Пән: Психология Тексерді: Тұрсынбаева Н. Б

Мұндай зерттеу нәтижелері өзге де мамандар тарапынан кеңінен қолдау тапты.

Мысалы, К.Бюлер пікірге қатысты мынадай тәжірибе жүргізді: ассоциация психологиясында мағынасыз буындарды, сөздерді, т.б. есте сақтау үшін арнайы тәжірибе жасаған-ды. Сыналушыларға мағынасы тең екі пікірді бірінен соң бірін ұсынады да, кейін онан пікірлерді есіңе түсіріп айт дейді. Екі пікірді еске түсіру арасында өткен недәуір уақытка қарамастан естеріне түсіріп, оларды қатесіз айтып берген. Сондай тәжірибе ақыл-ойі ісімен шұғылданатын орта жастағы кісімен жүргізіліп, оған мағыналас 20 жұп пікірді ұсынғанда, ол соның бәрін қиналмай есінде сақтап, талап еткен кезде айтып берген. Осы тәжірибелерге қатысқан адамдарға зерттеуші өзара мағына жағынан байланыссыз 6 жұп буынды ұсынып, есінде сақтап, сонан соң айтыи бер дегенде, ол ондай жұп буындарды толық есінде сақтай алмай қиналған. Бұл орайда, елестетуге қарағанда, есте сақтауда өзгеше заңдылық бар екенін көрсетеді. Есте сақтау үшін буындар мен сөздердің, пікірлердің мағына жағынан арақатынасының байланысты болуы өте маңызды екендігін байкатады.

Басқа бір факті мынадай жәйтті аңғартады. Біз нәрселердің мағынасын сөздердің атауларына қарамай-ақ есте сақтай аламыз. Мысалы, бүгінгі лекция тақырыбы бойынша көптеген кітаптар мен баяндамалардың мазмұнын хабарлау керек. Мен олардың мәнін жақсы білемін, бірақ тиісті мазмұндар қандай сөздермен жазылғанын еске түсіру қиын.

Мағынаны есте сақтауда сөздік атауларға тәуелсіз болып отыратындығы екінші факті. Мұны көптеген зерттеушілер қолдады. Осы салада зоопсихологияға қатысты тәжірибелер жүргізді. Э.Торндайк жаттап алудын ерекшеліктерін анықтайтын екі түрлі типін сипаттап берді. Оның бірі қателесудің қисык сызығы баяу түрде біртіндеп өзгереді, ал екінші жағдайда кателердің кисык сызығы біртіндеп төмендейді. Мұнда тәжірибелер хайуанаттарға жасалды. Ал келер қателесудің екінші типіне назар аударған. Ол тип – интеллектуалдық есте қалдыру. Ол үшін қажетті материалды есте сақтауды шапшаңдату мақсатын көздейді. Мұндай тәжірибе нәтижелерінің бері ес әрекетінің екі түрлі типі болғандығын анықтайды.

Әрбір мұғалім оқу материалдарының мазмұн-сипатына орай оқушылар оларды бірнеше рет пысықтап жаттап алуы керектігін жақсы біледі. Алайда, оқыту процесінде ешуақытта арифметикалық есептерді шығарудың тәсілдерін жаттап алуды немесе оларды есінде сақтау керектігін сөз етпейді. Бұл орайда оқушы-шәкірт есепті 2-3 ет шығарып төселген соң оның тәсілдерін меңгеріп, есеп шығаруға жаттығады. Сол сияқты геометриялык теоремаларды оқып үйрену, латьш тілі грамматикасын оқып үйрену, өлеңдерді жаттау тәсілдеріне негізделмейді.

Бұл тек ес процесіне ғана тән тиісгі мағыналарды есте сактау әрекетінің айырымдык сипаты. Ес мәселелерін құрылым психологиясы мен тиіеті тәжірибе нәтижелеріне сүйене отырып жан-жақты қарастыру керектігіне кейінірек тоқталамын. Өйткені бұл мәселе төңірегінде көптеген материалдар жинақталып, біздерді жаңадан пайда болған жәйттерді іздестіріп, оларға жете көңіл аударуды талап етеді.

Қазіргі кезде еске байланысты нақты материалдар мен фактілер, Блейлердің зертгеулерімен салыстырғанда, бұл мәселені жаңа сатыға көтеру қажеттігі туып отыр.

Шетел тілдерін үйрену ерексек адамдар Үшін қиын екенін жақсы түсінеміз. Ал бала жас кезінде шетел тілдерін тез Үйренеді. Америкада, Германияда балалардын шетел тілдерін үйренудің негізін анықтау мақсатымен арнайы педагогикалык тәжірибелер ұйымдастырылып, ол тілдерді оқып Үйренуді орта мектептен балалар мекемелеріне ауыстырған. Лейпциг қаласыңда жүргізілген тәжірибе нәтижелері мектепке дейінгі балалар екі жыл бойы оқытылатын материалдарды меңгере алатыңдығын көрсеткен. Шетел тілдерін үйренуді балалардың жас кезіне ауыстырған: барынша жемісті болатындығы практика жүзінде анықталған. Әдетге біздер сәбилік жастан бастап үйренген тілдерді тиянақты меңгеретініміз мәлім. Балдырғандар, жеткіншек жастағылармен салыстырған да, шетел тілдерін шапшаң үйреніп кететіндгі тәжі- рибеде дәйектеліп отыр. 2-3 тілді де қатар меңгергек балаларда ол тілдер біріне-бірі кедергі жасамайтындыры тәжірибе жүзінде белгілі болды. Серб халқының өкілі Павлович тәжрибесі бұл орайда көрнекі мысал бола алады. Ол өз балаларымен серб тілінде сөйлеседі де, ал зайыбы французша сөйлесетін болған.1 Әке-шешесімен екі тілде қатар сөйлейтін балалар тілінің дамуы және оларды меңгеру деңгейі үнемі өрістеп отырған. Осы бағытта Иорген жүргізген тәжірибенің де маңызы ерекше. Ол баланы іріктеп алып, оларға үш тілді қатар үйреткенде бұл тілдерді шәкірттер ешқандай қиналмай меңгерген және сол тілдерді үйрену барысында біріне-бірі кедергі болмаған.

Балаларды жастайынан тілдерді меңгертт, есеп шығартуға баулуда Лейпциг пен америка мектептерінің тәжірибелері талдап, мынадай қорытынды жасауға болады: 7-8 жасар балаларды оқытып сауаттандырудан гөрі 5-6 жастағы балаларды оқыту әлдеқайда жеңіл әрі нәтижелі болған. Москва мектептерінде жүргізілген бірсыпыра зерттеулер де осындай қорытындылардың шындығын айқындай түсті. Мысалы, мектепте 9 жаса баланың сауатын ашып, оны оқыту айтарлықтай қиындық тудырған болса, ал оны жас кезінен оқытып сауатын ашу барын өнімді болатындығын көрсетті.

Осындай зерттеу тәжірибелерге сүйенген педагогтар оқыту процесін өрістету ниетімен мынадай ұсыныстар ендірді: бал- дырғандар әртүрлі ойындар ойнап, өзара шүйіркелесіп қалжың-күлкімен айналысып жүріп-ақ оқу материалдарының мазмұнын меңгере алады. Ал мектепте мұндай мазмұндарды оқытып, мен-гертуге әлдеқайда көп уакыт кетеді дейді. Бұл жөнінде балдырған жасындағы балалардың есте сақтау қабілеті мен алғырлығы туралы мынадай мысал келтірейік.

Балдырғандар есінің алғырлығын жеткіншек жасындағы балалармен, әсіресе ересек адамдардын есімен салыстыруға болмайды. Олардың есте сақтауы нақтылы, әрі тиянақты. Дегенмен, 3 жасар бала шетел тілдерін щапшаң меңгере алғанымен, олар, мәселен, география пәні бойынша жүйелі түрде берілетін білімді меңгере алмайды. Шет тілін меңгеруді қиын көретін 9 жасар бала географиядан оқытылатын білімді оңай меңгере алады, ал ересек адамдар жүйелі білімді игеріп есте сақтауда бабалардан әлдеқайда озық тұратыны мәлім.

Баяндалған осындай жәйттерден өзгеше, үшінші бір бағытты қолдайтын психологтар бар. Олар ес процесінің дамуындағы шарықтау шегін табуды ойластырады. Атап айтканда, К.Гросс шәкіртінін бірі Зейдель арнайы зерітеу арқылы көптеген материалдар жинақтап, бала есінің дамуы ең жоғары дәрежеге жетеді де, одан кейін оның есі құлдырап төмендейді дейді.

Осы аталған балалардың есі жайындағы үш түрлі көз-қарас та бұл процестін даму зандылықтарын жеңіл-желпі қарастырады. Мұндай көзқарастың үшеуі де естің дамуын бір ретте өрлеп дамитын процесс десе, ал екіншілері оны құлдырап төмендейтін процесс дейді. Олардың ойынша ес төте әрі тегіс жолмен дамиды. Өмір тәжірибелерінде мұндай пікірлерді қостап-қолдаушылар да, сынап-мінеушілер де бар. Өйткені естің дамуы аса күрделі психикалық процесс, оның төте жолмен дамып өрістеп отыруы ешқандай мүмкін еместі.

Ес процесінің дамуына шолу жасап, оның мән-жайын ашьш көрсету ниетімен мен мынадай екі мәселеге әдейі тоқталмақпын. Оның бірі – совет зертгеушілерінің бірсыпыра еңбекттерінде жарияланған. Соны атап өтейін. Балалар есінің дамуында екі түрлі із бар, естің дамуы бір ізді емес-ті, оның негізі бірнеше зерттеулер арқылы іздестірілді. Оған менің де қатысым бар. А.Н.Леонтьев пен Л.В.Занков жүргізген зерттеулерде сол пікірлер расталады. Бұл зертгеулерде әр алуан психологиялық іс-әрекеттер нәтижесінде қажетті мәліметтерді тікелей есте сақтау мен аспап-құралдар көмегімен есте сақтауға тиісті баламен салыстырғанда, сол материалды тиісті бала өзінің іс-әрекетін өзгеше жоспар жасап құрады. Өйткені аспап-құралдар мен белгілерді қолданушы бала оларды есінде сақтау үшін сол аспап-құралдарды пайдалана отырып берілген тапсырманы орындайтын болады, Соның әсерінен баланың есте сақтауы өзге де психикалық процестерді дамытуға ықпалын тигізеді. Оның қиялы мен ойлауының өрістеуіне әсер етіп отыратыны да сөзсіз.

Тәжірибе арқылы анықталған тағы бір жәйт мұнадай: егер біздер кез келген кластағы оқушылардың тікелей -есте сақтауы мен жанама есте сақтау қабілеттерін ажыратып білгіміз келсе, оларды екі топка бөліп зерттейміз. Нәтижеде осы екі топтағы балалардың есте сақтау тәсілдерінін әрқайсысына тән өзіндік динамикасы болатындығын айқын көрсетті. Бұл тәжірибені жүйеге келтіріп дәледдеуге А.Н.Леонтьев ерекше күш жұмсады.

Мұндай зерттеулер нәтижелерін сіздер белгілі кітаптар мен жаңадан басылып шыққан енбектерден білесіздер. Сондақтан бұл мәселелерді баяндауға тоқталмаймын.

Теориялық зерттеулер адам есінің тарихи дамуы жайындағы жорамалдың ақиқатығын анықтады. Адамның есі негізінен жанама жолмен оның әр алуан амал-тәсілдерді қолдану арқылы мақсат мүлделеріне сәйкес болып отыратындыры тәжірибелермен зертгелініп анықталды. Есте сақтау саналы әрекет және оның өзіндік бейнелеу сипаты бар. Адамның есте сақтау әрекеттерінің қалыптасуы онын сөйлеуімен, мәдени өмірінін деңгейімен ұштасып отыратындығын көрсетеді. Ес күрделі психикалық процесс және адам ақылының қоймасы.

Жағарыда баяндалған зертгеулер балалар есінің дамуына қатысты мәселені бұрынғы шегенделіп қалған орнынан жаңа бағытқа қарай бұрды. Алайда мен бұл мәселс түбегейлі шешілді дей алмаймын. Өйткені бұл зерттеулер әлі де жеткіліксіз. Зерттеу арқылы алынған нәтижелер мен тиісті қорытындылар жеңіл желпі сипатта. Негізгі мақсат – балалар есінің дамуын оның зандылықтарына орай терең іздестіру. Кейбір зерттеушілер “ жұмыстарында мұндай ірі -талаптар психологиялық мәсслелерді тым күрделендірін, қиындатып жібермей ме деген қобалжу ойларын білдіреді. Біздер ондай пікірлерден туындайтын тың мәселелердің үнемі пайда болып отыратынын қостай отырып ғылымның ітпкі мақсаты шындықты табу екенін еске салғымыз келеді. Сонымен, бүгінгі лекцияның өзекті мәселесі – естің дамуы болғанын естеріңізге тағы да салайын.

Себилер мен балдырғандардың есінің дамуы жалпы психикалық қызметінің өзегі іспетті. Баланың өзге процестерінің қызметі де осы еспен байланысты болып отыратындығына көзіміз анық жетті. Енді осы бағытта жүргізілген зерттеуле баланың ойлау әрекеттеріне қатысты. Бала есінің ересек адамдардың есінен айырмасы болатыны айқын нәрсе. Баланың ойла әрекеті нәрселерді көз алдына келтірін бұрынғы тәжірибелерін иек артады. Сөйтіп оларды есімен реттейді. Сәби мен балдырғаңдардың ойлауы тікелей есіне тәуелді. Бұл жәйттің шындығына көз жеткізу үшін мынадай үш түрлі мысал келтірейіке. Бірінші, балалардың ұғымды анықтау әрекетіне қатысты. Баланың ойлауындағы мұңдай тәсіл оның еске түсіру әрекетіне негізделген.