  бәсекемен  таныса  отырып,  оларды  нақты  өмірде 
қолданып, жеке атқаратын қызметтерін тәжірибемен байланыстыра 
білуге үйренеді. Оқушыларды экономикалық тұрғыдан тәрбиелеуде 
қоғамдық  пайдалы  және  өнімді  еңбек  ерекше  орын  алады.  Өнімді 
еңбекте  оқушының  жоспарлау  ісіне,  есеп  алу,  бақылау,  өнімділік 
процесін  ұйымдастыруға  қатысуының  маңызы  өте  зор.  Бұлардың 
бәрі материалдық қаржы қорын, жұмыс  уақытын тиімді пайдалана 
білуге,  еңбек  өнімділігін  арттыруға,  жұмыс  сапасын  көтеру 
мүмкіндігін  табуға,  шаруашылыққа  тәрбиелеуге  мүмкіндік 
туғызады.  Бұл  сұрақтарды  оқып  үйрене  отырып,  оқушы 
тақырыптың  тәрбиелік  мәнін  түсіне  алады.  Экономикалық    тәрбие  
адамның    алған    білімін    терең    игеруіне,  оны    пысықтап 
практикалық    өмірде    іске    асыруға    көмектеседі,  өз  жүйесінде  
идеялық  және  практикалық  бағыт  береді. Мұнан  біз білім  мен  
тәрбиенің    тығыз    бірлігі    адамның    рухани    қасиеттерін  
құрайтындығын көреміз.  
Экономикалық  білім  беруде  оның  экономикалық  тәрбиелік 
мәнімен қатар экономикалық ойлау мәні де орын алады.     
Оқушылардың 
ойлау 
жүйесінің 
 
қалыптасуында   
экономикалық    білім    мен    тәрбие    берудің    маңызы    қызмет 
атқарады. 
Адамға  экономикалық  шындық – еңбек  үрдісі, өндіріс, бөлісу, 
айырбас,  материалдық  игілікті  тұтыну    әсері  мен    әрекет    ететін  
қалыптасқан  ойлаудың белгілі  бір  түрі  тән. 
Экономикалық  ойлау  материалдық  өндірісте, еңбек  үрдісінде  
туындайды,  дамиды.  Сана,  таным,  ойлау    еңбек    қызметінің  
бөлінбес  құрамдас  бөлігін  құрайды. 
Еңбек    нәтижелігін    арттыру    үшін    олардың    экономикалық  
ойлауын    жетілдіру,    дамыту    керек.  Бұл  –  экономикалық  
практиканы    шаруашылық    тетігін    объективті  экономикалық  
заңдарға  сәйкестендірудің  қажетті  шарты. 
Экономикалық  ойлау    адамның    экономикалық  іс-әрекетімен  
қалыптасады:  жеке    тұлға    өндіріске    қатысумен    қатар,  сатып  
алушы,  айырбасқа  қатысушы,  тұтынушы,  облигация,  акция    иесі  
ретінде    әрекет    етеді.  Ол    отбасы    бюджетін    есептейді:  «үй  
шаруашылығы    бюджетін»,  өз    кірісі  есебін,    қорын,    ақша  
шығынын    жүргізеді,    өндіріске    қатысушы    және    сатып    алушы  
ретінде  әрқашан  өз  таңдауын  жасайды. 

Вестник №4 - 2010г.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 
 
 
37 
    Экономикалық    ойлау    процесі,    осылайша,    адамның  
экономикалық  қатынастар,    экономикалық    әрекет    жөнінде  
ойлануы   және  оны  ұғынуы  болып  шығады. 
    Бұл    өз    кезегінде    адамның,  әлеуметтік    топтың,  қоғамның  
мемлекет атынан экономикалық процеске, белгілі бір  шаруашылық  
шешім  қабылдауға  саналы  қатысуына    негіз    қалайды.  Өндірісті  
түрлендіруші  адам  бөлу, айырбас, тұтыну  сияқты  экономикалық  
ойлау  иесі  болып  табылады. Сондықтан  оның  ойлауы  болмысты  
танумен ғана шектеле алмайды. Ол білімге  айналып, қабылданатын  
тиісті    практикалық    шешімге    негіз  болатын    қызметті  атқарады. 
Осыған  байланысты,  экономикалық  ойлау  анықтамасында  
адамның 
экономикалық 
шешім 
қабылдауға 
қатысуын,  
экономикалық қызметтегі  белсенді  рөлін  қосу  өте  маңызды. 
    Экономикалық 
ойлау,  жалпы  алғанда,  оқушылардың 
дамуына  көмектеседі.  Экономикалық    ойлау    сезімдік    және  
рационалдық,  нақты  және      теориялық    болуы    мүмкін.Сезімдік 
экономикалық  ойлау,    сезіну,    қабылдау,  сезім,    көңіл-күй    мен  
елестету    түріндегі    экономикалық    қатынастарды    тудырады. 
Экономикалық  ойлаудың  қалыптасуында  оқушының  берілген 
тапсырманы  өз  бетінше  орындауға,  шешімін  табуды  өз  алдына 
мақсат етіп қойып, іздену әркеті барысында жауабын оқушының өзі 
табады.  Оқушы  экономикалық  ойлауда  басқалай  пәндердегі  амал-
әдістерді  де  пайдалана  отырып  іздену  іс-әрекеті  ойлауымен, 
пайымдауымен  өз  ізденісін  жүзеге  асыруда  дұрыс  шеше  білу 
тәсілдерін меңгеруі қажет. Мұнда экономикалық теория мен қатар 
экономикалық  мазмұнды  есептер,  жаттығулар,  жағдаяттар  негіз 
бола  алады.  Өндіріс  факторларын  қолдануда  және  материалдық 
қаражат 
түрлерін 
үнемдеп 
пайдалану 
жолында 
өндіріс 
орындарында  және  жеке  отбасы  өмірінде  де  түрлі  қиыншылыққа 
және  т.б.  құндылығын  түсініп,  үнем  ережесінің  тиімді  жолдарын 
іздестіруге тәрбиелеп, сонымен қатар бұлар оқушылардың ой-өрісін 
дамытып  қана  қоймай,  оларда  тұрақты  білім-біліктілікті,  дағдыны 
қалыптастырады.                  
   Экономикалық    ойлауды    дамыту    үшін    қолданылатын  
негізгі    құрал  –  қолданбалы    есептер.  Ол    қандай    да    бір  
проблемалық    жағдаяттың    бейнесі,  моделі.  Осындай    есептердің  
типтерін    талдау    және    талқылау    барысында    оқушыларда    іс-
әрекеттердің  барлық  түрінде  қажетті  қасиеттің  маңызды  қыры  
болып табылатын, өздігінен атқарылатын оқу әрекеті  қалыптасады. 

Вестник №4 - 2010г.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 
 
 
38 
   Қазіргі    экономикалық    ойлау    қабілеті,  біріншіден,    алдағы  
әрекеттердің  бәрі    қоғамдық    маңызды    мүдделерге    сай    келуін; 
екіншіден,  қабылданатын  шешім  қазіргі экономикалық  міндетпен  
астасуын,  қазіргі    өндіріс    шарты    болуын;  үшіншіден,  жұмыс 
үрдісін  жеделдетуді, тиімділік  пен  сапа  категорияларымен ойлай  
білуді;  төртіншіден,    жаңа    міндетті    ойлану    мен    шаруашылық  
есепке,  жалға    беруге,    нарықтық    қатынастарға    дайындығын,  
экономикалық    мүдде    қалыптастыруды;  бесіншіден,  қазіргі  
экономикалық    ойлау    өндірістік  қоғамдық    құралдарға    иелік  
сезімін    қалыптастыруды,  жеке    және    ұжымдық    мүдделерді 
астастыра  білуді  білдіреді.    
   Экономикалық ойлау оқушының жан-жақты дамуына, оқу іс-
әрекеті  мәселелік  жағдайларды  шешуге,  оқу  іс-әрекеті  арқылы 
оқушының  ойлау  мәдениетінің  дамуына,  қызығушылықтың 
жоғарылауына әкеледі.                                                                                            
   Экономикалық  ойлау – түрі  мен  мазмұны  жағынан  уақыт  
ішінде дамитын  қозғалмалы   үрдіс. Ол  бір  қалпында  өзгермей  
тұра    алмайды.  Ол  –  қоғамдық    болмыс    пен    қоғамдық    сана  
бөлшегі. 
  Экономикалық    ойлаудың    дамуы    үшін    адамға    мектепте-ақ  
экономикалық  білімді  игерудің  объективтік  қажеттілігі  керек.       
   Бүгінгі  таңдағы  еліміздегі  үлкен  әлеуметтік-экономикалық 
өзгерістер  қоғам  мүшелерінің    экономикалық  түсініктерді  дұрыс 
игеруін  қажет  етеді.  Осы  орайда  қоғам  мүшелеріне  толық  
экономикалық 
білім 
беруде, 
мұны 
жүзеге 
асыруды 
қалыптастыруда,  мектеп  оқушыларына  жалпы  орта  білімді 
қамтамасыз  ететін  пәндік  білімдермен  қоса,  экономикалық  білім 
оқушының 
жан-жақты 
жоғарғы 
деңгейдегі  экономикалық 
сауаттылығының негізі бола алады. 
 
 
*** 
В  статье  рассмотривается  сущность  и  цели  экономического 
образования. 
Особое 
внимание 
уделяется 
рассмотрению 
влияния 
экономического образования на интеллектуальное развитие школьников. 
Обязательность 
экономического 
образования 
вырабатывает 
абстрактность мышления и адаптирует учащихся в реальной жизни.  
 
 
 
 
 
 

Вестник №4 - 2010г.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 
 
 
39 
У
У
Д
Д
К
К
 
 
3
3
7
7
1
1
.
.
3
3
:
:
1
1
5
5
9
9
.
.
9
9
 
 
Турчин А.С. 
 к.псих.н., доцент 
зав. кафедрой общей и педагогической психологии  
Ивановского государственного университета (Россия) 

жүктеу/скачать 2,92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: