Педагог-психологтың түзету-тәрбие жұмысы Түзету-дамыту жұмысының жалпы мақсаты
Психологиялық коррекцияның мәні мен принциптері
жүктеу/скачать 32,76 Kb.
|
| 1. Психологиялық коррекцияның мәні мен принциптері.
Психологиялық түзету – психологтың практикалық қызметінің маңызды және жауапты саласы. Ол адамның ішкі дүниесінің дискретті сипаттамаларына оларды өзгерту үшін ақылға қонымды әсер етуді қамтиды. Психокоррекция – органикалық негізі жоқ және ерте балалық шақта қалыптасатын және іс жүзінде өзгермейтін мұндай тұрақты қасиеттерді білдірмейтін психикалық сау адамның кемшіліктерін түзету үшін психолог қолданатын психологиялық әдістердің жиынтығы (Р.С.Немов). Психотерапия ақыл-ойы бұзылған және психопатиялық ерекшеліктері бар балалармен жұмыс болып табылады. Психологиялық көмектің бұл түрі арнайы психология, психопатология және коррекциялық педагогиканың дамуымен белсенді бола түсті. Әлбетте, қалыпты және қалыптан тыс дамуды түзетуді саралау қажет. Біріншісін психолог, ал екіншісін патопсихолог, дефектолог, психоневролог, психиатр жүргізеді. Психологиялық коррекция деп психологтың жас нормасын көрсететін және баланың жеке мүмкіндіктерімен анықталатын оның оңтайлы моделіне сәйкес келмейтін психикалық даму ерекшеліктерін түзету қызметін түсінеміз. Білім беру мекемесіндегі психокоррекциялық жұмыс – бұл баланың дамуындағы кемшіліктер мен ауытқуларды не түзетуді, не алдын алуды көздейтін психологиялық-педагогикалық әсерлердің жиынтығы. Ол өзара байланысты екі нысанда жүзеге асырылады: симптоматикалық, жеке ауытқуларға бағытталған және этимологиялық, осы ауытқулардың көздері мен себептеріне бағытталған. Түзетуге қатысатын психолог схема бойынша жұмыс істейді: бұл не?; не болу керек?; дұрыс жасау үшін не істеу керек?. Бұл сұрақтарға психикалық даму нормасын анықтау арқылы жауап беруге болады. Ол үшін оны үш деңгейде талдау керек (Г.С.Абрамова): нейрофизиологиялық деңгейде психолог зерттелетін құбылыстың миының ұйымдастырылуы туралы біліміне сүйене отырып қорытынды жасайды. Мидың функционалдық ұйымдастырылуы, локализацияның негізгі принциптері мен психикалық функциялар және мидың жергілікті зақымдануы туралы; жалпы психологиялық талдау психика қызметінің негізгі заңдылықтары мен механизмдері туралы мәліметтерді пайдалануды көздейді; Жастық-психологиялық деңгей алынған мәліметтерді жас ерекшеліктеріне қарай нақтылауға және оларды белгілі бір адамға қатысты даралауға мүмкіндік береді. Психокоррекция мәселесіне шетелде қабылданған әдістемелік тәсілдер психология пәнінің сол немесе басқа парадигмасына – санаға немесе мінез-құлыққа бағдарлануына байланысты екі үлкен топқа – психодинамикалық және мінез-құлық деп бөлуге болады. Психодинамикалық тәсіл аясында ойын терапиясы, арт-терапия, балалар психоанализі ерекше көзге түседі. Бихевиористік тәсіл балада оқыту (жетондық бағдарлама), орындаушылық құзіреттілікті дамыту (мінез-құлық тренингі), ойлау тәсілін өзгерту арқылы мінез-құлықты модификациялау (когнитивті терапия) арқылы балада бейімді мінез-құлық пен мінез-құлық дағдыларының оңтайлы үлгілерін қалыптастырумен байланысты, өзін-өзі реттеуді дамыту (дағды терапиясы) арқылы жүзеге асады. Негізінен отандық психологиялық мектепте қалыптасқан белсенділік тәсілі іс-әрекетте арнайы оқытуды ұйымдастыру арқылы түзетуді қарастырады, оның барысында коррекциядан өтетін адам ішкі және сыртқы әрекетті жаңа деңгейде бақылауға және басқаруға мүмкіндік беретін психологиялық құралдарды меңгереді (Л.С. Выготский, А.Н.Леонтьев, А.Р.Лурия, П.Я.Гальперин). Психокоррекцияның психологиялық механизмі интериаризация болып табылады. Сыртқы әрекетті түрлендіру (үлгілерді көшіру, нұсқауларды, нұсқауларды орындау және т.б.), оның «айналуы» ішкі түрлендіру(Л.С. Выготский). Осы бағыт аясында балалардың іс-әрекетін жүйелі түрде қалыптастыру, мінез-құлықты ойын арқылы түзету және психогимнастика әдісі әзірленді. Мақсаттарды таңдау және түзету бағыты, яғни. оны жүзеге асыру стратегиясы үш негізгі принциппен анықталады: нормативті дамыту, жоғарыдан төмен түзету және ақыл-ой әрекетін жүйелі дамыту. Түзету жұмысының тактикасы, яғни. алға қойылған мақсаттарға жетудің құралдары мен әдістерін таңдау түзеу әрекетінің принципі деп аталады. Нормативтілік принципі психикалық даму заңдылықтарына, оның кезеңдерінің реттілігінің бала тұлғасын қалыптастырудағы маңызына негізделген. Ол стандарттың бір түрі ретінде дамудың белгілі бір «жас нормасының» болуын алға тартады. «Жоғарыдан төменге» түзету принципі баланың жеке басының және белсенділігінің проксимальды даму аймағын құруға назар аударады. Бұл принципті жүзеге асыру екі тармақты қарастыруды талап етеді. Біріншіден, мұндай түзету жастың маңызды сипаттамасын құрайтын психологиялық ісіктердің мақсатты қалыптасуы ретінде құрылуы керек. Екіншіден, төменнен жоғары түзетуден айырмашылығы, баланың қол жеткізгенін орындау және нығайту мақсатын қоя отырып, «жоғарыдан төменге» түзету жетекші, болжамды сипатта, баланың қысқа мерзімде қол жеткізуі керек нәрсені белсенді түрде қалыптастырады. Жүйелілік принципі онтогенездегі психикалық дамудың күрделі жүйелік сипатын ескеруді қажет етеді. Түзетудің белсенділік принципі, біріншіден, қолданбаның тақырыбын өзі анықтайды. Түзету әрекеттері және жалпылама бағдарлау әдістерін қалыптастыру арқылы бала іс-әрекетінің сәйкес түрлерін ұйымдастыру арқылы түзету жұмыстарының жолдарын белгілейді. Психокоррекциялық шаралар әртүрлі этиологиялардың дамуындағы ауытқуларды түзетуге бағытталғандықтан, тәжірибеде қиындықтардың себептерін түсіндіру үшін әртүрлі модельдер қолданылады. Баланың дамуы: биологиялық модель даму ақауларының пайда болуын көрсеткіштің төмендеуімен байланыстырады, органикалық жетілу; медициналық модель проблемаларды қалыптан тыс даму аймағына әкеледі; педагогикалық модель қиындықтардың себептерін балалардың әлеуметтік-педагогикалық немқұрайлылығынан көреді; әлеуметтік-психологиялық (интеракционистік) модель даму проблемаларының пайда болуын қоршаған ортаның жетіспеушілігімен, баланың әлеуметтік және сенсорлық депривациясымен түсіндіреді; психологиялық (белсенділік-әділеттілік) моделі белгілі бір жасқа тән жетекші және басқа қызмет түрлерінің қалыптаспау себептерін іздеуге бағыттайды. Түзету жұмысының мақсаттары баланың психикалық дамуын белсенді процесс ретінде түсіну негізінде анықталады. Осыған байланысты олардың әртүрлі ұйымдастырумен байланысты баланың іс-әрекеті, оның психикалық белсенділігін дамыту, дамудың әлеуметтік жағдайын оңтайландыру. Психокоррекциялық жұмыстың мазмұны мен әдістерін таңдау объектілердің ерекшеліктерімен, олардың жай-күйімен, сондай-ақ психологиялық тәжірибеде клиенттердің (балалар, мұғалімдер және ата-аналар) қиындықтары тілінде тұжырымдалған түзету пәнімен анықталады. Психокоррекцияның объектісі болып өзгеруге жататын тұлғаның жеке сфералары, оның субъектісі психокоррекциялық әсерге бағытталған психикалық құбылыс болып табылады. Мысалы, егер түзету объектісі баланың мінез-құлқының бұзылуы болса, онда шағымның орнына байланысты объектілер өте әртүрлі болуы мүмкін: «Мен» бейнесі, мұғалімге деген көзқарас, оқуға деген мотивация және т.б.. Мазмұны бойынша жалпы тұлғалық түзетуді, жеке тұлғаның жеке жақтарын, салаларын және сапаларын түзету, іс-әрекет пен қарым-қатынасты түзетуді бөліп көрсетуге болады. Жеке түзету баланың өзін-өзі түсінігін, оның талаптарының деңгейін оң өзгертуге, жеке тепе-теңдікті үйлестіруге, нығайтуға бағытталған. Ол дисгармонияны, жетілмегенді, невротикалық тұлғаны, кемшілік кешенін, гендерлік сәйкестіктің бұзылуын және тұлғаның басқа да жағымсыз көріністерін жеңу жұмысын қамтиды. Когнитивтік саланы түзету танымдық мотивацияны қалыптастыруға, танымдық психикалық процестерді дамытуға, интеллектуалдық функциялар мен психикалық әрекет әдістерін жаттықтыруға, зейіннің жетіспеушілігін жеңуге, когнитивтік стильдерді дамытуға бағытталған. Эмоционалды сфераны түзету психоэмоционалды күйзелістің төмендеуімен, баланың бұзылған қажеттіліктерін деактуализациялаумен, әлемнің аффективті бейнесін және мінез-құлық стереотиптерін бұзумен, әлеуметтік ортаны жақсартумен байланысты. Ол әлеуметтік эмоцияларды және қауіпсіз эмоционалды жауап беру жолдарын дамытуды және баланың мінез-құлқын эмоционалдық бақылау дағдыларын қалыптастыруды қамтиды. Еріктік сфераны түзету - бұл психикалық процестердің еріктілігін дамыту, мақсат қоюды, ынта-жігерді, мінез-құлықтың мәнділігін және рефлексивтілігін қалыптастыру, баланың әрекетінің толық еместігін жеңу болып табылады. Мінез-құлық саласын түзету баланың ішкі позициясын қалыптастырумен, әлеуметтік рөлдердің жанкүйерін меңгерумен, қоғамда мақұлданған мінез-құлықты қайталаумен, өзін-өзі реттеу және өзін-өзі бақылау дағдыларымен, жағымсыз стереотиптерді жеңумен байланысты. Ойындық немесе оқу іс-әрекетін түзету тұлғалық, әлеуметтік және тәрбиелік уәждемені дамытуға, іс-әрекет құралдары мен әдістерін меңгеруге, мақсат қоюға, бақылау және өзін-өзі бағалауға бағытталған. Баланың қарым-қатынасын түзету – бұл дамудың әлеуметтік жағдайының өзгеруін, оны баланың субъективті қабылдауын көздейді; әлеуметтік интеллект, интуиция, эмпатия және рефлексияны дамыту; әлеуметтік мәртебенің артуы; ішкі және сыртқы психологиялық қайшылықтарды шешу. Г.В.Бурменскаяның айтуынша, психологқа жүгінудің ең көп саны мектепке дейінгі және бастауыш мектеп жасында (80%) келеді. Зерттеушілер түзету жұмысының мазмұнын балалардың типтік қиындықтарымен байланыстырады: баланың психикалық (интеллектуалдық) даму деңгейінің жас нормасына сәйкес келмеуі; оқуға дайын болмауы, оқудағы үлгермеушілік, танымдық және оқу мотивациясының төмендігі; тұлға дамуының жағымсыз тенденциялары, қарым-қатынас проблемалары; ұйымдаспаған мінез-құлық, еркін реттеу деңгейінің төмендігі; эмоционалды мінез-құлық бұзылыстары; балабақшада, мектепте, жанұяда бейімделмеу. Психикалық дамуды коррекциялау: қабылдау, сенсорлық қабілеттерін дамыту; көрнекілік-бейнелі (визуалды-тиімді) ойлауды дамыту; ерікті зейін мен есте сақтаудың бастапқы функцияларын дамыту; сөйлеуді дамыту (логопедиялық көмектің бөлігі ретінде); танымдық мотивациясын дамыту. Баланың оқуға дайындығын түзету: баланың ішкі қалпын түзету; қалыптастыру жалпы оқу үлгерімі (оң мотивация, танымдық процестер, өзін-өзі бақылау, өзін-өзі бағалау); ұсақ моториканы түзету және әріптің кеңістіктік бағдарлануы); сөйлеуді түзету (оқу); саны, мөлшері туралы бастапқы идеяларды түзету және т.б. (математика). Ұйымдастырылмаған мінез-құлықты түзету. 1. Мотивациялық блок (мақсат қою) 2. Операциялық-реттеу блогы (жоспарлау және бақылау. Жеке дамуды түзету. 1. Отбасындағы – ата-анамен, туысқандармен қарым-қатынастағы қиындықтар: тәрбиелік көзқарастар мен тәрбиенің стереотиптерін өзгертуге бағытталған ата-аналармен және мұғалімдермен түсіндіру жұмыстарын жүргізу; ата-аналарды оқыту (ата-аналардың құзыреттілігін арттыру); педагогикалық қарым-қатынасқа үйрету (педагогикалық құзыреттілігін арттыру); психологтың баламен коррекциялық ойындары (теңдік пен серіктестік қарым-қатынасының жаңа түрін дамыту); ата-аналармен баланың ойындарын ұйымдастыру (бірлескен іс-әрекеттерге арналған сынақ). 2. Отбасынан тыс – құрбыларымен, тәрбиешілермен, мұғалімдермен қарым-қатынас жасаудағы қиындықтар: ұжымдық ойындар (рөлдерді әділ бөлу және қатынастарды реттеу); мінез-құлықты ойын түзету (агрессивті зарядқа жауап беру және босату); статустық психотерапия (өзін-өзі бағалауы жеткіліксіз балалардың жас өзгерістері); әлеуметтік терапия (бұл балаға елеулі ересектердің тұрақты жоғары бағасына байланысты топтың балаға деген көзқарасының өзгеруі). 3. Өзін-өзі бағалау, алаңдаушылық, шиеленістің жоғарылауы, пассивтілік, конформизм мәселелері: психогимнастика; ұстау терапиясы; арт-терапия; Психодрама және десенсибилизацияның басқа түрлері. Әртүрлі критерийлер негізінде психологиялық түзету әдістерінің әртүрлі классификацияларын құруға болады. А.Л.Гройсман жіктеу критерийлері ретінде мидың жағдайын, биологиялық гомеостазды, түзету субъектісі мен объектісін, әсер ету сипатын, бағыты мен принципін ұсынады: а) мидың физиологиялық жағдайына қарай: сергектік нақтылау; сенім; ұтымды реттеу; беделді ұсыныс (директивті түзету); пиетативті түзету (эмпатикалық тыңдау, симпатия); тежегіш - өзін-өзі гипноз; ұйқы алдындағы жағдайдағы ұсыныс (транс); ұйқылық күйдегі ұсыныс; түсіндегі ұсыныс (парадоксальды кезең); аспаптық әдістерді қолдану арқылы гипноздық және есірткілік күйде ұсыныс жасау; б) биологиялық гомеостаз бойынша: қалыпты жағдай үшін; стресстік жағдай үшін; в) әсер ету сипаты мен бағыты бойынша: дамып келе жатқан; седативтер; белсендіру; актуализациялау; белсендіру; жұмылдыру; г) психикалық процестерге басым әсері бойынша: иматотыру (қиялдау); психикалық дайындық (ойлау); эмоционалды-еріктік дайындық (эмоция, ерік); л) қатысушылар саны бойынша: топтық (макро, микро, медиа топтары үшін); жеке; е) әсер ету принципі бойынша: гетерогенді (басқаларға); аутогендік (өзіне); ж) өнер құралдарын пайдалану бойынша: изотерапия; библиотерапия; музыкалық терапия; би терапиясы; дене терапиясы. Сонымен, психокоррекциялық жұмыс мазмұнның байлығымен және әсер ету әдістерімен сипатталады. Психокоррекциялық әсер етудің тиімділігіне көптеген факторлар әсер етеді: психологтың жеке және кәсіби дайындығы, клиентпен психотерапевтік байланыс, психологиялық диагноздың дұрыстығы, технологияны таңдау, басқалардың психологиялық қолдауы және т.б. жүктеу/скачать 32,76 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|