Өзін-өзі тексеру сұрақтары

      Соңғы  мүмкіндік  фон  Врихт  мен  нақты  көрсетілмейді.    Автор  агентті  жəне  ортаны  мінездеме  берді,  жəне 
оның əр- түрлі өзіндік сапасымен бірақ агенттік дамуынан бас тартты. Ол агенттің  көптеген жағдайын көрмеді. 
Əлем  агентке  сəйкес  əрекеттсепейді.  Нақтырақ  бұл  əрекет  кіріспемен  айқындалады:  əлем  тек  адамның 
белсенділігі  үшін  көрсетіледі.  Жəй    айтқанда  тек  физикалық  əрекет  емес,  əлемнің  жағдайындағы  агент  Фон 
Врихтаның назарымен жасалуымен қалады  
      Агенттің      анықталуы  абсолюттік  белсенділік  сияқты  жүйелер  психологқа  тек  функционалдық  мүмкіндік 
береді,  мақсаттылық  жағынан  мінезі  оның  сырттқы  себебінің  мінезі  анықталады.  Фон  Врихтаның  жағдайы 
каузальді  емес  телеологиялық  Филмордың  “агент”  түсінігі  жəне  Ч.Филмордың  түсінігімен  бірдей.  Екеуіде  
жұмыстарында  бұл  түсінікті  база  сияқты  қарастырды.  Фон  Врихта  философиялық  интуитцияны  жəне 
семантикалық  талдауды  көрсетті.  Фон  Врихт  шектелген  үлгіні  құрды,  оның  логикасы  теориялық  жоспар 
зерттеуінде жəне ортаның негіздерімен байланысты болмады.  
  Психологтар өздерінің эмперикалық зерттеулерінде бұл еңбектерінде əр-түрлі бақылау агенттерін салыстырады.  
Психологиялық  эксперименттік  жоспар    еңбектерінде  құрылып,  бөліседі.  Формальды    анолог  –  логикалық  тілді 
мінез  құлықты  бейнелеуде  əр  –  түрлі  психологиялық  жұмыстарда  кездеседі.  1-ші  кезекте  –  психологтардың 
мотивациялық  зерттеуінде  К.    Левиннің    өткізген  негізгі  теориясында.  Ол  жүйені    S-  пен  белгілейді.  Қоршаған 
объектіні    m    деп  белгілейді.  Барлық  көптеген  объектілер  үш  түрге  бөлінеді:    келісілген,  келісілмеген  жəне 
нейтралды. Бұл бөлімдерде негізгі қарым – қатынас түрлерінің жүйесі жəне объектісі меңгеріледі. Мінез объект 
дəрежеге  жеткенше  немесе    одан  бас  тартқанша  жəне  субъектпен  ортаның  қалыптасуына  дейін    жалғасады. 
Мотивациялық  мінез  тұрақты  іздеуші  объект  сияқты  қарастырылады.  Мұнда  мынадай  жүріс  тұрыстар 
мінезделеді:1)беделді,  ұзақты,  жинақ  бағыттаушылығымен  кейбір  векторға  жүйеден  орта  объектісіне 
бағытталған.  2)скалиярлы,  белгілі  уақыттағы  əрекеттің  мінездерге  белсенділік  деңгейімен  жүйесі.    Біз  үшін  ең 
маңыздысы бір қалыптылық əлем жəне мінездің мүкүндігі қарастырылған.  Бұл мінезді іздеушілік, белсенділіктен 
анықтауға  болады.      əрекеттің  орындалған  бөлігі-  əлемнің  білімділігі-  үлгіде  көрсетілмеген.  Нəтижесінде  үлгілі 
мотивациялық  мінез  адамда    бастапқы    белсенділік  жүйесі  болып  саналады.  Сонымен  кейбір    нəтижелерді 
шығаруға болады. Негізгі түсінік  болып құрастырушылар əр түрлі логикалық деңгейде мінезді суреттейді. Бұған 
жүйе  (  агент,субъект  жəне  т.б.  )  орта  (  əлем,  қоршаған  орта    көптеген  объектілер  жəне  т.б.)  əрекет  (  операция, 
мінез  –құлық  белсенділік  т.б.)  өзара  əрекет.  Жүйе  бастапқы  белсенділікпен  айқындалады.  Базалық    түсінікпен  
“жағдайы ” жəне “уақыты” айқындалады.  
         Жаңа модельді өңдеу кезінде логикалық суреттеу үшін адамның мінезі ортада бақылануға тиісті: 1) Принціп 
пен шынайы  басқару,  бақыланған жəне бақыланбаған   ауыспалылық  жəне оның қатынасы.2) Ауыспалылықтың 
əлемдік  жағдайы  сияқты  үйрету  өзара  əрекеттің  жүйедегі  жəне  ортадағы  көріністі  қарастыру.  3)  Мінездің  екі 
формасы  бар:  ортаға  бағытталу  жəне  айнала  уақытының  жағдай  жүйесіне  сипаттама.  4)  мінез-  құлықты 
бейнелеудің  екі  вариантын  көруге  болады  :  беделді  мақсатқа  бағытталған  мінез-  құлық  жəне  реактивті  мінез-
құлық. Осыған байланысты екі түрде анықтау түсіну мінез-құлқы технологиялық жəне каузалдық.               
       
  
2.Психологиядағы  қысқартылған  дəстүр  логикалық  талдау  əрекетімен  вихевиористік  жəне  вихевиориссіз 
дəстүрмен  байланыстырыды.Стимул-  реакция  схемасы  өзара  əрекеттестік  моделі  системасымен  жəне  ортамен 
талаптана алмайды.Вихевиориссіз 
Ортада схема жақшаға алынады жəне сыртқы шығумен –реакциямен өрнектеледі.  Вихевиориссіз үлгі каузалдық 
үлгі  болып  табылады,онда  детернимациялық  бір  түрі  қарастырады:өткен-қазіргі.Сонымен  қатар  Н.А.Бернштейн 
психикада  əлемнің  екі  үлгісі  құрастырылады  деп  белгіледі:бірінші-өткен  –қазіргі,екіншісі-келер.Мінездік 
белсенділіктің  қортындысында  екінші  үлгі  біріншісімен  сəйкестендіріледі.Оларға  каузалдық  жəне  теологиялық  
а.психологиялық  шындық  үлгісі.б.психологиялық  əлемнің  бейнесі.в.жүріс-тұрысты  түсіндіру  үлгісі-паритекті 
жəне  жай  өзара  қосымшалыққа  жатпайды.Ғылыми  психология  үшін  орталық  болып  психиканың  өзіндік 
бағалануы деген постулат болып табылады,яғни психика басқа обьект секілді басқаға жататын психика əрдайым 
психика секілді түсініледі.Осыдан қортынды шығады:егер психика пайда болу тікелей бақылануда болса,онда біз 
оған  орын  ауыстыратын  адамдытабу  қажет  жəне  біз  бұл  ауыстырылымды  шындық  өмірлік  табиғатты 
табамыз.Егер бұл принціпті кең түсінсек-қозғалыс,барлық психикалық органдардың көңіл-күйді қабылдаулар. 
    Ғылыми  психологияда  психика  түсіндірмелі  принціп  болады,яғни  психология  осындай  жүйелердің  ортамен 
қарым-қатынасын 
зерттейді.Ю.М.Забродинаның 
сөзін 
өзгертпей 
айтатын 
болсақ:психологияның 
шындығы,ақиқаттығы тəжірибелік эксперименталдық ғылымда түбегейлі тұжырым жатыр.Егер организм қызмет 
етсе,яғниөзін  өзгеше  ұстайтын  болса,онда  оны  белгілі-бір  зат  оны  өзін  басқалай  іс-əрекет  еткізеді.Бұл 
тұжырымдамада  зерттеулік  мəселе  жəне  оның  функционалдық  шешімі  қарастырылған:іс-əрекет,қозғалыстан 
айырмашылығы бар,оны психика анықтайды.В.В.Давыдова жəне В.П.Зинченко пайымдауы  бойынша:əрекетбұл-
дененің ойлайтын қасиеті.Демек,біздің есептің құрылуы,мұқият тəсіл əрекет айрықша зерттеу мүмкін емес.Адам 
келешегін  болжайды,келешегіне  бейне  құрады,өздерінің  реалды  мінез-құлқын  анықтайды.Ерекше  адамдық 
əрекет,белсенді  əрекетте  болу,орындалуда  емес,бірақ  функциялық  зерттеулерде.Белсенді  əрекеттегі  адам-
спонтанды  өзгеріс  оның  тиістілігі  кеңістікке  жəне  уақыт  барлық  мақсаттар  анықталмайды.Сондықтан  мінез-
құлықты психология төрт шағын топқа бөлуге болады: 
 А.белсенді  орындаушы  болашақтың  бейнесін  анықтауда.Б.орындаушы  –қоршаған  ортаның  əрекетін 
анықтау.С.спонтанды  қозғалыс  мақсатқа  жағдайланған.Д.обьекті-нің  белсенділігін  іздеу,орындаушы  жағдай 
жасалынған  жəне  əрекетті  фазаны  орын-дайды.Мінез-құлық  біршама  түрге  бөлінеді:мыс:кластағы  өзіндік 

ойындық мінез-құлық жəне мақсаттқа бағытталған ортаны анықтау,басқалардың мінез-құлқы редукциясында бір 
түрге мүмкіндігі бар.Зерттеуші əрекеттің екі түрін қарайды:бағытталушы жəне орындаушы.Əсіресе бағытталушы 
əрекет  психиканың  детерминациясымен  байланысты.Басында  адамдардың  əрекеті  зерттелушілік  функцияда  
жүреді. 
   Психиканың  сапасын  түсіндіріп  анықтауда  психолог  табиғи  түрде  қолданылады,көп  нəрсенің  себебін 
шешеді.Көрсеткен  ғалым  Жан  Пиаже  ол  көптеген  форманың  себебін  түсіндірді,бейнесін  модельді  көрді.Кез-
келген  модель  алынған  обьективті  реалді:механизм  Ж.Ламетри.телефон  станциясы.физикалық  дене 
Коливин.компьютер  т.б  психиканың  реалді  зерттеудің  реалді  зерттеу  сапасын  сəйкес  келеді.  Психика  элемент 
жүйесі жағдай тіркейді  барлық ортаның жүйесі қарым-қатынаста алынады.Бұл  принціпте  негізгі  қарым-қатынас 
бар.Оны дəлелдеген И.М.Сим .Ол психика аймағындағы организмнің жағдайын бейнелеп көрсетті. 
    Ерекшеленген негізгі  комуникативті функцияда қарым-қатынас белсенді мінез-құлық фазасы адамдарда бірақ 
та  бұл    функциялар  реализацияланады.Сонымен  психологияда  табиғи  ғылыми  психологиялық  зерттеу 
түсіндірілген принціп болады 
Негізгі қозғалыстардың түсіндіруінде қолданылған (мінез-құлық,əрекет,белсенділік т.б) психика белгісіз болады 
жəне оған модельдік қалып қолданылмаған. 
  Адекватты үлгі психиканың жеке психологияның интуациясын анықтайды жəне ерекше психологиялық əдіспен. 
3.Психолог  зерттеулерін  психикалық  реалды,табиғи-ғылыми  əдістемелерді  т.б  қарастырған.Психикалық 
обьективті 
бөлімде 
құрылған 
реалды,дарақты,тұлға 
констактылы 
топ,əлеуметтік 
қауым 
т.б 
алып 
жүреді.Зерттеуші ең бірінші зерттеуін-де екі компонентпен жұмыс істейді:жүйе жəне оның ортаның жəне қарым-
қатынас пен басқалар мен қарым-қатынас өзіндік əрекеттіжəне өзіне қосу жүйені ортаны жəне ортадағы жүйеде 
анықтайды.Қарым-қатынас негізгі материалдың кез-келген психологиялық талдауында болады.Қатынас ортадағы 
жүйе  əрекетін  анықтайды,əрекет  акт,негізгі  психикалық  реалды  детерменеледі.Өзінің  əрекеттік  жүйесі  өзгеріс 
ортаны  өндіреді,ал  орта  жүйе  біріншіден  өзара  əрекетті  жүйені  жəне  ортаны  уақытымен  қараған 
ыңғайлы.Екіншіден,жағдайжүйесі  жəне  жағдай  ортасы  түсінікте  қарастыратын  үрдіс  өзіндік  əрекеттің 
өзгеруіжүйедегі жағдайда жəне ортада жолын қуады.Уақыт шартты дискретті саналады. 
    Адамның  өзара  əрекеті  қоршаған  ортада  зеттелушінің  қортындысындабекітіледі.Бұл  адамның  əрекетін  азық 
етеді,бұл  басқа  адамдардың,өздерінің  зерттеулеріне    əсер  етеді.Барлық  жағдайларда  біз  реалды  позитивті 
бейнелеуді  қалдырамыз,психологтар  негізгі  догманы  құрады  ортаның  өзара  əрекеті  жүйеге  психиканың  ортасы 
немесе  шектелген  орта,өзара  əрекет  қарастырылады,психикалық  өзгерісті  келтіреді.Алайда  классикалық  ойын 
психофизикалық жағдай мүмкін формалды біздің терминде қарым-қатынас:орта-психика немесе əйтпесе-қатынас 
шағылысуы  мүмкін.Қатынас  (психика  жүйе  немесе  психика  организм)  психофизиологиялық  жағдай 
көреміз,психорегулятивтік 
анықталады.Бұл 
анықтау 
көп 
негізгі 
талап 
етеді.Қатынас 
классикалық, 
психофизиогиялық  проблемада  көбірек  жауап  береді,оны  əрқашан  зерттеуді  физиологиялық  механизмдер 
психикалық  əрекеттерде  жауапты.Басқа  жағдайда  фиксированды  қатынаспен  ұйғарады,психикалық  жағдайды 
реттеу  жүйенің  жағдайын  қарастырады(организм,адам  т.б).Бұл  жағдайда  да  ойынның  шешімі  психологқа 
жіберіледі.Психика  басты  детерминантты  сапасын  өзгерісін  организмнің  күйін  анықтайды.Біз  мұнда  қарым-
қатынастың  екі  түрі  компонентін  бөлуін  көреміз.Қатынас  мүмкін  парадоксалды  көрінсе,егер  оны  ортадағы 
психикалық  жағдайын  тікелей  қарастырамыз.Егер  қатынаста  жалпы  психологиялық  контекст  ұсынылса 
көреміз,сəйкес  келетін  қортындысы  келесіде  болады.Қатынас  психиканың  келер  ортасындағы  жағдайында 
сəйкестендіріледі.Бұл 
сəйкестік 
озу 
бейнесі 
болып 
қарастырылады.Бұл 
қатынастың 
бейнесі 
телеологиялықыңғайындағы  детерминациясы  жүйенің  белсенді  детерминациясы  оны  мақсаты  болашақ 
бейнесінің қортындсы. 
    4.Ортаны  бөлуде  екі  құрылым  бар:сыртқы  орта  жəне  ішкі  орта.Психикаға  ішкі  орта-бұл  организмнің 
ортасы,психиканың  бейнелік  жағдайы.Барлық  бөлінгенде  қатынас  жəне  оның  реализациясы  өзіндік  əрекетте 
жүйе,психика,орта.Алайда,əртүрлі реалды бейнелеу ұсынылады,біршама мағыналы əртүрлі компонент үрдісінде 
детерминация  мінез-құлық  зерттеулерінің  алдында  талдауы  өзгереді.Мінез-құлықты  модельді  түсіндіру  де 
бірінші 
тур 
эмперикалық 
атаумен 
ұласты.Экспериментте 
бірінші 
қандайда 
ортаға 
тапсырумен 
жалғастырылады.Модельдің  екінші  турінде  априорды  модельдің  мінез-құлқын  анықтау  ыңғайлы.Олар 
психикалық жағдайдың адамға алға оның экспериментке қосылуын талап етеді. 
   Екінші 
типте 
зерттелушінің 
модел 
априорды 
психиканың 
реалды 
моделі 
негізделеді,мұны 
тізімделген,эмперикалық модель бірінші типте зерттелушінің моделі.Қиынсыз байқау үш салыстырмалы тəуелсіз 
үрдіске бөлінеді: 
-орталық жағдайдың өзгеруі(ішкі жəне сыртқы) 
-жүйенің жағдайының өзгеруі 
-психикалық жағдайының өзгеруі. 
Психикалық детерминация организмі жəне ортасы бөлек оның жақтары біртұтас үрдісті ерекшелейді:біз əртүрлі 
əдістемелерді эмперикалық,психологиялық зерттеуіндегі материалды аламыз,соның ішінде-бақылауды. 
А)Ортаның жағдайының өзгеруі психологиялық себепті зерттелуде.Мыс:əрекетті үйрену. 
В)Жүйе  жағдайының  себепті  психикалық  зерттелуі.Мыс:қозғалыстарды  үйрену  (психомоторика)мимикалы 
үйрену,пантомимикалар. 
С)Психикалық жағдайдың өзгеруінің зерттелуі.Мыс:интроспекция. 
Д)Ішкі жағдайлардың өзгерін зерттелуі (ішкі орта) жүйесі.Мыс:электрофизиоло- 
гиялық зерттеуде жүректің белсенділігі,қанның,глюкозаның мазмұнын анықтау т.б. 

Өзін-өзі тексеру сұрақтары: 
1.  Психологиялық зерттеу құрылымының логикалық алғы шарттары қандай? 
2.  Ойша құрастырылған психологиялық алғы шарттар қандай?  
3.  Табиғи ғылыми психологиялық зерттеу түрлері қандай?  
4.  Психолоиялық зерттеудегі факт жəне артефакт дегеніміз не?  
 
 №21 Дəріс. 
Тақырып: психологиялық эмперикалық зерттеулерге субьективті ыңғай. 
Дəрістің мазмұны: 
1.Психологиялық эмпирикалық зерттеулердің обьективті проблемаларының өзгешелігі. 
2.Зерттеуші мен зерттеулшінің қарым-қатынасы. 
3.Зерттеулушінің обьективті –субьективті табиғаты. 
Мақсаты: Психологиялық эмпирикалық зерттеулердің обьективті проблемаларының өзгешелігі, 
зерттеуші мен зерттеулшінің қарым-қатынасы, зерттеулушінің обьективті –субьективті табиғаты туралы 
білімдерді меңгерту.  
 
       1.Психика-  ерекше  пəн,  сондықтан  психологиялық  эмперикалық  зерттеудің  логикасы  жаратылыстану 
ғылымдарының эмпирикалық зерттеулерінің логикасынан ерекшеленеді.  
  Бірақ  психология  өзінің  объектісі  бойынша  да  спецификалық,  объект    тіршілік  иесі,  адам  индивид  ретінде, 
адамдар тобы, қоғам бола алады. Егер біз адам мен басқа жануарлар əлемі арасында шектейтін сызық жүргізсек, 
жəне болашақта жалпы жəне адамның дифференциалды психологиясы туралы сөз ететін болсақ, «психологиялық 
зерттеу» түсінігі өзінің сапасы бойынша «зерттеу субъектісіне» ұқсас болады. Екі жағдайда да адам таниды жəне 
əрекет  етеді.  Ал  адам  адамды  танығанда  əрқашан  позиция  алмасуы  мүмкін,  сəйкесінше,  зерттелуші-  адам 
зерттеуші  бола  алады,  жəне  керісінше.  Өзге  ғылымдарда  (тек  жаратылыстану  ғана  емес,  гуманитарлы 
ғылымдарда) мұндай жағдай теориялық қарастырылмаған.  
  Алайда  мұндай  жағдай  психологиялық  экспериментке  барынша  тəн.  Көптеген  авторлар  бұл  проблеманы 
артефакттардың  бірінің  проблемасы  деп  санайды  жəне  «бұзылған  зерттелушілер»  (  психологиялық 
эксперименттің нормаларымен таныс зерттелушілер) туралы айтады.  
  Эксперименталды  процедура  экспериментатор  тұрғысынан  қарастырылған,  жəне  жаратылыстығылыми 
экспериментальды  модель  психологияға  өзгеріссіз  енді:  «    ...  ғылыми  психология  ғылыми  сфераға  табиғаттың 
бөлігі ретінде қарастырылатын адам мен жануарды тануды енгізуге ұмтылады» 
  Бірақ  адамға  эксперимент  жануарларға  жасалатын  экспериментке  қарағанда  зерттелушіге  берілетін  нұсқау 
құрылымынан тұрады. Оның мəні алғашқы психологиялық эксперименттерде ашылды, мысалы зерттелушілерде 
уақыт  реакциясының  моторлы  жəне  сенсорлы  құру.  Зерттелушілердің  нұсқауды  қабылдауын  Вюрцбург 
мектебінің  психологтары,  соның  ішінде  Н.  Ах    зерттеген.  Бірақ    егер  зерттелуші  нормативті  міндетті  өзгертуге 
қабілетті болса, ол реактивті емес, эксперименталдық жағдайда белсенді болады.  
  Алғаш  рет  психологиялық  экспериментті  эксперименталдық  іс-əрекеттің  субъектісі  ретіндегі  зерттелуші 
көзқарасымен талдап көрген Л.С.Выготский.  
  Ол қазіргі кезге дейін барлық психологиялық  əдістемелер бір сызба бойынша : стимул- реакция жасалған. Л.С. 
Выготский  «стимул-реакция»  сызбасын  зерттелуші  психикасын  реактивті  ретінде  қарастырды,  ал  реактивтілік 
төменгі психикалық функцияларға тəн. Ол белсенділікті жоғары психикалық функцияның қасиеті, оның ойынша 
«стимул-реакция» сызбасы бойынша эксперимент  жаратылыстанудағы экспериментке ұқсайды жəне тек төменгі 
психикалық функцияны зерттеу үшін қажет. Өзге жағдайда  «инструменталды əдіс» қолдану қажет,  ол адамның 
жағдайға белсенді араласуын қарастырады,  
  Эксперименттегі зерттелушінің белсенді рөл мəселесін шешу жеке-іс-əрекеттік ыңғай болып табылады, мұндағы 
психологиялық  эксперименттің  координаталар  басы  ретінде    зерттелуші  болады.    Əрекеттік  ыңғайдың 
жақтаушыларының еңбектерінде бұл позиция айқын анықталған. М.С.Роговин: «Психологиялық эксперименттің 
əдіснамалық  негізі  болып  кеңес  уақытында  өңделген  іс-əрекет  түсінігі  жəне  оның  негізгі  сипаттамаларын  бөлу 
болып  табылады  ».  Іс-əрекетті  жеке  пəндік  іс-əрекет  ретінде  қарастырған  бұл  ыңғайға  негізделе,  Г.Е.Журавлев 
психологиялық экспериментке  
мынадай анықтама берді: «Эксперимент  - тапсырманы орындауға бағытталған зерттелуші- адамның іс-əрекеті» . 
  Белсенділік  тек  адамға  ғана  емес,  басқа  да  зерттеу  объектілеріне  де  тəн  болғандықтан,  бұл  ұғымды  нақтылау 
мəселесі пайда болады. Г.И.Журавлев адамның эксперименттегі екі арнайы белсенділік формасын: іс-əрекет жəне 
қарым-қатынасты  қарастырады.  Кез  келген  психологиялық  экспериментті  эксперимент  формасында  жүзеге 
асатын,  эксперименттік  тапсырмалардың  белгілі  бастамасы  болып  табылатын  экспериментатор  мен  зерттелуші 
қарым-қатынасы ретінде қарастыруға болады.  
 2.Қарым-қатынастың  мақсаты  зерттелушінің  белгілі  бір  іс-əрекетін  құрастыру,  эксперимент  нормасына  сəйкес 
іс-əрекетті жүзеге асыру, эксперименталды нəтиже мен ол нəтиженің интерпретациясы формасындағы іс -əрекет 
өнімін алу. 
  Сөйтіп, сызба экспериментатор мен зерттелушінің ( зерттелушінің жеке іс-əрекеті) қарым-қатынасы ұсынылады. 
Бұлай  бейнелегенде  экспериментті  ұйымдастыру  бойынша  экспериментатор  іс-əрекеті  болмайды  жəне 
зерттелуші мен экспериментатордың жекеіс-əрекеттері жəне олардың арасындағы қарым-қатынас. Зерттелушінің 
психикасын зерттеуде біріккен іс-əрекетті құраушы ретінде қарастырылмайды.  

 Г.И.Журавлев психологиялық эксперимент нормалары олардың зерттелуші іс-əрекетінде көрініс табу мəселесіне 
талдау жасайды.  
  Зерттелушінің  эксперименттік  тапсырманы  қабылдауы  жəне  оған  сəйкес  іске  асырауы  мəселесін  шешуде  іс-
əрекеттік  ыңғай  бұл  процестің  негізгі  детерминанты  зерттелуші  мотивациясы  болып  табылады,  өйткені 
мотивация  ғана  жеке  іс-əрекетті  анықтайтын  айнымалы  болып  табылады.  Бірақ  бұл  басқаруға  жол  бермейді. 
Мұндай мəселені əлеуметтік-психологиялық  ыңғай тұрғысынан шешуге болады. Мұнда потенциалды зерттелуші 
мен экспериментаторды шағын топ ретінде қарастырады.  
  Əлеуметтік  психологиялық  ыңғай  зерттелуші  мен  экспериментатор  өзара  əрекеті  процедурасын  бейнелеуге 
басымдық  көрсетеді.  Əлеуметтік  психологтардың  зерттеулерінде  психологиялық  эксперименттің  нəтижесін 
зерттелуші  мен  экспериментатордың  өзара  əрекетінанықтайтын  түрлі  факторлардың  əсерін  анықтады: 
экспериментатор тұлғасы, экспериментатор туралы естігендері, аффилиативті мотивация т.б. 
  Бұл  эффекттерді  екі  топқа  бөлуге  болады:  жағдайға  (  таңдау,  өз  еркімен  зерттелу,  экспертиза  т.б.)  шартталған 
жəне  зерттелуші  мен    экспериментатордың  тұлғалық  қасиеттерімен  байланысты  эффектер.  Соңғысына 
«Пигмалион эффектісі» жатады.  
 Психологиялық  эксперименттің  моделінің  ең  негіздісі  ол  оның  əлеуметтік  іс-əрекетке  енгізілетін,  зерттеуге 
қатысты,  сыртқы  мақсаттарды  иеленетін,  тікелей  мақсатызерттелушінің  психика  ерекшелігінтану  болып 
табылатын экспериментатор мен зерттелушінің біріккен іс-əрекет жүйесі ретінде қарастырылады.  
  Экспериментаторға  біріккен  іс-əрекетті  ұйымдастыру  жəне  басқару  міндеті  жүктеледі,  ал  нұсқауда  берілген 
міндеттің бір бөлігін зерттелуші орындайды.  
3.Зерттеуші мен зерттелуші  қарым-қатынас, нұсқаудың ролі. 
Психологиялық  эксперимент  басынан  бастап  өз  бетімен  қалыптасты.  Психологиялық  эксперименттің  бірегей 
ерекшелігі  жəне  фундаменталды  сипаттамасыэксперименталдық,  тəжірибелік  əдістің  құрылымында  алғаш  рет 
зерттелушіге  нұсқау  берілді.  Танымның  өзге  ешбір  аймағынан  зерттелетін  объектіге  берілетін  нұсқауды  таба 
алмаймыз.  
 Нұсқауда  зерттелушіге  түсіну  жəне  қабылдау  қажет  міндеттер  қойылады.  Ешбір  ғылымда  зерттелуші  мен 
зерттеу объектісі арасында ұйымдастырылған қарым-қатынас жоқ. Өйткені нұсқау эксперименттің міндетті бөлігі 
болып  табылмайды.  Балаларға  жүргізілген  экспериментте  нұсқау  қысқартылған  жəне  экспериментатор  мен 
баланың қарым-қатынас контекстісіне енгізілген  немесе тапсырманың бір бөлігінде болады не мүлдем болмайды 
(  0-ден  2жасқа  дейін).Бұл  медико-психологиялық  экспериментке  де  қатысты.  Кейде  зерттелуші  оған 
психологиялық эксперимент жүргізіліп жатқанн білмеуімүмкін.  
 Мұнда зерттелуші мен экспериментатор қарым-қатынас, қандай формада болатынын  психологиядағы кез келген 
эксперименттің міндетті бөлігі. 
  Мұнда  Б.Ф.Ломов  дəл  көрсеткен:  «Адам  белсенді.  Экспериментке  қатысқанда  зерттелуші  эксперименталды 
сыртқы  əсерлерге  тек  жауап  беріп  қоймай,  белгілі  бір  міндеттерді  шешеді.  Экспериментте  оның  ұстанымдары, 
қызығушылықтары , тұлғалық бағдарлары көрінеді. Басқаша айтқанда зерттелуші психологиялық экспериментке 
тұлға ретінде енеді».  
  Кез келген психологиялық эксперимент қандай да бір психологиялық техниканы қолданса да барлық жағдайда 
зерттеуші мен зерттелуші арасындағы қарым-қатынас формасында жүреді. 
  Зерттелуші экспериментатор эксперимент шарттары жəне процедуралары жағынан əсер алады.  
  Сөйтіп,  психологиялық  экспериментті  ұйымдастыруда  үш  жайтты:  зерттелуші  іс-əрекеті,  оның  тұлғалық 
ерекшеліктері, зерттелуші мен зерттеушінің қарым-қатынас сипаттамаларын ескеру қажет.   

жүктеу/скачать 1,27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: