Молодой учёный

67

“Young Scientist”  .  #7.1 (87.1)  .  April 2015

1)  Қазіргі кезде Қызылорда облысында жылқы ма-

лының санын көбейткен жөн. Ауылдық жерлерде жылқы 

мініс, тасымалдау, бәйгеге жүйрік аттар, ет пен қымыз 

дайындау үшін керек. Яғни, арпа жем ретінде үлкен 

сұранысқа ие болып, егіншілер үшін үлкен табыс көзі 

болады.

2)  Арал өңірі тұрғындары арасында қан аздық 

(анемия) ауруы көбейіп келеді. Мұның алдын алу үшін 

адамдар жаздың аптап ыстығында арпа дәнінен дай-

ындалған ашытпа ішсе, денсаулығына көп пайдалы 

болар еді. Ашытпа бүйректің, асқазанның жұмысын 

жақсартыды. Сонымен бірге азықтық арпа жармасы 

дайындалса, олда коммерциялық сұранымға ие болуы 

мүмкін.

3)  Сыра өндірісі үшін арпаның арнайы сыралық со-

рттарын өсіріп, шикізат ретінде пайдаланса, Қызылордада 

зауыт салып, сыра өндіруге болар еді.

Сондықтан арпа дақылының егісі көлемін ұлғайтып, 

өсіру технологиясын зерттеп, тұжырымдау жіне оны 

жетілдіріп, өндіріске енгізу — өзекті мәселелердің бірі. 

Агротехникалық шараларды уақытылы әрі сапалы жүр-

гізіп, минералды тыңайтқыштар қолдану мөлшерін, 

мерзімін, енгізу әдістерін оңтайландыру нәтижесінде арпа 

егісінен мол өнім алуға болады

2. Соя-күріш ауыспалы егіс жүйесіне енгізу алғы 

дақылдар құрамын байытатын топырақтағы азот ба-

лансын жақсартады, ең негізгісі өсімдік ақуыздарын кө-

бейтуге үлкен үлес қосады.Соя өзі басқа өсімдіктерге 

жақсы алғы дақыл, өйткені тамырындағы түйнектік бак-

териялар арқылы гектарына 45–110 кг азот жинай 

алады. Ал бұл гектарына 12–24 тонна көң енгізгенмен 

бірдей.

Культиваторлау жұмысын бірнеше қайтара жүргізудің 

аса үлкен пайдасына қарамастан, арамшөптер толық 

жойыла қоймайды. Себебі арамшөптердің дәні көктемде 

ғана өнбейді, ол бүкіл жаз бойы өсе береді. Сояның себер 

алдында және сеуіп болғаннан кейін жүргізілген куль-

тиваторлау жұмысы арамшөпті жойып ғана қоймай, соя 

өсімдіктері тамырындағы түйнек бактерияларының көбе-

юіне үлкен әсерін тигізеді.

Ауыспалы егістердің ерекшелігі — барлығында дерлік 

міндетті түрде жоңышқа егіліп, үш жылдай ұсталады. 

Жоңышқа арқылы танаптардың құнарлылығы көтеріледі, 

арам шөптер азаяды. Келесі егілетін дақылдардың ауру-

лары мен зиянкестерден қорғау жеңілдейді. Жоңышқа 2–3 

жыл бойы өте сіңімді, протеин мол, барлық мал сүйсіне 

жейтін пішен береді. Жоңышқа дақылы жоғарғы сапалы 

мал азығы болумен қатар оның егін шаруашылығында 

алатын агротехникалық орны ерекше. Әсіресе Қызы-

лорда облысы жағдайында жоңышқасыз ауыспалы егістің 

тиімділігін арттыру мүмкін емес. Жоңышқа егісінен кейін 

топырақ құнарлығы артады және физикалық қасиеттері 

жоғарылайды. Ол топыраққа судың сіңуін жақсартып, 

сортаңдану, процесін бәсеңдетеді. Жоңышқа тамыр-

лары шіріген кезде топыраққа тік дрендер пайда болады, 

өсімдікке зиянды тұздардың, жоғарғы қабаттағы мөл-

шерін 30–36 процентке кемітеді. Сол сияқты ол жер асты 

суларын пайдалана отырып, оның деңгейін 1,5–2 м дейін 

төмендетеді. Бітік өскен жоңышқа арам шөптерді мей-

лінше тұншықтырып, егіс танаптарын таза ұстауға әсерін 

молынан тигізеді. Жоңышқаның осындай көп қасит-

тері егіншілік мәдениетін арттырып, басқа дақылдардан, 

әсіресе күріштен тұрақты мол өнім алуға нақтылы жол 

ашады.

2-кесте. 8-танапты күріш ауыспалы егісінің айналым кестесі

Жылдар

Дақылдар

2002

Ж

1

Ж

2

Ж

3

К

К

Д.Д

К

2006

Ж

2

Ж

3

К

К

Д.Д

К

Ж

1

2007

Ж

3

К

К

Д.Д

К

Ж

1

Ж

2

2008

К

К

Д.Д

К

Ж

1

Ж

2

Ж

3

2009

К

Д.Д

К

Ж

1

Ж

2

Ж

3

К

2010

Д.Д

К

Ж

1

Ж

2

Ж

3

К

К

2011

К

Ж

1

Ж

2

Ж

3

К

К

Д.Д

Ж1 — жоңышқа бірінші жылғы

Ж2 — жоңышқа екінші жылғы

Ж3 — жоңышқа үшінші жылғы

К — күріш

К — күріш

Д.Д — дәстүрлі емес дақылдар

К — күріш

68

«Молодой учёный»  .  № 7.1 (87.1)   .  Апрель, 2015  г.

Қазіргі экономикалық және экологиялық қиын-

шылықтар кезеңінде, тыңайтқыштың, гербицидтердің 

тапшылығына байланысты жоңышқа егісінің көлемін 

және оның өнімділігін көбейту негізгі шаралардың бірі 

болып 

табылады. 

Ауыспалы егісті игеру үшін 

әрбір шаруашылықта оның ротациялық кестесі жасалады. 

Сөйтіп, күріш ауыспалы егісінің тиімділігін арттыруда, 

әсіресе жоңышқа егісінің агротехникасын дұрыс сақтау 

маңызды шара болып табылады.

3. Рапс

 

— Рапс дақылынан ас және техникалық май өндіреді.

 

— Рапс биотопливо өндірісінің негізгі шикізаты болып 

саналады.

 

— Рапс тұзды, ылғалы көтеріліп кеткен жерлерде де 

жақсы өсе алады.

 

— Рапс дақылынан құнды мал азығы дайындалады. 

Өсу дәуірінде екі рет орып, сүрлемге пайдалануға болады.

 

— Рапс күрішке жақсы алғы дақыл бола алады.

Күріш ауыспалы егісінде бұрын егілмеген дақылдарға 

мақта, қант қызылшасы, мақсары, соя, дәнге арналған 

жүгері, күнбағыс, көкөніс дақылдары жатады.

Күріш ауыспалы егісінде әртараптандаыру дақылдарын 

орналастырудың негізгі ерекшелігі күріш өнімділігін 

жоғарлату, суды аз тұтынатын дақылдарды орналастыру. 

Арпа, соя және рапс дақылдарының ішінде соя дақылын 

еккен тиімді.

Пайдаланған әдебиеттер:

1.  Тохетова Л., Сариев Б., Шермагамбетов К., Кожабаев Ж. Диверсификационные культуры в условиях рисовых 

систем Казахстанского Приаралья. Алматы, 2008

2.  Жанзақов М.М Өсімдік шаруашылығы. Алматы, Атамұра корпорациясы 2007

3.  Можаев Н., Әрінов К., т. б. Өсімдік шаруашылығы. — Ақмола, 1996

Географиялық ойындарды сабақта ұйымдастыру

Тұрлыбекова Меруерт Жалғасбаевна, география пәнінің мұғалімі

№ 264 Тәкей Есетов атындағы мектеп-лицейі (Қызылорда қаласы, Қазақстан)

О

ныншы сынып оқушыларының жас ерекшеліктеріне 

сәйкес, бұл сыныптарда пайдаланылатын географи-

ялық ойын түрлерін жарыс ойындары және рольдік ой-

ындар деп екіге бөліп қараймыз.

Географиялық жарыс ойындар — бұл оқушы-

лардың білімдерді, дағдыларды және іскерліктерді меңгеруі 

мен демонстрациялаудағы белсенділіктерін арттыруға не-

гізделген географиялық ойынның түрі. Жарыс ойындардың 

өзі бірнеше түрге бөлінеді: аукцион — конкурсы; жобалар 

конкурсы; сөзжұмбақтар конкурсы; марафон конкурсы; 

әртүрлі географиялық викториналар, зерделілер сайысы.

Жарыс ойындар оқушыларды жылдамдыққа, тез 

қозғалғыштыққа, батыл шешім қабылдауға үйретеді, 

ерікті түрде ұжымды ұйымдасуға дағдыландырады

Географиялық рөлдік ойындар дегеніміз әлеу-

меттік мазмұндағы ойындардың түрі.

Рөлдік ойындар оқытудың ең тиімді әдістерінің бірі. 

Рөлдік ойындарды ұйымдастырудың кезеңдерінің бірнеше 

түрін атап көрсетуге болады.

Біріншіден, жүргізуші ойынның тақырыбымен мақ-

сатын хабарлайды және ойынға қатысушыларды ойынның 

ережесімен таныстырады.

Деректер былай беріледі:

 

— Жасырын жобасы: жүргізуші рөлге байланысты 

алдағы уақытта қандай жағдай болатындығымен таны-

стырады.

 

— Ашық жобасы: ереженің қатаң сақталуына байла-

нысты нақты тапсырмалар береді.

 

— Үлгілеу жобасы: жобалардың бір-бірімен байла-

ныстылық кешені.

Екіншіден, жүргізуші ойынға қатысушылардың ойын 

барысындағы өздерін қалай ұстау керек екендігімен таны-

стырады.

Үшіншіден: жүргізуші ойынды қорытындылайды.

Төртіншіден:  жүргізуші топ ішіндегі тақырыптық 

талқылауды ұйымдастырады.

Мысалы, «Ауыл шаруашылық географиясы» тақы-

рыптары бойынша материалды пысықтау кезінде 

пайдаланылатын дидактикалық ойындардың бір түрі 

«Білім биржасы».

Тақтаға конверттер ілінген панно бекітіледі, оларда 

әртүрлі деңгейдегі тапсырмалар («5»-ке, «4»-ке, «3»-

ке) бар. Әрбір оқушы конверттерден мүмкіндіктері мен 

қабілетіне қарай тапсырма алып, дайындалып, жауап 

береді. Жауаптары «акциялармен» бағаланады. «Акци-

онер» — оқушы жауабының толықтығына қарай әртүрлі 

түстегі «акциялар» алады: толық емес жауап — сары 

түсті «акция»; дұрыс, бірақ кеңінен ашылмаған жауап — 

қызыл түсті «акция»; дұрыс негізделген жауап — жасыл 

түсті «акция». Әр «акцияның» бастапқы құны бар, оны 

«банк» бекітеді. Баллдардың ең жоғары мөлшері тү-

стердің санымен анықталады (мысалы, егер оқушыда 

69

“Young Scientist”  .  #7.1 (87.1)  .  April 2015

2 түсті «акция» болса, онда «түсімге» тек 2 балл қа-

тысады, егер 4 түсті болса, онда жоғары балл — 4). 

Мұғалім — «банкир» әрбір оқушының «түсімін» есеп-

тейді. Егер сары «акциялар» көп болса, бұл «акция-

лардың» «құны» төмендейді, ал егер жасыл және көктер 

аз болса — онда олардың құны артады. Мысалы, егер 

көктер — 10, ал жасылдар — 5-еу болса, онда жасыл 

«акциялар» көктерден қымбат. Осы негізде мұғалім — 

«банкир» баға қояды.

«Ауыл шаруашылығының жалпы сипаты»

  тақырыбы 

бойынша

«5»-ке сәйкес сұрақтар

№ 1. 

кестені толтыр

Экспорт товарлары

Басты экспортаушы елдер

Бидай

Күріш

Қант шикізаты

Шай

Кофе

№ 2 Мына карта схемада әріптермен көрсетілген 

елдердің қайсылары: 1) картоптың, 2) сояның, 3) күн-

бағыстың, 4) қант қызылшасының, 5) кант құрағының, 

6) шайдың, 7) кофенің, 8) какаоның, 9) талшықты 

мақтаның дүние жүзіндегі аса ірі өндірушілері болып та-

былады?

«4»-ке сәйкес сұрақтар

Мына пайымдаулардың қаншалықты дұрыс екенін тек-

серу және қажет болса, дұрыс жауап беру.

№ 1.

 

— Дүние жүзінде ет өндіруден бірінші орын АҚШ — 

қа тиеді.

 

— Қой шаруашылығының дүние жүзіндегі аса ірі ай-

мағы — Қазақсатнның дала және шөлейтті аудандары.

 

— Балық аулау — адамзат баласының жаңа кәсіп-

терінің бірі.

 

— Ауыл шаруашылық географиясы қазіргі кезде 

ғылым мен техниканың дамуына ғана тәуелді.

«3»-ке сәйкес сұрақтар

1.  Оңтүстік-Шығыс Азия елдері нені өсіруге маман-

данған? (Күріш)

2.  Африка елдері нені өсіруге маманданған? (кофе 

мен жержаңғақ)

3.  Латын Америкасы елдері нені өсіруге маман-

данған? (қант құрағы мен какао)

Оныншы сыныпта балалардың өз бейімділіктерін 

анықтауға да жағдай жасау керек. Сонымен қатар, 

оныншы сыныпта оқытылатын экономикалық әлеу-

меттік география мазмұны да оқушылармен статисти-

калық мәліметтерді  көп қамтығандықтан олармен «Кім 

статист бола алады?» ойынын ұйымдастыруға бо-

лады. Біз осы мақсатта «Сандарды жатқа айту» оқыта үй-

рету ойынын «Өсімдік және мал шаруашылығы геогра-

фиясы» тақырыптары бойынша игерілген материалды 

қайталау кезінде қолдандық. Мұғалім жаңа тақырыпты 

түсіндіріп өткенен кейін, ойын шартына сәйкес, оқушы-

лардың екі командаға бөлінуін өтінеді.

 Енді мынадай жарыс өткіземіз. Барлығыңыз оқу мәтінін 

мұқият қарап шығып, сосын ондағы сандық мәліметтерді есте 

жаңғыртып, жатқа айтасыздар. 1-ші сөзді барлығыңызда 

70

«Молодой учёный»  .  № 7.1 (87.1)   .  Апрель, 2015  г.

жаттап қалатын шығар деп ойлаймыз, ал әрі қарай — кімнің 

қаншаға шамасы жетеді. Мысалы, «… Соңғы жылдары 50 

жыл ішінде дәнді дақылдар өнімділігі үш есеге артқан, 

жылына өнірілетін мөлшері 2 млрд. т — дан асып отыр. 

Дәнді дақылдар өнімділігі егіс көлемін ұлғайту есебінен 

көбеюге емес, әрбір гектардан алынатын түсімді кө-

теру есебінен көбеюде. Дәнді дақылдардың шығым-

дылығы дамушы елдерде 15–20 ц/га болса, дамыған ел-

дерде ол көрсеткіш 35–40 ц/га. Дүние жүзі бойынша 

жылына дәнді дақылдардан алынатын өнімнің жарты-

сына жуығы Азия елдеріне 1/4 і Солтүстік Америка, ал 

қалған бөлігі Еуропа елдері мен басқа елдер үлесіне ке-

леді. Елдер арасындағы 1  орынды соңғы кезде АҚШ ты 

басып озған Қытай,  3  орында Үндістан, 4  орында 

Ресей болса, 5  орынды Франция иеленеді. Дәнді дақыл-

дардың негізін басты үш дақыл бидай, күріш және жү-

гері құрайды. Дәнді дақылдар егістігінің 32%  ын бидай, 

20%  ын күріш, ал 18%  ын жүгері егістігі алып жатыр».

Мәтінді оқып шығып, есте сақтап қалуға 1 минут қана 

беріледі.

Содан кейін жарысқа қатысқысы келгендер шығады. 

Алдымен команданың бірінші ойыншысы мәтінді жатқа 

айтады, ал басқалары ол тоқтап немесе дұрыс ай-

тпай қалғанға дейін мәтін бойынша қадағалап отырады 

да, уақытын белгілейді. Одан кейін екінші команда ой-

найды. Бұдан әрі ойын осы тәртіппен жүреді. Қателескен 

жағдайда «Тоқта!!!» бұйрығы беріледі.

— Міне, қызық! Кімнің есте сақтау қабілеті мықты 

екен?

Жүргізуші қорытынды жасайды. Неғұрлым көп сөз, 

әсіресе мерзімдерді жатқа айтқан оқушы жеңіске же-

теді.

Түрткі ретіндегі дидактикалық ойындардың бірі «Аук-

цион» оқыта үйрету ойыны.

Жүргізуші өтілген тақырып (оқиғалар, фактілер, 

олардың мерзімі) бойынша сынып оқушыларына арнап 

сұрақтар дайындайды. Ойынды жүргізу үшін гонг (немесе 

ағаш балғаша) қажет.

Жүргізуші аукцион өткізеді: сұрақтар қояды, жа-

уаптарға түсініктеме беріп, бағалайды, жеңімпазды 

анықтайды. Дұрыс жауаптары үшін неғұрлым көп фишка 

жинаған оқушы жеңімпаз болады.

«Металлургия және машина жасау өнрекәсібі» жөнін-

дегі жаңа тақырыпты түсіндіру барысында оқушылардан 

қара, түсті металлургия және машиналардың маркалары 

мен оларды жасайтын елдер туралы сұралады.

Әдебиеттер:

1.  Филимонова Г. Роль дидактических игр в формировании познавательной деятельности учащихся. // Ізденіс, 

2000, № 2,

2.  Сергеева М. Е. «Игровые технологии на уроках географии 5–9 классы» М.:-2007

3.  География: Дүние жүзіне жалпы шолу. ТМД елдері. Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-матема-

тика бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық / Ә. Бейсенова, К. Каймулдина, С. Әбілмәжінова, т. б. — Ал-

маты: «Мектеп» баспасы, 2006. — 296 бет.

Использование инновационных технологий в процессе преподавания  

предмета «Самопознание»

Успанова Зеребике Утегеновна, кандидат педагагических наук

Кызылординский государственный университет имени Коркыт Ата (Казахстан)

В 

Послании Президента РК Н. Назарбаева народу Ка-

захстана «Нұрлы жол — Путь в будущее» подчер-

кивается необходимость сделать казахстанцев ещё более 

сильными в духовном плане, едиными и ещё более толе-

рантными [1]. В свете этих задач возрастает роль и зна-

чение предмета самопознания, главная цель кото-

рого — становление человека совершенного характера, 

основанного на вечных нравственно-духовных ценностях, 

живущего в единстве мысли, слова, дела.

Не случайно одной из приоритетных задач системы 

образования Республики Казахстан является «развитие 

творческих, духовных и физических возможностей лич-

ности, формирование прочных основ нравственности 

и здорового образа жизни.».. [2]. Однако одно дело осоз-

навать возможности предмета «Самопознание» и другое 

дело — умело реализовывать их посредством раскрытия 

общечеловеческих ценностей в процессе преподавания.

Данный учебный предмет разработан с учетом содер-

жания действующих в Республике программ воспитания, 

обучения и расчитан на формирование у подрастающего 

поколения целостной картины объективной реальности, 

пробуждения интереса к духовности и нравственности. 

Вместе с тем, принципиально важное значение придается 

общечеловеческим ценностям.

Именно через образование, как утверждает С. А. На-

зарбаева мы хотим возродить в нашем обществе духов-

71

“Young Scientist”  .  #7.1 (87.1)  .  April 2015

но-нравственные ценности, чтобы каждый человек мог 

в полной мере реализовать заложенные в нем от рождения 

способности и тем самым принести пользу не только на-

шему государству, но и всем людям на Земле [3]. Базируясь 

на общечеловеческих ценностях, оно направлено на фор-

мирование у студентов ряда ключевых и профессиональных 

компетенций, необходимых для обеспечения высокого ка-

чества жизни. Впервые проблему общечеловеческих цен-

ностей рассматривал сам Сократ, и сформулировал его 

в виде вопроса о том, что есть благо. Под ценностями при-

нято называть предметы, явления, свойства, состояния, 

имеющие положительную значимость для личности.

В конце 80-х — начале 90-х годов XX столетия про-

блема включения общечеловеческих ценностей в содер-

жание образования рассмотрена была и в педагогике. 

Проблема включения ценностно — ориентированного 

материала в базовое содержание образования стано-

вится актуальной в связи с признанием ценностей духов-

но-нравственных и общечеловеческих. На сегодня акту-

альна классификация системы ценностей, предложенная 

Т. И. Петраковой. В ней особый интерес для предмета 

«Самопознание» имеют общечеловеческие ценности — 

как Истина, Праведное поведение, Внутренний покой, 

Ненасилие и их выявление и ведет к проявлению добро-

детелей.

В настоящее время по — прежнему актуально поло-

жение о том, что самопознание является необходимым 

базисом для саморазвития, самоактуализации компе-

тентностно-ориентированного человека, реализации его 

способностей и потенциальных возможностей. Дости-

жение цели в курсе преподавания дисциплины «Само-

познание» на специальностях «Образование» мы видим 

в использовании различных инноваций в науке образо-

вания. В качестве иллюстрации к сказанному приводим 

фрагменты проведенных нами практического занятия по 

одной из ценностей на тему: Свобода личности через от-

ветственность и акций на тему: «Мы за здоровый образ 

жизни» и Внеклассное мероприятие на тему: «Твори 

добро».

Практическое занятие по теме:

  Свобода личности 

через ответственность.

Ценность:

  Ненасилие. Качества: единство, искрен-

ность, толерантность, ответственность и дружелюбие, 

честность. Ресурсы:

  (материалы, источники) интерак-

тивная доска. Аудиозапись — Как здорово, что все мы 

здесь сегодня собрались! (Митяев Олег), Поль Мария — 

История любви.

Цель: Углубление и расширение понятия ценности 

«ненасилие» через способность нести ответственность за 

свои действия.

Задачи: — раскрыть значение понятий «толерант-

ность», «искренность», «единство», «ответственность», 

«дружелюбие»как качеств ценности ненасилия; — раз-

вивать способность учащихся находить взаимопонимание 

с людьми; — воспитывать стремление быть честным и ис-

кренним с собой и окружающими людьми.

1.  Орг. момент

  (приветствие, проверка отсутству-

ющих, проверка готовности).

2.  Позитивный настрой

 («Свет» под музыку Поль 

Мария — История любви

).

3.  Позитивное высказывание (цитата).

«Ненасилие означает безграничную любовь, что 

в свою очередь означает безграничное сострадание». Ма-

хатма Ганди

 

— Как вы понимаете это изречение?

 

— Чему оно нас учит?

4.  Рассказывание истории (беседа) о содержании 

лекции по теме ненасилие пример из жизни Аруна Ганди.

Вопросы для обсуждения: 1. Как отреагировал Арун 

Ганди на беспокойство отца, и какое решение он принял? 

2.Какие личностные качества Аруна на тот момент были 

представлены в рассказе? 3.Какую роль сыграло действие 

отца на становлении личности доктора Аруна. 4.Какие об-

щечеловеческие ценности заложены в тексте? 5.А в вашей 

жизни были такие моменты? Приведите примеры.

5.  Творческая деятельность Студенты были вклю-

чены в игру

жүктеу/скачать 2,39 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: