8. Жетісу және Тянь-Шандағы үйсіндердің этносаяси құрылымдары
жүктеу/скачать 0,5 Mb. Pdf көрінісі
|
| 26. .
. Қазақ жүздерінің қалыптасуына этносаяси және шаруашылық факторлардың әсері. «Жүз» ұғымының мәні толық ашылған жоқ. Біраз зерттеуші қазақтың «жүз» деген сөзін арабтың «джуз», яғнй «бір нәрсенің басты бөлігі», «тармақ» деген сөзімен сәй кестендіреді.XVIII ғ. дей ін жүздердің қалыптасуы аяқталды. Жүздерде адамдарды ру- тай палық қауымдастыққа бөлу сақталды: тай палар мен рулардың (жүздерді құраған) өз басқарушылары болды (бйлер, батырлар), яғнй бйлеушілер сол рудан болуы керек еді. Тай палар мен рулар тек этнйкалық форма болып қана қой ған жоқ , сонымен қоса оның мүшелерінің шаруашылық-саясй қауымдастығы да болып саналды.XVI ғ. қазақ қоғамының феодалйзмге қарай дамуы бай және беделді ру арйстократтарын (бйлер, батырлар) өмірге әкелді, олар өздерінің үстемдігін салт-дәстүр арқылы, ал артықшылықтарын әдеттегі құқық нормаларымен көрсетіп отырды. Осы үстемдік етуші топ аға хан мен сұлтандардың күшеюіне жол бермеуге тырысты, сөй тіп саясй бытыраңқылық , ұсақтық саясатын жүргізді. Жүздердің құрылуы осы рулық арйстократйяның саясй және экономйкалық мақсаттарына сай келді. Хандықтың әскерй қуатының әлсіреуі, әскерй-саясй одақтың (тай палар тарапынан) о бастан-ақ нашар болуы қазақ хандығының бірнеше бөлікке бөлінуіне, яғнй жүздердің құрылуына (пай да болуына), кей іннен олардың автономйялы аудандарға ай налуына жағдай туғызды. Жер көлемі кең , бір орталықтан басқару мүмкін емес болатын Қазақ хандығында бірнеше ханның болуын, аға ханның йнстйтуты болуын, ру басшылары съезінің болуын осымен ғана түсіндіруге болады. Ұлы жүз мынадай тай палардан тұрады • сарыүй сін; • шапырашты; • ошақты; • ысты; • албан; • суан; • дулат; • сіргелі; • қаңлы; • жалай ыр; шанышқылы. Орта жүз тай палары алты атадан тұрады (оларды "алты арыс" дей ді): • арғын; • най ман; • қыпшақ; • қоңырат; • керей ; • уақ. Кіші жүз қазақтарына: бай ұлы, әлімұлы, жетіру деп аталатын үш тай палар одағы кірді. • Бай ұлы 12 атадан тұрды. Олар: • адай ; • шеркеш; • есентемір; • таз; • ысық; • беріш; • бай бақты ; • қызылқұрт; • тана; • масқар; • алаша; • алтын; • жаппас. Ұлы жүздің таралған ай мағы — Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан; Орта жүздікі — Орталық, Шығыс, Солтүстік Қазақстан; Кіші жүздікі — Батыс Қазақстан. Қазақтың бір жүзге кіретін тай палары өзара туыстас , тіпті бір атадан тарадық деп есептей ді. Белгілі бір географйялық ортада, аумақта өмір сүргендіктен, жүздің құрамына кіретін тай палардың өз арасындағы шаруашылық-экономйкалық бай ланыстар басқа жүздерге қарағанда күштірек болады. Осы ішкі бай ланыстардың пәрменділігінің нәтйжесінде белгілі бір тілдік-дйалектілік, тұрмыстық-ғұрыптық ішкі тұтастық , өзара жақындық қалыптасады. Жүздер сонымен қатар басқарылуы жағынан да ішкі тұтастығымен ерекшеленеді. Әр жүздің өз төбе бйлерінің болғанын білеміз. Ұлы жүз-Төле бй, Орта жүз- Казыбек бй, Кіші жүз- Әй теке бй. Хандық заманда әр жүз өз хандарын сай лап отырған |