Жолдасбек МӘмбетов /4 ім л т и 2011
жүктеу/скачать 8,36 Mb. Pdf көрінісі
|
К дар жәндіктер мен хайуанаттардан өздерінің мінез- I құлықтары мен әрекеттеріне ұқсас жайттарды көріп і күледі. Сондықтан да көркем шығармаларда (мысал- К дар мен анекдоттарда) оларды мысалға ала отырып, 88 Мәмбетов Ж олдасбек адам мінезін ашуға, жағымсыз әрекеттерін сынауға, і Комикалық - нақты қоғамдық құндылық. Адамнан Й басқаның қандай да бір қимыл-әрекеті табиғи комикалық | болып саналмайды. Еғер көшеде біреудің ышқыры бо- сап кетіп, шалбары түсіп кетсе де күлеміз. Бірақ бұл да шынайы комикалық құбылыс бола алмақ емес. Нағыз комикалық әрекеттщ әлеуметпк мәш оолуы керек. Ақиқат өмірде комикалықтың пайда болу жол- дары да, оның адам көңіл-күйіне әсер ету сипаты да алуан түрлі болып келеді. Комикалық атаулының ылғи да күлкі шақыра бермейтіндігі туралы жоғарыда атап өттік. Сол сияқты күлкінің де әр түрлі сипа- ты, мазмұнының озі әр басқа болып келетінін аңғара бермейміз. Жеңіл күлкі, қуаныштан туған күлкі, ашу- ызадан шыкқан күлкі т.б. деп санамалап кете беру- ғе болады. Оның бірі жеңіл әзілден, екіншісі мазақ і етуден, үшіншісі масқаралаудан туындап жатады. I ния сарказмға ауысып жататынын да білеміз. Абай өзінің төртінші қара сөзінде күлкіні былайша сипаттайды: «Әрбір уайым-қайғы ойлағыш кісі не дүние шаруасына, не ахирет шаруасына өзгеден жинақырақ болса керек. Әрбір жинақылықтьщ түбі кеніш болса ке- рек. Енді олай болғанда, үнемі уайым-қайғыменен жүре аламыз ба? Үнемі уайым-қайғыға жан шыдай ма екен? Үнемі күлмей жүре аламыз ба, үнемі күлмей жүруге жан шыдай ма екен? Жоқ, мен үнемі уайым-қайғыменен бол демеймін. Уайым-қайғысыздығыңа уайым-қайғы қылдағы, сол уайым-қайғысыздықтан құтыларлық харе- кет табу керек һәм қылу керек. Әрбір орынды харекет өзі де уайым-қайғыны азайтады, орынсыз күлкіменен азайтпа қайғыны, орынды харекетпен азайт. Шығар есігін таба алмай, уайым-қайғының ішіне кіріп алып, қамалып қалма, ол өзі де - бір антүрғандық Бұлардың арасында қатып қалған белгілі шекара бар деп айта алмаймыз. Жеңіл әзіл кейде иронияға, ал иро- және әрбір жаман кісінің қылығына күлсең, оған ра- Әдебиеттің эстетикалык; негіздері _________ 89 болғаныңнан Онда {эрбір жақсы адамньщ жақсылық тапқанына рахат- 1 ганып күлсең, оның жақсылықты жақсылығынан I гапқандығын ғибрат көріп күл. Әрбір ғибрат алмақтың | әзі де мастыққа жібермей, уақытымен тоқтатады. Көп күлкінің бәрін де мақтағаным жоқ, оның ішінде 15ір күлкі бар-ау - қүдай жаратқан орныменен іштен, |көкіректен күлмейді, қолдан жасап, сыртыменен бет- аузын түзеп, бай-бай күлкінің өнін сәндеп әдемішілік үшін күлетін бояма күлкі» [29.100-101 б.]. Абай күлкіні жай ғана еріккеннің ермегі емес, этикалық, әлеуметтік мәні бар мінез ретінде қарас- гырады. Оның қоғамдық мәніне талдау жасайды. Ақиқат өмірдегі комикалықтың негізгі тегі, онердегі эзіне тән жанрлық түрі - юмор мен сатира. Сатиралық комикалықтың ерекше жанры регінде зиянды құбылыстарды әшкерелеуге, қоғамға қауіпті кемшіліктердің бет-пердесін сыпырып, сынауға қызмет етеді. Оған өз дәуіріндегі қоғамдық қайшылықтар мен тоғышарлықты аяусыз сынаған Абайдың сатиралары нақты мысал бола алады. Мәз болады болысың, Арқаға ұлық қаққанға. ІПілтірейтіп орысың Шенді шекпен жапқанға. Күнде жақсы бола ма, Бір қылығы жаққанға? Оқалы тон тола ма, Ар-үятын сатқанға?! Одан үміт кім қылар, сасқанда Үйтіп асқан жолығар Кешікпей-ақ тосқанға [19. 81 б.] 90 М змбет ов Жолдасбек мысындағы қандаи да оір сәикессіздікл көрсететш жанр. Ол жанрда көрсетілген сәйкессіздікті жою не болмаса өзгерту міндетті емес. Ю. Борев «Коме- дия дамушы өркениеттің жемісі. Күлкі өз болмы- сында демократиялық болып келеді. Ол иерархияға (бағыныштылыққа) беделділер мен шенділердің ал- дында тізе бүіуге қарсы. Ол барлық теңсіздік атаулы мен зорлық-зомбылыққа, жеке дара билеушілікке кереғар күш ретінде өмір сүреді», - дейді [24. С. 84]. Өнердегі комикалықтың нақты жүзеге асатын орны - әдебиеттегі, театрдағы, кинодағы, теледидардағы коме- диял ық жанрлар. Комикал ықтың өзіндік ерекшеліктеріне байланысты онда суреттелетін жеңіл водевильден өткір сатиралық шығармаларға дейін әр алуан сипатқа ие бо- лады. Сонымен бірге комикалық сипат өнердің басқа да ӘР түр^і салалары мен жанрларында көрініс беретінін жоққа шығара алмаймыз, мысалы, сурет өнері музы- ка т.б. Әрине өнердің әр алуан түрлеріндегі комикалық қүбылысгардьщ көрініс беру, бейнелену ерекшеліктері мен мүмкіндіктері әр түрлі болып келеді. Комикалық пен трагедиялық категориялардың шыққан тегі бір деген де пікірлер бар. Оны көбінесе грек аңызындағы Дионис культімен байланыстыра- Елдің басшысы, көптің қорғаны саналған болыстың бойындағы барлық зүлым да аяр мінез-қүлықты Абай аталған сатиралық өлеңінде аяусыз сынаған. Халықтың көкейінде жүрген, бірақ айта алмаған іштейгі ыза-на- \ ласын ақын барынша дәл, барынша шебер жеткізген. Сатиралық шығармалардағы жеке адам бойындағы не- месе қоғамдағы кеселді әрекеттер мен қүбылыстарға берген автордың кесімі сол қоғамда өмір сүріп жатқан көпшілік пікірімен сәйкес келген жағдайда ғана ол қоғамдық пікірге айналатынын ескерсек, Абай сати- расы өз дәуіріндегі қоғамдық пікір, көпшіліктің ойы екеніне шәк келтіре алмаймыз. Юмор - ол өмір қүбылыстары мен адам бол- Әдебиеттің эствтикалық негіздері 91 ды. Дио.чис өлгенде айтылған жоқтаудан трагедия пайда болған, ал оның қайта тірілуіне байланысты туған әңгімелерден комедия пайда болған деғен аңыз сақталған. Қалай десек те бұл екі катеғория мазмұны мен қоғамдық сипаты жағынан кейде бір-бірімен өте жақын, кейде бір-біріне мүлдем қарама-қарсы, табиғаты жат, алыс ұғымдар сияқты түсіндіріледі. Осының өзі-ақ олардың философиялық мәнінің әлі толық танылып болмағанын аңғарса керек. Трагедия мен комедия магнитті плюс және минус зарядты таяқшаның екі ұшы секілді. Қарама-қарсы за- рядта болса да бірінен бірі кете алмай, бірінсіз бірі өмір сүре алмайтын тұтас бір әрекеттің екі қыры іспетті. Сондықтан да трагедия жүрген жерде комедия, ал ко- медия жүрғен жерде трагедия өмір сүре береді. ЖАҒЫМСЫЗДЫҚ Э стетика тарихында теориялық дәстүрі терең тамыр жаймаған әсемдікке қарама- қарсы категориялар - жағымсыздық (без- образное), опасыздық (низменное) және сүмдық (ужас- ное) деп аталады. Сонда да болса бүл категориялар ерте кезден-ақ жақсы нәрсе мен қүбылыстардың екінші қыры ретінде зерттеле бастаған. Ежелгі мысырлықтар қартаю, ескіру үдерісіне байланысты барлық дені сау әдемі, әсем құбылыстар мен заттардың бәрі ауру, көріксіз, жағымсыз нәрсеге айналады деп түсінген. «Жақсы жаманға айналады, дәмін, өңін жоғалтады» дейді. Әсемдіктің жағымсызға айналуы Исида туралы мифте былайша суреттеледі. Өзі асқан сүлу және жас Исидаға аралға баруға рұқсат бермейді. Сонда ол кәрі кемпірге айналып, қайықшыны алдап аралға өтіп кетеді. Аралға барған соң сиқырлы дұға арқылы өзінің жас та сұлу қалпына қайта келеді [30. С. 251. 92 Мэмбетов Жолдасбек Өнердегі жағымсыздық мәселесш алғаш рет тео- риялық тұрғыдан негіздеген Арисготель болатын. Көр- кем шығарма әрдайым әсем пішінде болады, бірақ онер іуындысы тек қана әсем де сұлу дүниелерден тұрмаиды, көп жағдайда әсемдікгің терең мазмұнын ашу үшін оған қарама-қарсы құбылыс регінде жағымсыздықты да пай- даланады. Кейде тіітіі жиіркеншпі, көріксіз, жағымсыз нәрсенің өзі коркем шығармада бейнеленгенде эсте- тикалық рахатгану сезімін тудыруы мүмкін. Ол рахатга- ну сезімінің астарында өз шығармасында суреткер ше- бер қисьшьш тапқан, ақиқат шындықты танудан туған куаныш сезімі пайда болатьш корінеді. «Кейде қараудьщ өзі жағымсыз сезім тудыратьш құбыжық хайуанатгар мен адам мәйіттерінің бейнелеріне қызыға қарайтын кезіміз болады», - деп Аристотель бекер айтпаса керек [11. С. 48-49]. Мысалы ұлы орыс суретшісі В.В. Верещагиннің «Соғыстьщ жеткен жері» («Апофеоз войны») деп атала- тьш сурегі бұл ойымызды дәлелдей түседі. Суретте адам бастарьшьщ қаңқалары тау болып үйіліп жатыр, қарауға қорқынышты-ақ, бірақ еріксіз бір күш бізді сол суретке қарауға, тамашалауға итермелейді. Ол не? Өнердің құдірегі ме? Әсемдік пен жағымсыздық қарама-қарсы құбылыс ретінде көрінгенімен, бір-бірімен тығыз байланыстағы категориялар болып саналады. Шекспир сомдаған Әдебиеттің эстетикалъщ негіздері 93 Гамлет бір сөзінде: «Күн секілді құдіретті тәңірінщ өзі өлексені сөулесімен сипап, құрт-құмырсқаны дүниеге өкеледі», - демеп пе еді. ¥лы драматургтың өзі мұндай құбылыстарды табиғат пен қоғамның жазылмаған заңдары деп түсінген секілді. Әсемдік пен жағьшсыздықтың, жақсы мен жаманның алмасып, ауысып келіп отыратынын қазақ әдебиетінде де көптеп кездестіруімізге болады. Мысалы, Махамбет өзінің «Тайманның ұлы Исатай» деген өлеңінде: Арғымақтан туған қазанат, Шабуыл салса нанғысыз, ■ / Қазанаттан туған қаз мойын, Күніне көз көрім жер шалғысыз. Айырдан туған жампоз бар, Нарға жүгін салғысыз. Аруанадан туған мая бар, Асылын айуан десе нанғысыз. Жаманнан туған жақсы бар, Атасын айтса нанғысыз. Жақсыдан тутан жаман бар, Күндердің күні болғанда, Жарамды бір теріге алғысыз, — деп жырлайды [31. 54 б.]. Дауылпаз ақын да мына әлемде қатып қалған ештеңенің жоқ екенін, бәрі алмасып, өзгеріп жататы- нын әсем де айшықты өлеңімен шебер жеткізген. Жағымсыз, көріксіз нәрсе әрдайым жиіркеніш туды- рады, ал әсемдік жалт етіп бір көрінуімен-ақ адам жанын рахат сезімге бөлеп, көңілге қуаныш ұялатады. Сонымен, жагымсыздыц дегеніміз - цогамның белгілі бір даму деңгейінде табиги болмысы мен жаратылысы теріс цогамдъщ мәнге ие заттар мен кұбылыстардың эстетикалык цасиеттері. Аталған затгар мен құбылыстардағы теріс күштер адамзатқа айтарлықтай қауіпті емес, ол күштерді адам баласы әлдеқашан игеріп, өздеріне бағындырып алған. 94 М эмбет ов Ж олдасбек ОПАСЫЗДЫҚ К өне мысырлықтардың пайымдауын- ша, асқақтыққа қарама-қайшы түсінік ретінде опасыздық (низменное) ұғымы алынған. Опасыздықтың қасиеттері туралы ең бірінші болып Еврепидтің «Орест» трагедиясындағы Мена- лай мінезіне қатысты Аристотель пікір айтып, оны эстетикалық ойдың тарихында алғаш рет жеке ұғым ретінде қалыптастырды. Опасыздық - жағымсыздықтың ең асқынған, ұшын- ған түрі, жай ғана емес, өте жағымсыз құндылық. Ол адамдар әлі күнге шейін жан-жақты танып, толық бағындыра алмаған жағымсыз, қауіпті теріс күш- тер. Егер адамзат баласы өз еріктерімен өздерінің қоғамдық қатынастарына толық қожалық ете алма- са, онда ол біртіндеп адамзат еркінен шығып, үлкен бақытсыздықтар мен қауіп-қатердің ошағына айна- луы мүмкін. Адамзат баласына орасан зор қауіп пен қатер тудыратын оқиғалар мен әрекеттердің барлығы да опасыздық ретінде қабылданады. Мысалы, ядролық атом бомбаларының жасалуы мен сыналуы, рассизм, милитаризм, фашизм, т.б. Жиырмасыншы гасырдағы кеңес өкіметі тұсындағы И.В. Сталиннің халыққа қарсы жасаған әр алуан саяси әрекеттері опасыздық болып саналады. Соның іпгінде бір ғана қазақ халқы үшін ол қасақана жасаған саяси науқандар арқылы елдің жартысына жуығын аштан қырса, сол елді бастайтын зиялы қауымын түгелге жуық қудалап, талайын түқым-тұқиянымен жойып жібергені - тарихи шындық. Бұл оның біздің қазақ халқы алдындағы опасыздығы. Мәңгі кешірілмейтін күнәсі. Ю. Борев музыкадағы опасыздық, жауыздық об- разы ХІХ-ХХ ғасырларда пайда болды дейді. Оған Ле- нинград блокадасы кезінде Д. Д. Шостакович шығарған Әдебиеттің эстетикальщ негіздері 95 |<Жетінші симфонияны» мысалға келтіреді. Бұл - |.<алықтың, соның ішінде орыс халқының басынан эткерген қасіретті тарихи жағдайға байланысты туған лығарма. Ал ондай образ бізде ХҮІІ-ХУІП ғасырларда- ' зқ пайда болған. Ол - жоңғар шапқыншылығы тұсында эмірге келген, күллі халық әлі күнге шейін жадынан ііығармай айтып келе жатқан «Елім-ай» әні. Қайғылы эн әуенінен халық басына түскен қасіретті айқын та- тимыз. Мұндағы тұтқиылдан бас салған қатыгез де эпасыз жаудан қырғьгаға ұшыраған халықтың ша- расыз күйі, қайғы-қасіреті - опасыздықтың салдары. Ёкінпгі жағынан, опасыздықтың белең алып кетуіне сол кездегі қазақ арасындағы қоғамдық қатынастардың нашарлығы да негізгі себептердің бірі болғанын біз та- рихтан жақсы білеміз. СҮМДЫҚ С ұмдық (ужасное) трагедиялыққа жа- қын ұғым болғанымен, мазмұны жа- ғынан оған кереғар категория. Тра- гедиялық қайғымен аяқталып, одан кейінгі өмір жарқын, үміт отын тұтататындай бақытқа жетелесе, сұмдық, керісінше үмітсіз, болашағы жоқ категория. Сұмдықтың соңы түгелдей жойылу, құрдымға кетумен аяқталады. Онда бақытсыздықтан құтылатын жол да, сенім де болмайды. Трагедиялықта бақытсыздық қанша жерден үлкен болса да, ол адамды асқақтатады, оның жеңіске, болашаққа деген үмітін сөндіре алмайды. Трагикалық образ өзі өмірден өтіп бара жатса да жақсылықтың, әділдіктің салтанат құратынына нық сенеді. Ал сұмдықта мүлдем басқаша, ол өзінің жеңілісін мойын- дайды, болашаққа деген үміт, сенім онда мүлде бол- майды. Сұмдықта образ не жағдай болса да көнген, 96 М әмбетов Жолдасбек сорлы, бейшара күйде өмірден өтеді. Оның келешекке сенерліктей себеп-салдары да болмайды. Кейбір дағдарысты кезеңдерде қалыптасқан қоғам, сонымен қатар сол қоғамға негізделғен дүниетаным қирап, оның орнына екінші бір билік, екінші бір дүниетаным келғенге дейінгі өліара шақта көп жағдаида күллі дүние қүрдымға кеткендеи, өзімізді сүмдық дәуірге тап болғандай сезінетініміз рас. Сол кез- де ол әлемдік апат сияқты айтылып, көп адамдардың саналарында сүмдық бір нәрсенің келе жатқаны жай- лы үрей пайда болады. Оған хандық билік жойылып, қазақ елінің орыс империясына отар болған кезінен көптеген мысалдар келтіруге болады. «Зар заман» деп аталатын әдебиеттегі дәуірдің ақындарының өлең-жырларындағы зар осыны айғақтайды. Бүл ту- ралы М. Әуезов «Әдебиет тарихында» былай дейді: «Зар заман деген - XIX ғасырда өмір сүрген Шортан- бай ақынның заман халін айтқан бір өлеңінің аты. Шортанбайдың өлеңі ілгергі, соңғы ірі ақындардың барлық күй, сарынын бір араға түтастырғандай жи- ынды өлең болғандықтан, бүкіл бір дәуірде бір сарын- мен өлең айтқан ақындардың барлығына «зар заман» ақындары деген ат қойдық. Бүл ақындардың дәуірі жоғарыда айтқан тарихи дәуірді туғызған дәуір. Зар заман ақындарының алғашқы буыны Абылай заманы- нан басталса, арты Абайға келіп тіреледі. Сондықтан қазақтың тарихымен салыстырсақ, зар заман дәуірі толық жүз жылға созылады» [32.192 б.]. Сол зар заман ақындарының басты өкілдерінің бірі Шортанбай өз за- маны туралы былайша толғайды: Зар, зар заман, зар заман, Зарлап өткен бір заман. Сөздің басы - биссіміллә, Біз айталық, сіз тыңда, Мүсылманның тарихын: Әдебиеттің эстетикалық негіздері 97 ч Төрт аяқты хайуан - Бұ дүниенің жарығы. \ Бағасы кеткен жігіттің Бетінен алар зайыбы. Бір Алладан басқаның Көпке қылған айыбы. Кесепаттың кесірі Келе ме деп керт басқа, Сол себентен қорқамын! Әуелгі қорлар зор болды, Сондай зорлар қор болды, Әуелгі барлар жоқ болды, Сондай жоқтар тоқ болды, Көтере алмай билігін, ¥ласқан үлкен кек болды, Ниетіне қазақтың Тым-ақ тәуір еп болды - Заман ақыр болар деп, Сол себептен қорқамын! [33.10 б.] «Зар заман ақындарының көпшілігі XIX ғасырдың орта кезінен бері қарай Исатай, Махамбет, Кенесары- лар қозғалысының артынан шығады. Қалың қазақтың үйтқысын шайқап шыққандай болып, орта жүзді, кіші жүзді түғел оятқан Исатай, Кенесары қозғалыстары қайғылы халмен біткен соң, елдің тауы шағылып, иығы түскен, бүрын болымсыз үміт болса, белгісіз келешек- тен күткен аз ғана сәуле болса, барлығы да жаңағы ерлердің жолсыз жорығынан соң суалып біткендей болады. Сондықтан XIX ғасырдың орта кезінен кейін зар заман күйі қалың елғе түгел жайылады. Өкінішті қазаның артынан қара жамылған елдің жүрегінен қайғыдан басқа еш нәрсе шықпайтын сияқтанады» [32. 195 б.]. Әрине, мүндай шарасыздық күйге түсу, келер күннен тек жамандық күту қай халықтың бол- сын әдебиетінде кездеседі. Ол, негізінен, бір үлттың не халықтың басына түскен нәубетке немесе тарихи жағдайларға байланысты болып келеді. Мүндай Та- 98 М әмбетов Жолдасбек рихи жағдайлар бір халықтың басында бірнеше рет қайталануы да мүмкін. Ерте замандарда өмір сүрген Майқы бабамыз өзінің кейінгі үрпағының болашағын болжап былай деген екен деген сөз қазақ арасына кеңінен тараған: ' Ш Әлі заман өзгерер, Өзгергенін көз көрер Мінгенің арба болар, Бар құс қарға болар, Жансыз арба ат болар Өз балаң өзіңе жат болар. .1 Жер тақыр болар, Жұрт пақыр болар. Осындай қилы заман болар Енді төрт мың жылда Дүние тамам болар [34. 58-59 б.]. Мәселен, дүниені тітіркенткен Алтын орда мем- лекеті құлап, бұрынғы үстемдігінен айырылған, шағын мемлекеттерге ыдырап, күш-қуаты сарқыла бастаған кезеңмен тұспа-тұс келетін Асан қайғының жырлары- нан да кейде үмітсіздікті, үрейді аңғарамыз. Мұнан соң қилы-қилы заман болар, Заман азып, заң тозып жаман болар Қарағайдың басына шортан шығып, Балалардың дәурені тамам болар [35.100 б.] Сұмдық категориясы - тарихи деңгейде шешімін табуы қиын адамзатқа бақытсыздық пен қасірет, кей- де тіпті өлім әкелетін, әлі адам баласы еркін меңгере алмаған ақиқат шындық құбылыстарды қамтиды. Осыдан келіп айнала қоршаған ортаға, қоғамға сенімсіздікпен қарау, болашақтан үміт үзу сезімі пай- да болады. Адамзат баласы өзін мынау ғаламда түкке Әдебиеттің эстетикалык негіздері тұрғысыз 1 | 1 бейшара күйде сезінеді. Мұны катқан алуан түрлі ағымдар мен бағытта{ідан да аңғарамыз. Модернистік өнерде мынау біз өмір сүріп жатқан әлемнің сипаты сүмдық, дүние ессіз, ол адам баласы- на қарсы жауыз күштерге толы деген тұжырым жаса- лады. Оған сол ағымның басында тұрған чех жазушы- сы Ф. Кафканың шығармаларын оқығанда толық көз жеткізуімізге болады. Неміс сыншысы К.Г. Симон әлемде ессіздікке, жолсыздыққа бет бұру ақиқатқа айналып отыр, өнер онымен санаспай тұра алмайды. «Жындыхана деген біздің әлемге ақиқатты аяққа таптай отырып еркін еніп алды... Біз атом бомбасын ойлап тапқан адам- ның монастырьға кеткенін, талантты деген кино- жұлдыздардың будда дініне өтіп жатқанын оқып, біліп отырмыз. Біз позитивті ғасырларға әбден тойып болған секілдіміз, рациональды оптимистік көзқарас кетудщ -гұр I - деп жазған екен. Бұл сипаттамадан әлемді үрей жайлап бара жатқанын, тарихи пессимизмнің жаппай бой көрсёте бастағанын байқаймыз. Ғылым дамып, адам баласының санасы өскен сай- ын, ол өзін қоршаған әлемнің жұмбақ сырларын таныған сайын табиғат оған өзінің одан да қиын, одан да күрделі мәселелерін көлденең тартуда. Өзіңіз ойлап көріңізші, теледидарды қосып қалсаң сағатына 1600 км/ сағ жылдамдықпен өз өсінде айналып, 100 мың км/сағ жылдамдықпен күнді айналып зымырап келе жатқан біз өмір сүріп, тіршілік етіп жатқан жұдырықтай жерді көз алдыңа алып келгенде, сол жер анаға кіндігіміз бай- лаулы біздің - адамдардың соншалықты әлсіз жараты- лыс екенімізді көріп зәрең кетпей ме? Осыдан келіп, адам мынау шексіз ғаламдағы өзінің дәрменсіздігін, санамен танудың өзі қиын алып та зор бір құдіреттің күлы екенін мойьгадамасқа шарасы жоқ. 100 М ғмбет ов Жолдасбек Жағымсыздық, опасыздық, сұмдық категорияла- ры - өнерде көрініс беретін негативті құндылықтар, әлемнің теріс эстетикалық қасиеттері. Солай бола тұрса да олар өнерде маңызды рөл атқарады. Аталған категорияларсыз өмірдегі қайшылықтар мен келеңсіз жайларды өнерде бейнелеу мүмкін емес. ЭСТЕТИКАДАҒЫ ӨНЕР ЖӘНЕ ӨМІР Ө ткен тарауда эстетика ғылымын қү- райтын негізгі түсініктер туралы баян- дасақ, енді оның қарастыратын негізгі мәселелері жайында сөз қозғамақпыз. Эстетиканың талдап, саралайтын басты мәселесі 1 өнер мен өмір. Ерте дәуірден бізге жеткен эстетика жайлы еңбек- тердің бәрінде де өнер мен өмірдің зерттеу объектісінен тыс қалған кезі болмапты. Аристотель өзінің «Поэти- касында» өнер мен өмірдің арақатынасы, трагедиялық жағдайдың адамға әсері туралы сөз қозғаса, Лессинг өзінің «Лакоонында» поэзия мен кескін өнерінің шека- расы туралы айта келіп, сөз өнері адам өмірінің қандай қүбылыстары болмасын өзге өнер түрлерінің бәрінен де сұлу етіп, әсем бейнелейтінін сөз етеді. Мұның бәрін тәптіштеп айтып отырған себебіміз, өнер тура- лы білімнің басты мәселесі - ол эстетиканың да басты мәселесі болып саналатындығында. Бірақ бұл мәселенің де екі жағы бар екенін естен шығармаган абзал. Бірінші, адам өміріндегі өнердің орны қандай, оның адамға және адамзат қоғамына қажеттілігі неде екенін білуіміз керек. Екінші, өмір мен өнердің арақатынасын, былайша айтқанда, өмірдің ақиқат шындығы мен оның өнердегі бейнесі бір-біріне қаншалықты сәйкес келеді соны анықтап алуға тиіспіз. Өнердің өмірдегі орны мен рөлі туралы бірінші сұраққа жауап беру үшін біз өнердің негізгі белгілерін Әдебиеттін эстетикалык негіздері 101 анықтап, оның мазмұны мен пішінінің ерекшеліктерін танүымыз керек. Кез келген заттар мен құбылыстардың өзіндік сипаттары мен ерекшеліктері олардың басқа заттар мен құбылыстардан өзгешелігін танытады және олардың жекедара өмір сұруіне мұмкіндік береді. Бұл - жалпыға ортақ заңдылық. Ал өнер деген не? Ол - адамзаттық, қоғамдық санадағы идеологияның формасы. Қоғамдық сана ретінде өнер ғылыммен қатар тұрады. Олардың бейне- лейтін объектісі де біреу: ол 1 омір, ақиқат шындық. Олардың ортақ қасиеттері мұнымен ғана шектелмейді, сонымен қатар олардың қоғамдық қызметтері де ұқсас, онер де ғылым сияқты омірді танытады, ақиқат шындықты көрсетеді. Солай дей тұрғанмен де, қоғамдық сананың бұл екі формасы бірін-бірі ешуақытта қайталамайды. Сонда өнердегі қайталанбайтын, өзіндік мәні бар нәрсе не екен, енді соған тоқталайық. Ол үшін өнер деген не, он- сыз адамдар неге өмір сүре алмайды деген сұрақтарға жауап іздеп корелік. В.Г. Белинский онердің өзіндік ерекшелігін саралай келіп:« ...олар өнер мен ғылымның бір емес екенін біледі, бірақ олардың айырмасы тек мазмұнында ғана емес, сол мазмұнды өңдеу тәсілінде екенін байқай бермейді: Философ силлогизммен, ал ақын - образбен бейнелеп сойлейді, бірақ екеуінің де айтатьшы бір нәрсе», - деген болатын [36. С. 585]. Сонымен, ұлы сыншы ғылымның өнерден ерек- шелігі оның «силлогизммен» айтылуында дейді. Ал «силлогизм» деген не? Бұл бір ғана жағдайға бай- ланысты емес, барлық жағдайда қолданыла берегін жалпылай ой қорытудың бір түрі. «Силлогизм» де- ген созді қолдана отырып В. Белинский ғылымның соңғы нәтижесі нақты фактіге келіп гірелмейгінін, нақтылықтан сәл де болса ауытқып, құбылыстардың жалпы заңдылықтарына бағынатынын ескертеді. Ал өнер болса жалпы заңдылықтарды емес, керісінше 102 М әмбетов Ж олдасбек нақты құбылыстар мен фактілерді пайдаланады. Әрдайым өнер тілінің негізінде нақтылық жатады. Өнердің осындай ерекшелігін В. Белинский «образбен ойлау» деп атаған. % Әрине, В. Белинский анықтама берген өнердің өзіндік ерекшелігі туралы пікір көбімізге таныс екендігі рас. Оны ары қарай тереңдей талдап түсіндіріп жаіудың өзі артық деп ойлаймыз. Бірақ, шын мәнінде, біз бәрін толық түсіндік деп айта аламыз ба? Мәселен, біз бала күнімізден таныс образ деген сөздің мәнін ашып, талдап түсіне аламыз ба? Образ деген не өзі? О браз-адам ақыл-ойы мен санасы арқылы ақиқатты танудың жолы. Ал образды жалпылай түсінер болсақ, сыртқы әлемнің адам санасындағы сәулесі (бейнесі). Көркем образдың өнердегі мәні мен мазмұны ту- ралы айта келіп, галым-сыншы М. Қаратаев мына- дай пікір айтады: «...реализмнің эстетикалық мұраты негізінен адам образы арқылы жүзеге асады, өйткені көркемөнердің негізгі мазмұны - адам өмірі. Адамның тағдыры, характері, күресі, сезім-сезігі арқылы көр- кемөнер адамның ішкі-тысқы өмірін танытады және сол арқылы бүкіл қоғамның, дәуірдің бейнесін таны- тады. Әсіресе, бұл адамтану деп аталатын көркем әдебиет саласына көбірек қатысты. ...Қай заманда да бақытты өмір, оңды адам шын көркемөнердің эстетикалық мұраты болған. Барлық елдің халық творчествосы барлық кезде сол халықтың ұғымына, арман-мүддесіне сай жақсы өмірді үлгі, өнеге тұтқан қаһарман адамдардың бейнесін жырлағаны белгілі» [37. 392 б.]. ' Щ Образсыз адам санасында ақиқат шындықтың сәулесі де, қиялдағы бейнесі де, дұрыс танымның бо- луы да мүмкін емес. Образ фактографиялық және ойдан шыгарылған, қиялдан туған болуы мүмкін. Фактографиялық ол күнделікті айнала қоршаған орта- Әдебиеттін эстетикалык негіздері 103 дан, өмірден көріп-білгеніміз, нақты сезінгеніміз. Оның өзі әр адамның қабылдауында әр түрлі болуы мүмкін. Ал қиялдан туған образдар олар мифологиялық, діни және ғылыми пайымдаулар арқылы пайда болады. Көркем образ - кез келген қүбылысты автордың пайымдауы арқылы сипатгайтын қиялдың нәтижесі. Образ - күрделі қүбылыс, оньщ бойында жалпылық та, жалқылық та қасиеттер кездеседі. Мысалы, Мүхтар Әуезовтің «Абай жолы» эпопея- сы жалпы алғанда XIX ғасырдағы қазақ даласындағы әлеуметпк, адамгершілік мәселелерді жинақтаған көркем образ (бейнесі) болып саналады. Шығармадағы Абай, Қүнанбай, Дәркембай, Оразбай, Қаратай, Ер- бол, Зере, ¥лжан, Тоғжан, Әйгерімдер әр алуан мінез бен әр түрлі әлеуметтік топтың өкілдері ретінде әрқайсысы дара және жеке образдар, сонымен қатар олар түтастай бір-бірімен әр қилы қатынастағы сол дәуірдің бүтін бір бейнесін қүрайды. Олардың біреуін роман сюжетінен алып тастау сол кезеңнің ақиқат шындығьга толық тануымызға үлкен кедергі келтірген болар еді. Сондықтан аталған романдағы барлық об- раздар жүйесі жинақтала келіп, бір бүтін образ секілді ақиқат шындықты танытуға қызмет етеді. Тағы бір есте үстайтын нәрсе, біз қалайық-қалама- йық, кез келген суреткер өз шығармасында көрінеді, араласады, белгілі бір оқиғалар мен әрекеттерге қатысып отырады. Көркем образдағы субъективтілік оның мазмүнының ажырамас бір бөлігі ретінде өмір сүреді, объективтілікпен органикалық жағынан біте қайнасып кетеді, сонымен қатар суреткердің сурет- телетін қүбылысқа беретін бағасын, қатынасын білдіреді. Біз шығармада нені сүлу, нені қайғылы, нені асқақ, нені күлкілі деп үқсақ, ол - суреткердің ойы, автордың шешімі деп түсінгеніміз жөн. Шығармашылық жеке түлға (авторсыз) болма- са, өнер туындысының да, образдың да болуы мүмкін 104 Мәмбетов Жолдасбек емес. Көп жағдайда оқырманның, көрерменнің, тың- дарманның да қызығушылығы тікелей авторға қатысты болып келеді. Мысалы, көрермен театрға өзі ұнатқан қоюшы режиссердің немесе рөлде ойнайтын актердің спектаклін коруге барады, музыка сүйетіндер өздері ұнатқан әншінің дауысын естуге немесе орындаушының тыңдауға оарады, сурет немесе мүсін өнерінде де көбінесе автордың беделі алға озып жататынын жоққа шығара алмаймыз. Субъективтіліктің образға қатыстылығы дегенде, коп жағдайда өнер туындысында ненің бейнеленгені ғана емес, оны кім жасады деген мәселе де үлкен маңызға ие болып жатады. Рембрандт өзі салған сурет- тердің бәрінен өзін кореді екен, сондықтан ол барлық шығармасын автопортрет деп жариялапты. Ал кез келген шығармадағы шытырман оқиғаның көптеген элементтері қаламгердің өз басынан өткізген омірлік материалмен астасып жататыны рас. Суреткер озі корген, жан-тәнімен сезінген шындықты ғана адам таңданарлықтай реалистікпен сұлу етіп суреттей ала- ды. Ақиқат шындық ж оқ жерде терең мазмұнның болуы мүмкін емес. Жоғарыдағы Рембрандттың әр суретін автопортрет деп атауының мәнісі де оның өз көзімен көріп, озінің санасында қорытқан өз дәуірін, өзінің халқын, өзін қоршаған ортаны өзінше бейнеле- геннен кейін айтқан ойы болса керек. Өнердегі субъективизм омірдің объективті маз- мұнын ашу құралына айналғанда ғана көркем мәде- ниеттің дамуына қызмет етеді. Ал онердегі субъекті мен объектінің арақатынасы туралы академик М. Қа- ратаевтың пікірі мынадай: «Суреткер - субъект, суреттелетін омір шындығы - объект. Субъект объектіден шығарма туғызғанда оның көшірмесін жасамайды, көркем бейнелі сурет жасай- ды. Ол субъект объектіге өзінің идеялық, эстетикалық тұрғысынан баға беріп, өзінің мүдделі көзқарасын, мақсат-ниетін білдіреді, өмір шындығын көркемдік ■ жолмен қайта жасайды. Қайта жасалған шындық өмір I шындығыныңдәл өзіемес, көркем шындъщ - көркемөнер ! шындығына бағынышты жасалған өз алдына бір көркем V дүние. Бұл дүниенің өз ішінде өмірдегідей шытырман 1 құбылыстар, адам характерлері бар да, олардың өзара I байланысы, бірлігі бар. Мұны жасаушы суреткердің ■ белсенді творчестволық әрекеті. | Сөйтіп, көркем' шығармада өмір шындығының I о&ьективтік сипаттарымен қатар, суреткердің өзіндік I ұғым, ықылас, арманы қатысқан субъективтік эле- менттер де бар, яғни объект пен субъектінің өзара диалектикалық бірлігі бар. Сондықтан да ол адамның \ жан жүйесіне әсер етіп, еліктіреді, еріксіз билеп әкетеді. I Әйтпесе жай қайталанған өмір кімді қызықтырар еді. I Жарасып қиысқан ақиқат пен әдемілік оларды жан | салып жырлаған суреткердің жүрек жалыны - міне оқушыны, көрушіні, тыңдаушыны билейтін құдіретті күш осы» [37. 306 б.]. Кез келген өнер туындысы белгілі бір идеяға құры- лады. Қаламгер өзі көрсеткісі келген өмір шындығьшда нені теріске шығарып үкім айтады, нені мадақ етіп насихаттайды, содан келіп идея туады. Кейде сурет- кер өз идеясын тура, ашық айтуы мүмкін, онда оның шығармасы ашық тенденциялық сипатқа ие болады. Ал кейбір шығармада автор өзінің түпкі ойын ашып көрсетпейді, өзі танытқысы келген шындықтың кесімін оқырманға қалдырып кететін жағдайлар да кездеседі. Бірақ соның озінде де суреткер шығарма идеясын толығымен оқырман еркіне қалдырды деп айта ал- мас едік. Себебі суреткер образ жасау барысында-ақ олардың қарым-қатынасы арқылы өзінің қандай иде- яны мұрат тұтқанын аңғартып қояды. Қанша жерден суреткер өз ойын бүркемелеп, нені мұрат тұтқанын байқатқысы келмегенімен, автордың неге немесе кімге бүйрегі бұрып тұрғанын анықтауға болады. | Әдебиеттің эстетикалық негіздері ________ 105 106 М эмбет ов Жолдасбек Бірақ барлық өнерсүйер қауымның сезу, тану, түй- сіну қабілетгері әрдайым бірдей бола бермейді. Мыса- лы, көркем туындыға қарағанда ғылыми еңбектің немесе публицистиканың не айтқысы келгенін бірден аңғаруға болады. Себебі онда астарлап айіу, сөзді құбылтып пай- далану, ойды тасада ұстау кездеспейді десек те болады. Ал өнерде сәл басқашалау. Өнердегі идея - ол қашан да көркем идея. Оны әр образдың іс-әрекетін, мінез-құлқын және олардың бір-бірімен арақатынасын жіті қадағалап, барлай отырып қана ең соңғы үкімді шығаруға, яки автордың не айтқысы келгенін пайым- дауға болады. Көркем іуынды бірінші сезімді қозғайды, оқырманды әр алуан эмоцияға жетелейді, соның негізінде барып белгілі бір ойға тұрақтандырады. Мы- салы, Л. Толстойдың шығармасындағы Анна Каренина- мұңды асуларын соңында жағдай екенін ойлап бас қатырып жатамыз. Бұл көркем іуындының өзіндік ерекшелігі болып табылады. Өнердің әсер еіу ерекшелігін былайша түсіндіруге болады. Көркем образдағы рационалдылық (ақыл-ой) эмоционалдылықпен әрдайым үздіксіз байланыста болады және сол эмоционалды тұрғыдан бағаланады. Демек, өнер іуындысын бағалауда ақыл-ойдан гөрі сезімнің қызметі жоғары екендігі баяғыда дәлелденген нәрсе. Кез келген көркем шығармада тартысқа түсуші екі тарап кейіпкерлердің сол шығармадағы өмір құбылыстары мен тіршілік болмысқа қатысты ойлары, негізінен, сол қаһармандарға өз қатынасын көрсететін автордың пікірі екендігін теріс дей алмаймыз. Мұндай ойлар тілден көрінеді, ал тіл - суреткер үшін ақиқат шындықтың өзі. Бірақ ғылым тіліне қарағанда әдеби тілдегі ойдың әрдайым эмоционалды бояуы қалың бо- лып келеді. Эмоционалды бояу әдеби тілде құбылту мен айшықтауды және фонетикалық, интонациялық Әдебиеттін эстетикалык негіздері 107 көркемдіу құралдарын молынан паидаланудың әсе- рінен пайда болады. Соның нәтижесінде тіл ойды да, сезімді де еркін жеткізе алатын көркем тілге ай- налады. Тілдің осындай қасиетін терең түсінген Н. Чернышевский: «Өнер жай әңгімеге, соның ішінде гылыми әңгімеге қараганда оз мақсатын әлдеқайда анық та сенімді жепсізеді. Бояуы қанық айшықты су- реттер біздің санамызды қасаң нұсқаулар мен құрғақ баяндауларға қарағанда әлдеқайда тез баурап алады, айналадағы заттар мен құбылыстардың сырын барын- ша анық етіп танытады, ойға қонымды етіп түсіндіреді», - деп жазған болатын. Өнерде ой тек қана сөз арқылы көрінеді десек қателесеміз. Ойды сөз қолданбай да бояу, дыбыс, қимыл, т.б. арқылы жеткізуге болады. Өнердің көптеген түрлері аталған мүмкіндіктерді пайдалана отырып өздері танытқысы келген ақиқат шындықты өздеріне ыңғайлы тілде жеткізе алады. Мысалы, бояу тілі, ды- быс тілі, қимыл тілі деп жатамыз, егер осылардың тылсым табигатьгаа тереңірек үңілсек, олардың да об- разды тіл екендігіне козіміз жетеді. Айналадағы заттар мен құбылыстарды рационалды ой мен эмоционалды сезім бірлігінен пайда болатын көркем образ ретінде қабылдау тек қана адамзат баласына тән қасиет. Басқа бірде бір жаратылыс иесі дүниені образды түрде қабылдай алмайды. Өнердегі ақиқаттың бейнелеу формасы ретінде көркем образ мазмұн мен пішіннің бөлінбес бүпн бір бірлігі ретінде өмір сүреді. Өнер туындысында мазмұн мен пішін бөлінбейтін тұтас бір дене сияқты, оларды ажыратып жеке қарастыру мүмкін емес, Н. Чернышевскийше айтқанда «мазмұннан пішінді бөліп алу 1 мазмұнды жою деген сөз, ал керісінше пішіннен мазмұнды боліп алу -пішінді жою деген сө,з» болып шығады екен. Бірақ осынау талассыз дәйекке қарамастан мазмұн мен пішін көркем образдың бір- 108 М эмбетов Жолдасбек біріне қарама-қарсы екі түрлі сипатын танытады. Олар- дың рөлі де, арақатынастары да екі түрлі, кейде тіпті мүлде қайшылықты болып келеді. Сонымен, көркем образдың мазмүны дегенді қалай түсінеміз? Көркем өнерде бейнеленетін омір қүбылыстары қай жағынан суреттелсе де, ол - суреткердің қатысуынан, оның дүниетанымы мен эстетикалық көзқарасынан тыс бола алмайды. Яки, мазмүнда көрінетін өнер туындысының ақиқат шындығы (өмірлік мазмүны, шығарма тақы- рыбы), оған суреткердің қатынасы (идеялық-эмо- ционалды мазмүн, көркем идея) және суреткердің ал- дына қойған өз шығармашылығы арқылы адамдарға ету қарап мазмүнды жиынтығы ғана десек қателесеміз, мазмүн әрбір коркем шығарманың бөлінбес бүтіндігі, сол элементтерді біріктіруші, үйымдастырушы екен. Ал кез келген шығарманың тақырыбын суреткер ойдан шығара салмайды. Тақырып таңдау барысын- да өнер иесін ең бірінші адам тағдыры, адам өміріне қатысты әр алуан ойлар толғандырады, содан соң барып идеялық ізденістер мазалай бастайды екен. Тақырыпсыз идеяның, идеясыз тақырыптың болмай- тыны белгілі. Олар өзара тығыз байланыста болады. Екінші жағынан, шығарманың идеялық мазмүны тікелей суреткердің ойына, қиялына тәуелді болса да, тақырып әр түрлі жағдайларға байланысты өзгерістерге түсуі мүмкін. Тақырып өзі көтерген мәселелердің үлкен немесе кішілігіне, қандай өмірлік материалдан алынғанына қарамастан, қоғамдық түрғыдан мәнді болуы тиіс. Онсыз қандай шебер қолдан шыққан шығарма болса да халықтың қолдауына ие бола алмай- ды. Мысалы, кеңес дәуірінде қазақ жазушыларының та- рихи тақырыпқа жазылған шығармалары көпшіліктің қолдауына ие болды, себебі онда халықтың өзі қалаған ақиқат шындық, қазақ қоғамы қажет еткен рухани мәселелер қозғалған еді. Әдебиеттін эстетикалык негіздері таңдаудың таңдап алған тақырыбы арқылы нені дәлелдей алды, шығарма идеясы халықты неге үйретеді - ол тақырып таңдаудан да маңызды мәселе екендігін әрдайым есімізде үстағанымыз жөн. Өйткені кез келген тақырыпты су- реткер өз өресі мен көзі жеткен ақиқат шындық ая- сында ғана ашып, таныта алады. Мәселен, М. Дулатов «Бақытсыз Жамал», С. Көбеев «Қалың мал», С. Мұқанов «Мөлдір махаббат» романдарында жиырмасыншы ғасыр басындағы қазақ қоғамындағы әйел теңсіздігі мәселесін көтерген. Бірақ әр жазушының идеялық шешімі әр басқа болып шыққандығы бізге белгілі. Өнердегі идея әрқашан да эмоционалды сипат- та болады. Эмоционалды және рационалды бірліктің қосындысы образдың эстетикалық табиғатын айқын- дайды. Ал ол пішінмен қамтамасыз етіледі. Егер мазмұнды анықтауда пішін кейде тасада қалатын болса, ал пішінді анықтауда мазмұнды ескеру- сіз қалдыру мүлдем мүмкін емес. Өйткені мазмұнды таныту, оның күллі сыр-сипатын айқындау тек пішін арқылы ғана жүзеге асады. Пішін мазмұнның бүпндігін қамтамасыз етеді. Өнердің көптеген түрлері мен жеке- леген жанрларына тән тілдегі бейнелеу құралдарының жинақталуы арқылы - көркем образда пішін мазмұн- мен бірігіп, тұтасып кетеді. Пішіннің өнердегі ортақ элементтері - сюжет пен композиция. Сюжетте шығар- мадағы қаһармандардьщ әрекеттері мен өзара қаты- настары, сезім мен мінез иірімдері нақты көрініс таба- ды. Сюжеттің негізгі мақсатьшьщ өзі - тақырыпты ашу. Ал мазмұнның идеялық-эмоционалды жағын та- ныіу, негізінен, композицияға Композиция дегеннің өзі ш ы ғ і тиесілі дастырушы және өзара байланыстырушы, бөлшек- терді бүтінге бағындырушы немесе, керісінше, бүтінді болшектер арқылы айқындаушы қызмет атқарады. 110 Мәмбетов Жолдасбек Қорыта айтқанда, композицияның негізгі міндеті көр- кем шығарма компоненттерін тұтас бір бүтінге жинақ- тау болып табылады. .-Ж Әрине, сюжет пен композиция да тақырып пен идея секілді бір-бірімен тығыз байланыстағы категория- лар. Соған қарамастан шығарманың біртүтас пішіні ретіндегі олардың қызметі әр алуан болып келеді. Мазмүн пішінде айқын бедерленіп (заттанып, мате- риалданып) адам сана-сезімімен қабылдауға қолайлы мүмкіндік туғызады. Сондықтан да пішін көп жағдайда материалга тәуелді болып келеді және онда шығарма мазмүны мен материал (бірлігі) түтасуы жүзеге аса- ды. Бірақ пішіннің әр алуан жақтарының мәні мазмүн үшін бірдей бола бермейді. Шығарманың ішкі және сыртқы пішіні болады. Ішкі пішін деп мазмүнның пішіндік қүрылымын, көркем образдар жүйесіндегі суреткердің идеялық- тақырыптық ойының материалдануын түсінеміз. Ал сыртқы пішін, ең алдымен, бейнелеу қүралдарының комегімен жасалатын материалдың өзіндік ерекше- лігіне байланысты пайда болады. Мысалы, музыкалық шығарманың ырғағы мен әуенін өзгерту оның мазмүнының өзгеруі, яки ішкі пішін болып санал- са, ал сол шығарманың әр алуан аспаптарда орында- луы (домбырада, қобызда, скрипкада) немесе жоғары не төмен дыбысталуы, бірақ негізгі ойдың сақталуы сыртқы пішін деп аталады. ӨНЕР ТҮРЛЕРІ Э стетика іуралы әңгіме бола қалса, міндетті түрде өнердің әр алуан түрлері қосарлана сөз болып жатады. Соны- мен, өнер деген не, оның қандай сипаттары, өзіндік ерекшеліктері бар екен соған тоқталып корелік. Әдебиеттің эстетикалыц негіздері ________ 111 Мәселен, қазіргі баспасөз материалдары мен радио, теледадардан беріліп жатқан хабарларды оқып неме- се көріп отырып көптеген адамдардан «Мен өнерді сүйемін», «Өнер - менің өмірім» деген мазмұндағы алуан түрлі әңгімелерді естіп жатамыз. Бірақ солар қалай сөйлеп жатыр, дүрыс па әлде бұрыс па деген мәселеге назар аудармаймыз. Негізінде өнердің тектері бар, сол сияқты олар- дың көптеген түрлері де бар. Өзіміз жастайымыздан білетін, санамызға сіңісгі өнер түрлері бар, сонымен қатар атын естісек те қандай өнер екенін әлі толық біліп пайымдай алмайтын бізге таныс емес өнер түрлері де жиі кездесіп жатады. Мысалы, «Мен өнерді сүйемін» дегенде ол оньщ белгілі бір түрін ғана, соның ішінде музыканы немесе сурет, мүсін өнерін ғана ұнатып, жақсы көруі мүмкін. Ал өзі әлі танып білмеген өнер түрін қалай жақсы көре алады? Сондықтан жалпы өнер атаулының мәні мен мазмүнын, олардың түрлерін ажыратып білмей тұрып «Мен өнерді сүйемін» деудің өзі асылық болады екен. Ол сол адамның өнер тура- лы білімінің таяздығын, сауатының әлі де болса биік деңгейге -көтеріле қоймағанын аңғартса керек. Егер мен музыканы сүйемін немесе мен эстраданы сүйемін, әдебиетті ұнатамын десе бір басқа. Өнердің әр алуан түрі туралы сөз болғанда міндетгі түрде өнер түрлерінің әрқайсысының тілі, олардың әрбіріне тән образдылық сипаты туралы да мәселенің бас көтеріп шығары ақиқат. Суретші өз шығармасын сан алуан түрлі бояулар түрімен, сазгер сан мыңдаған дыбыстар жүйесі арқылы, ал қаламгер сөзді ойна- ту, құбылту тәсілімен жазып шығады. Бірақ сурет өнеріндегі образ бен музыка өнеріндегі образ жалпы қасиеттері жағынан ұқсас болғанымен, әрқайсысының өздеріне ғана тән ерекшеліктері бар. Жинақтай айтқанда, сол «өздеріне ғана тән ерекшеліктер» әр өнер түрінің басқа өнер түрлерінен айырмашылығын, шека- 112 Мәмбетов Жолдасбек расы мен мүмкіндіктерін анықтап, ажыратып түрады. Өнердің ең көне түрлерінің бірі - сәулет өнері. Оның пайда болуы адам баласының тіршіліктегі өмірлік қажеттілігінен туған. Алғашында ол адамды суық пен ыстықтан, жауын мен қардан қорғау үшін пайда болған. Әрине, алғашқы баспана түрлерінен әсемдік, сүлулық сипаттарды іздеудің өзі ағаттық бо- лар еді. Оны қазақтың сәулет өнері жайлы жазған Өзбекәлі Жәнібековгің зерттеу еңбегінен алынған мына бір үзіндіден анық көруімізге болады: «Тауқыметі мол күнкөріс қамы дала түрғындарын ерте заманнан бастап-ақ мінезі әр қилы табиғаттың, қүбылмалы ауа райының ыңғайына орайластырылған баспана үлгі- лерін қалыптастыруға мәжбүр еткен. Табиғаты әр түрлі жекелеген аймақтарда олардың қүрылымы жағынан бір-біріне ұқсас болғанымен, іске жаратылған матери- алы, төбе жабыны жағынан әр түрлі болғаны ықтимал. Әйтсе де, осыдан жүздеген, тіптен мыңдаған жылдар бұрын ең байырғы құрылысшылар болған алғашқы қауым адамдарының өзі де қазіргі үйлермен салыстырғанда түкке тұрғысыз тұрпайы баспана- сын жер ыңғайына, қолға түскен материалдың - ағаш бұтақтарының, қабығының, аң сүйектерінің, тері-тер- сектің, шөп-шаламның ерекшеліктеріне қарай ұқ- сата білген. О бастағы аңшылардың, терушілердің, қарабайыр егіншілердің жасампаздығы да, кейіні- ректегі көшпелі, жартылай отырықшы және отырықшы қауымдастықтарға тән құрылыс ісінің де айналадағы ортаның әсерімен қалыптасқаны мәлім. Алғашқы аңшының дала жағдайында қалыптас- тырған баспанасы жерге қадалған сырықтардың басын қосып буатындықтан қаңқасы сүйір болып бітегін, сыр- ты агаштың қабығымен, аң терілерімен жабылатын қос (бастапқы аты белгісіз) немесе жерді ш ұқырлап қазып, ортасына төбедегі түтін шығатын тесіктің ернеуін шабақтауға орайластыра әр жерден қойылатын, бір- Әдебиеттің эстетикалық негЪдері 113 бірімен байластырылған тіреуіш ашаларға ағаш бұтақ- тарын тастап, үстін шөп-шаламмен жаба салатын, кіріп-шығатын ойығы бар кепе (бастапқы аты белгісіз) болған деп жорамалдауға болады. Ал жерді шаршылап қазып, алынған топырақтың есебінен биіктей түсетін қабырғасының қақ ортасына кесе көлденең белағаш (қары) қойып, екі жағына қарама-қарсы ағаш кеспек- тер (пәруаз) тастап, үстіне топырақ салып, лаймен сы- лайтын, түтін шығатын ойығы, кіріп-шығатын есігі бар жеркепенің кейінірек пайда болғаны ықтимал. Ғасырларды артқа салып, көшпелі малшылар аң- шының сүйір қосын, егіншілер кепесін бірте-бірте жетілдіре түскендіктен қазақ даласында тұрғын үйдің жылжымалы және тұрақты түрлері қатар дами бер- ген» [38.110 б.]. Кейін келе сәулет өнері тек қана адамның тіршілік қажеттілігін қанағаттандыруды мақсат етпей, енді ол рухани қажеттілікгі де қанағаттандыратын, әсемдік пен терең үйлесімділікті негізге алатын эстетикалық талғамға лайықталған өнер түріне айналды. Одан же- келеген ұлттың, халықтың арман-мүддесін, сұлулыққа, биікгікке деген ұмтылысын, жасампаздығын тануы- мызға болады. Қазіргі Астана мен Алматыдағы зәулім ғимараттар, әсем айшықты мешіттер, сымдай тар- тылған копірлер мен жолдар - қазақ халқының кешегі куәгерлері Жалпы зыка, сәулет өнері, кескін онері, театр және кино, би, түрлершің заңдылықтары барлық түріне деестеұстағанымызжөн. Мысалы, көркем шығарманың идеясы деген мәселе барлық онер атаулыға тән қасиет. Бірақ әдебиет пен сурет онерінде идеялық ондағы арасындағы СӘНДІК 114 Мэмбетов Жолдасбек сәулет өнерінде олардың идеялылығы заттың неме- се құрылыстың неге арналғанына, ең бірінші кезек- те шығарманың эстетикалық-эмоционалдық құры- лымына байланысты көрініс табады. Әрбір өнердің жеке түрі сол өнерге арналған нақ- зерттеледі. Ал тика болса пайда терін, олардың өзара байланыстары мен жіктелу принциптерін айқындайды, сонымен қатар өнер- дің ақиқат шындыққа эстетикалық қатынасы, көз- қарасы тұрғысынан жекелеген өнер түрлерінің ерек- шеліктеріне талдау жасау да эстетиканың мәселесі бо- лып табылады. щ Өнер түрлерінің көп болуының басты себебі адам- ның жасампаздығын қалыптастырушы ақиқат шын- дықтың әралуандығында, өнер сипатының көп қыр- лылығында деп түсінуіміз керек. Өмірдің сан түрлі құбылыстарын тек өнердің бір ғана түрімен бейнелеп шығу мүмкін емес. Кез кел- ген өнердің түрі белгілі бір ақиқат шындықтың өзіне ыңғайлы жағын ғана айқын да айшықты бейнелей алады, ал сол шындықтың келесі бір жағын бейне- леп көрсетуге оның қабілет мүмкіндігі жете бермеуі мүмкін. Мәселен, сурет өнері дүниедегі заттар мен құбылыстарды, адамның табиғи және әлеуметтік бол- мысын жан-жақты терең бейнелеп көрсете алғанымен, ақиқат шындықты, адам мінезін қимыл-қозғалыс үстінде бейнелеп көрсетуге қабілетсіз. Сол сияқты музыка да адамның сезіміне, іштейгі толғанысына, көңіл күйінің терең қатпарына еніп, орасан зор әсерге бөлегенімен, өмірдегі нақты мәселелерді бейнелеуге, сол сезім мен толғанысты тудырушы себептерді ашып көрсетуге дәрменсіз. Осыған байланысты өнер дамуының екі жақты тен- денциясын пайымдауымызға болады. Бір жағынан, күн өткен сайын өнердің бөлшектеніп, жеке өнер Әдебиеттін эстетикалык негіздері 115 түрлерінің пайда болып жатқанының куәсі болуда- мыз. Екінші жағынан, көптеген өнер түрлерінің ақиқат шындықты толық жеткізу үшін бірігіп, бірінің жеткізе алмағанын екіншісінің көмегімен толықтырып келе жатқанык да күнделікті өмірден көріп, біліп отырмыз. Бүл процестер еш уақытта тоқтамаған және тоқталмақ та емес. О баста әдебиет пен музыка түтастай бір онердің түріне жататын. Әлх күнге шейін тайпалық деңгейде өмір сүріп келе жатқан кейбір халықтардың өнерінде би, музыка, театр өнерінің элементтері мен сурет және мүсін өнерінің түрлері бүтін бір органикалық бірлікте екендігін мәдениеттануға байланысты әр алу- ан еңбектерден оқуымызға болады. Өнердің синкрет- тілігінің пайда болу шартгары туралы кезінде орыс ғалымдары Потебня, Веселовский, Жирмунскилер де жазған болатын. Қоғам дамуына байланысты өмірдің әр алуан қүбы- лыстарын жан-жақты және терең бейнелеуте деген қажеттіліктен олардьщ бөлініп, жеке онер түрлерінің пайда болуына жол ашты. щ Екінші жағынан, өмірдің әр алуан жақтарыньщ ара- қатьшасьш ашып көрсетуте деген қажеттілік көптеген өнер түрлерінің бір-бірімен тығыз байланыста болуына, бірінің осал түсын екіншісінің толықтыруына мүмкіндік жасады (мысалы, сәулет өнерінде оны мүсін өнері мен сурет өнері толықтырып түрады, бірақ әрқайсысы өзінің көркемдік мәнін сақтап қалады). Дей түрғанмен де сәулет өнерінің әсем де айшықты мазмүнға ие болу- ында олардың синтезі маңызды рөл атқарады. Қоғам да- муына байланысты кейін туған өнердің бір түрі - балет. Бірақ аталған өнер түрін бисіз, музыкасыз, көркем деко- рациясыз көз алдымызға елестете алмаймыз. Мүндағы өнер түрлерінің бірігуі жай ғана бірііу емес, жоғары деңгейде бірііу болып табылады. 116 Мэмбетов Жолдасбек Жаңа өнер түрлерінің пайда болуы да, олардың да- { муы да қоғамдық рухани қажеттілікке тікелей байла- ! нысты болып келеді. ; 1 Адамзат қоғамының дамуы барысында мынадай • жағдайлар да болған, мысалы қоғамға қажетті бір | өнер түрі ерекше дамып ал енді бір қоғамға қажет өнер түрі дамымай, қолдан жасалған кедергілерге : үшырап тоқырап қалған. Феодализм дәуірінен де дін мен мемлекет бірге билік қүрған тұста, әсемдік үғымы тек о дүниедегі жүмақта ғана болады деген түсінік үстемдік алып түрған уақытта сәулет өнері мен музы- ка шарықтап дамиды, себебі олардың күшімен діни түсініктерді жеріне жеткізе бейнелеуге болатын еді. Ал, керісінше, адам сымбатын, шынайы дүние сүлулығын барынша шабыттана бейнелеген қайта орлеу дәуірінде сурет және мүсін өнері басқа өнер түрлерінен әлдеқайда дара көрініп, қарқынды дами бастады. Қоғам дамуына байланысты адамдар енді тани бастаған ақиқат шындықтың жаңа қырлары қоғамдық тәжірибеге тартылады, ал ол тәжірибе өнерге адам тәжірибесіне байланысты жаңа талаптар қоя бастады. Оның ақыры жаңа бір өнер түрінің пайда болуымен аяқталады. Мысалы, кинематография солай пайда болған. Ең бірінші «қозғалатын суреттерді» 1895 жылы Париж- де ағайынды Люмьерлер өмірге әкелді. Бірақ олар өнердің жаңа бір түрін ойлап таптық деген жоқ, тек техниканың жаңа мүмкіндіктерін жарнамалаумен ғана шектелді. Ал одан кейін он-он бес жыл өткенде кино онердің ең әйгілі түрінің біріне айналып шыға келді. Себебі неде? ^ Әрине, киноның пайда болуы, оның аса жыл- дам қарқынмен дамуы ең бірінші сол түстағы ғылым мен техниканың дамуына тікелей байланысты. Бірақ ғылыми-техникалық прогресс кинематографияның дамуына тек жол ашып, мүмкіндік жасағанын естен Әдебиеттін эстетикалык негіздері 117 шыгармауымыз керек. Ал сол мүмкіндіктің ақиқат шындыққа айналуы, жаңа өнер түрінің жедел дамуы - қоғамдық өмірдің сүранысынан туындаған қажеттілік. Әрине, кино жеке өнер түрі, қоғамның барлық гонтарьша түсінікті өнер. Бір жағынан, ол да әдебиет секілді идеологиялық қүрал ретінде қызмет етеді. Өнердің түрі дегеніміз - омірдің белгілі бір қырын ғана басым суреттейтін, белгілі бір образдылық сипа- тымен дараланатын адамның эстетикалық қажеттілігін қанағаттандыратын* коркем образ жасау материалы мен оны сомдау заңдылығы бойынша ерекшеленетін өнердің белгілі бір саласы. Енді олардың жіктелу принциптеріне тоқталайық. Ең бірінші өнер түрлері бейнелеуші онер (изо- бразительное) және бейнелемейтін онер болып екіге бөлінеді. Бейнелеуші өнерге кескін, графика, мүсін, көркем фотография, т.б. жатады. Яки бүл онер түр- лерінде заттар мен қүбылыстардың сыртқы пішіні бейнеленеді. Ал бейнелемейгін (неизобразительное) өнерге музыка, сәулет, сәндік қолданбалы өнер, хо- реография жатады. Онда бейнелеуші объектіге тура ұқсамаса да адамның ішкі жан дүниесін, оның сезімін, көңіл күйі мен толғанысын пішін арқылы жеткізеді. Әрине, өнерді былайша бөлгенде оның астарында қатып қалған бір заңдылық бар екен деп түсінбеуіміз керек. Олар да көбінесе бір-бірімен әр алуан деңгейде араласып, бірінің шекарасынан екіншісі отіп жататын кездері жиі үшырасады. Мәселен, онердің басты бір түрі саналатын әдебиетте бейнелеуші де, бейнелемейтін де өнер түрлерінің қасиеттерін атап корсетуге болады. Сондықтан ол жоғарыдағы жіктеу принциптеріне коне бермейді. Одан әрі өнерді синтетикалық (кеңісгіктік) және динамикалық (уақыттық) деп болеміз. Мұның алғаш- қысына кескін, графика, мүсін, сәулет, сәндік қол- « 118 Мәмбетов Жолдасбек данбалы өнер, көркем фотография жатса, екіншісіне - әдебиет, музыка, би, т.б. өнер түрлері кіреді. Өнер түрі дегеніміз - өмірдің бір ғана қырын басым суреттейтін, белгілі бір образ түрімен даралана сипат- талатын, өзіндік адамның эстетикалық қажеттілігін қанағаттандыру әдісі бар көркем образ жасау матери- алы мен заңдылығы бойынша ерекшеленетін өнердің бір саласы. Статикалық және динамикалық өнердегі көркем образдар өмірдің жеке және жалпы сипаттарын бір- лікте сипаттай отырып, ақиқат шындықты әр алуан деңгейде жеткізеді. Мысалы, сурет өнерінде сыртқы дүниедегі қүбылыстардың шарықтау шегін дәл бей- нелеп көрсете алса, би өнерінде сол қүбылыстағы қозғалысты қимыл үстінде суреттейді. Образ кейде сыртқы ақиқат шындықты дәл қайталап бейнелемеуі де мүмкін. Мәселен, сәулет өнеріндегі образ бізді қоршаған ортадағы заттар мен қүбылыстардың біріне де үқсамайды. Бірақ өмірлік мәні зор терең тылсым сырларды, сол дәуірдің, сол заманның көңіл күйін, та- рихи сипатын адам санасына әсерлі етіп жеткізеді. Орта ғасырдағы асқақтап тәңірге үмтылу, жалындаған готи- ка мен барокко стильдеріндегі сан алуан үйлесімді сән- салтанаттар - адамзат баласының талмай ізденістерінен туған жүйрік қиялдарының нәтижесі. Әр түрлі өнер түрлерінің бірігуінен (синтезінен) синтетикалық өнер пайда болды. Оларға қазіргі уақытта театр, кино, телевидение секілді өнер түрлерін жатқызып жүрміз. Олардың қүрамынан бейнелеу онері мен бейнеленбейтін онер түрлерін, кеңістіктік және уақыттық онер түрлерінің белгілерін айқын ажыратып, аңғаруға болады. Оларды кейде уақыттық- кеңістіктік өнер деп қосарлап атау да дәстүрге айна- лып барады. Адамға эстетикалық әсер еіу сипатына қарай және мазмүны мен образына, жасалу материалына қарай ш I I Әдебиеттін эстетикалык негіздері 1 өнерді көзбен көретін (зрительные) және есітетін (слухо- вые) деп те бөліп жатамыз. Сурет, сәулет, мүсін, т.б. өнер түрлерін көзбен көріп тамашалап, бағалайтын болсақ, музыка енерін қүлақпен естіп барып қабылдаймыз. жүктеу/скачать 8,36 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|