БАҒдарламасы 5В0080100-Агрономия Костанай, 2016

көректенуде  калий  жетіспеген  жағдайда  мүшелерінің  сыртқы  түрінде 

болатын өзгерістер. 

Топырақтағы  калий  қосылыстарының  мөлшері  мен  түрі.  Табиғат  пен 

шаруашылықтағы калий айналымы мен теңестігі. Калий тыңайтқыштарын 

өндіретін  агрономиялық кендер, олардың сипаттамасы.  Әсерлі  заты  мол 

калий  тыңайтқыштары  (калий  хлориді,  күкірт  қышқылды  калий,  хлор-

калий электролиті, калий тұзы, калимагнезия, калий-магний концентраты), 

 

27 

оларды 

өндіру 

жолдары, 

кұрамы 

мен 

қасиеттері. 

Өнделмеген 

(тазартылмаған)  калий  тыңайтқыштары  (сильвинит,  карналлит,  каинит, 

полигалит,  лангбейнит),  олардың  құрамы  және  қолдану  ерекшеліктері. 

Калий 

тыңайтқыштарының 

топырақпен 

әрекеттесуі. 

Өсімдіктін 

биологиялық  ерекшеліктері 

мен 

топырақ-климат 

жағдайларына 

байланысты 

калий 

тынайтқыштарын  қолдану.  Өсімдіктің  калий 

тыңайткыштарындағы 

калийді 

пайдалану 

коэффнциенті. 

Калий 

тыңайтқыштарының 

тиімділігін 

арттыру 

жолдары. 

Калий 

тыңайтқыштарының нормасын қолайландыру. 

Микротыңайтқыштар.  Негізгі  микроэлементтердің  (В,  Мо,  Мn,  Zn, 

Сu,  Со)  өсімдік  тіршілігі  үшін  рөлі.  Өсімдік  кұрамындағы  жеке 

микроэлементтердің  мөлшері.  Ауылшаруашылығы  дакылдарының  жеке 

микроэлементерді 

пайдалануы. 

Топырақтағы 

микроэлементтер 

қосылыстарының  түрі  мен  олардың  мөлшері.  Қазақстан  топырақтарын 

микроэлементтердің  жылжымалы  түрінің  мөлшеріне  қарай  топтастыру. 

Құрамында  бор,  молибден,  марганец,  мырыш,  мыс,

 

кобальт  болатын 

минералдық  тыңайтқыштар  және  олардың  сипаттамасы.  Топырақ-

климат 

жағдайлары 

мен 

ауыл 

шаруашылығы 

дақылдарының 

биологиялық 

ерекшеліктеріне 

сәйкес 

колданылатын 

микротыңайтқыштар 

нормасы, 

мерзімі 

және 

беру 

тәсілдері. 

Микротыңайтқыш 

тиімділігін 

арттыру 

жолдары. 

Қазақстанда 

микротыңайтқыш колдану жағдайы. 

Кешенді  тыңайтқыштар.  Кешенді  тыңайтқыштар  туралы  түсінік, 

оларды  жіктеу,  өндіру  әдістеріне  қарай  кешенді  тыңайткыштарды 

топтастыру  (күрделі,  күрделі-аралас,  аралас)  және  олардың  анықтамасы. 

Қатты  және  сұйық  кешенді  тыңайтқыштар.  Біржақты  минералдық 

тыңайтқыштармен 

салыстырғанда 

кешенді 

тыңайтқыштардың 

артықшылығы. 

Аммофос,  диаммофос,  калий  селитрасы,  аммоний  полифосфаты, 

калий метофосфаты оларды алу жолдары және негізгі қасиеттері. Күрделі-

аралас 

тыңайтқыштар 

(нитрофос, 

нитрофоска, 

нитроаммофос, 

нитроаммофоска,  карбоаммофос,  карбоаммофоска,  карбамид  фосфаты), 

оларды өндіру жолдары, кұрамы және негізгі қасиеттері. Аралас кешенді 

тыңайтқыштар,  олардын  құрамы  мен  қаситеттері.  Тыңайтқыштарды  бір-

бірімен 

араластыру 

ережелері, 

Тыңайтқыш 

қоспасын 

дайындау 

технологиясы. 

Түрлі 

топырақ-климат 

жағдайында 

кешенді 

тыңайтқыштарды  қолдану  ерекшеліктері  және  тиімділігі.  Кешенді 

тыңайтқыштардың  ауыл  шаруашылығы  дақылдарының  өнім  сапасына 

әсері. 

Органикалық 

тыңайтқыштар. 

Негізгі 

органикалық 

тыңайтқыштар.  Минералдық  тыңайтқыштар  тиімділігін  арттыру  үшін 

көңнің  маңызы.  Органикалық  және  минералдық  тыңайткыштарды  дұрыс 

ұштастырып қолданудың маңызы. 

Төсенішті  көң,  оның  кұрамы  мен  қасиеттері  және  қолдануы.  Мал 

түріне,  оларға  берілетін  азық  мөлшері  мен  сапасына  байланысты 

 

28 

төсенішті  көңнің  химиялык  құрамы.  Көңді  сақтау  барысында  болатын 

өзгерістер.  Төсенішті  көңді  сақтау  әдістері.  Әртүрлі  топырақ-климат 

аймақтарында  ауыл  шаруашылығы  дақылдарына  қолданылатын  төсеніш 

көң мөлшері, оны топырақка сіңіру тереңдегі мен әдісі. 

Төсенішсіз    көң,  оның  түрі,    құрамы    мен    қасиеті.  Төсенішсіз    көң 

мөлшерін  анықтау.  Төсенішсіз  көңді  сақтау.  Төсенішсіз  көңді  қолдану 

ерекшеліктері. Көң сыдырасының құрамы, касиеті және қолдануы.  

Кұс саңғырығы, оның құрамы, касиеті және қолдануы. 

Қордалар,  олардың  химиялык  құрамы,  касиеті  және  қолдануы. 

Өсімдіктің  қорда  құрамындағы  азот,  фосфор,  калий  элементтерін  сіңіруі. 

Қорданы тыңайтқыш ретінде пайдалану. 

Жасыл тыңайтқыштар. Топырақты органикалық зат, азот және басқа 

көректік  элементтерімен  байытуда  жасыл  тыңайтқыштың  маңызы. 

Құнарлығы  төмен  құм,  құмды  топырақтарға  жасыл  тыңайтқыш 

қолданудың  маңызы.  Сидераттың  негізгі  түрлері.  Жасыл  тыңайтқыш 

ретінде  пайдаланылатын  өсімдіктер  және  оларды  өсіру  агротехникасы. 

Сидератты  тыңайту.  Топырақта  сидераттардың  жасыл  массасының 

ыдырауы. Қазақстанда жасыл тыңайтқышты қолдану және топырақ-климат 

жағдайына байланысты оның тиімділігі. Жасыл тыңайтқыштардың әртүрлі 

дақылдардың өнімі мен топырақ қасиеттеріне әсері. 

Топырақта  шірінді  балансын  жақсарту  үшін  сабан  қолданудың 

маңызы. Сабанды тыңайткыш ретінде пайдалану тәсілдері. 

Минералдық 

және 

органикалық 

тыңайткыштарды 

сақтау. 

Минералдық  тыңайтқыш  қоймасы  мен  көң  коймасының  түрлері. 

Тыңайтқыштарды  тасымалдауда,  сақтауда,  топыраққа  енгізуде  ысырапты 

төмендету 

жолдары. 

Минералдық, 

органикалық 

тыңайткыштарды 

тасымалдау, 

дайындау 

және 

топыраққа 

енгізу 

жұмыстарын 

механикаландыру.  Тыңайтқышты  топыраққа  енгізу  жұмысын  бақылау. 

Тыңайтқыштармен  жұмыс  атқаруда  кауіпсіздік  техникасын  сақтаудың 

негізгі ережелері. 

 

4 Тақырып  Тыңайтқыш қолдану жүйесі 

Ауыл шаруашылығы дакылдарының түсімін арттыруда және оның 

сапасын жақсарту үшін тыңайтқыш қолдану жүйесінің маңызы. 

Шаруашылықта,  ауыспалы  егісте  жеке  дақылдарды  тыңайту 

жүйесі. Тыңайтқыш қолдану жүйесінің типтері: органикалық-минералдық, 

минералдық, органикалық. 

Ауыл  шаруашылығы  дақылдарының  түсімімен  бірге  коректік 

заттарды 

шығаруының 

биологиялық 

және 

шаруашылык 

түрлері. 

Өсімдіктің 

топырақтағы 

коректік 

заттарды 

пайдалануы. 

Ауыл 

шаруашылығы 

дақылдарының 

органикалық 

және 

минералдық 

тыңайтқыштардан 

көректік 

заттарды 

пайдалануының 

орташа 

коэффициенті.  Өсімдіктің  аңыз  және  тамыр  қалдықтарының  топырақтағы 

қоректік заттардың кұрылымына әсері. 

 

29 

Топырақ-климат  жағдайларының  органикалық  және  минералдық 

тыңайтқыштардың 

тиімділігіне 

әсері. 

Ауыл 

шаруашылығы 

дақылдарының  топырақ  типіне  қарай  тыңайтқышты  қажет  етуі. 

Топырақтың 

мехаиикалық 

құрамы 

және 

тыңайтқыш 

тиімділігі. 

Топырақтағы 

микробиологиялық 

құбылыстардың 

тыңайткыш 

тиімділігіне 

әсері.Тыңайтқышты 

тиімді 

қолдануда 

агрохимиялық 

картограмманың маңызы. 

Түрлі  агротехникалык  шаралардың  тыңайтқыш  тиімділігіне  әсері. 

Орга-никалық  және  минералдық  тыңайтқыштарды  бірге  қолданудын 

артықшылығы. 

Тынайтқыш  колданудың  негізгі  әдісі,  мерзімі  және  тәсілі.  Ауыл 

шаруашылығы 

дакылдарының 

қоректенуін 

реттеу 

үшін 

негізгі 

тыңайтудың, 

тұқымды 

себу 

кезінде 

тыңайтудың 

және 

үстеп 

қоректендірудің 

рөлі. 

Әртүрлі 

топырақ-климат 

аймактарында 

тынайтқыштарды  негізгі  тыңайту  үшін  колдану  мерзімі.  Негізгі 

тыңайтудың  егістікке  шашу  аркылы  беруге  карағанда  таспа  түрінде 

енгізудің  артықшылығы.  Фосфор  және  калий  тынайтқыштырының 

бірнеше  жылға  арналған  мөлшерін  бірден  қолдану.  Тыңайтқышты 

қатарлап  енгізудің  маңызы.  Жеке  ауыл  шаруашылығы  дақылдарын  үстеп 

қоректендірудін маңызы. Ауыл шаруашылығы дақылдарына органикалық, 

минералдық  тыңайтқыштарды  негізгі  тыңайтуда,  тұқымды  себу  кезінде 

және үстеп коректендіруде пайдаланылатын машиналар мен механизмдер. 

Тыңайтқыш мөлшері туралы түсінік және оның түрлері. Тыңайтқыш 

мөлшерін  анықтаудың  негізгі  әдістері.  Далалық  тәжірибелер  нәтижелері 

мен  агрохимиялық  картограммалар  негізінде  минералдық  тыңайтқыш 

мөлшерін аңықтау. Минералдық тыңайтқыштардың мөлшерін есептеу 

әдістері  (қарапайым  баланс)  бойынша  анықтау.  Тыңайтқыш  мөлшерін 

анықтаудың кешенді әдісі. 

Негізгі 

ауыл 

шаруашылығы 

дақылдарының 

көректену 

ерекшеліктері  және  оларды  тыңайту  жүйесі.  Жаздық  және  күздік 

масақты  дақылдардың  коректену  ерекшеліктері.  Алғы  дақыл  түріне 

байланысты астық дақылдарына тыңайтқышты қолдану әдісі мен мерзімі. 

Суармалы  және  тәлімі  жерлерге  себілетін  күздік  бидайға  тыңайтқыш 

қолдану  жүйесі.  Жүгері  егісін  тыңайту.  Қарақұмық  пен  тары 

дақылдарын тыңайту. 

Көкөніс  және  бақша  дакылдары  ауыспалы  егіс  дақылдарына 

тыңайтқыш  қолдану  жүйесі.  Картоп  дақылының  коректенуі  және  оны 

тыңайту.  Жеміс-жидек  дақылдарының  қоректену  ерекшеліктері  және 

оларды  тыңайту.  Дәнді  бұршақ  дақылдарына,  қөпжылдық  шөптер  және 

суармалы  жайылым  мен  шабындықтарға  тыңайтқыш  қолдану.  Ауыл 

шаруашылығы  дақылдарына  тыңайтқыш  қолдану  нормасы,  мерзімі, 

әдістері. 

Ауыспалы егістің тыңайту жүйесін құру. Тыңайту жүйесін кұру үшін 

қажетті  негізгі  кұжаттар.  Ауыспалы  егістің  тыңайту  жүйесің  құрудың 

негізгі  сатылары.  Тыңайту  жүйесінің  жалпы  схемасы.  Ауыспалы  егістің 

 

30 

жеке  дақылдарына  минералдық  тыңайтқышты  бөлу.  Тыңайтқыш 

қолданудың  календарлық  жоспары.  Тыңайткышты  топыраққа  енгізі 

мерзіміне  сәйкес  ауыл  шаруашылық  техникаларының  қажетті  санын 

анықтау. 

Тыңайтқыш қолданудың экономикалық тиімділігін анықтайтын негізгі 

керсеткіштер.  Тыңайтқыш  қолдануға  байланысты  шығындар.  Тыңайтқыш 

қолдаңудың экономикалық тиімділігін есептеудің әдістемесі. 

5  Тақырып  Тыңайтқыш  колдану  және  қоршаған  ортаны  қорғау. 

Тыңайтқыштардың 

топырақтың 

санитарлық 

жағдайына 

әсері. 

Тыңайтқыш  әсерінен  су  көздерінің  санитарлық  құбылымынын  өзгеруі. 

Тынайтқыштарды  колдану  және  өнім  сапасы.  Өсімдіктегі,  топырақтағы 

және  судағы  уландырғыш  косылыстардың  концентрациясының  шекті 

мөлшері. Қоршаған ортаны тыңайтқыштармен ластаудан қорғау шаралары. 

 

Ұсынылатын әдебиет тізімі: 

1 Елешев Р.Е., Бекмағамбетов А. Агрохимия. Алматы,- Қайнар, 1989.-102б 

2 Елешев Р.Е., Смагулов Т.С. Агрохимия. Алматы,- Қайнар, 1997.-360б 

3 Агрохимия / Под ред. Б.А. Ягодина: Учеб. 4-е изд., перераб. и доп. – М.:      

Агропромиздат, 2006.-655б. 

4 Минеев В.Г. Агрохимия – М.:, Колос С 2004. – 468б. 

5  Бозымов  Қ.  Агрохимия  ғылымының  тарланы  [Электронный  ресурс].- 

Казахский национальный аграрный университет 2008. – 4б. 

6 Агрохимия және тыңайтқыш қолдану [Электронный ресурс].- Казахский 

национальный аграрный университет 2010. – 450б. 

7  Агрохимиялық  зерттеулер  әдістемесі  [Электронный  ресурс].-  Казахский 

национальный аграрный университет 2008. - 257б. 

8 http://agronomiy.ru/zadachi_i_metodi_agrochimii.html 

9 http://www.twirpx.com/file/1023825/  

10http://www.ggau.by/universitet/downloads/category/48-uchebnik-

agrokhimiya