Пәнінің оқу әдістемелік кешені 6В01725-Шетел тілі: екі шетел тілі
Дәріс 5 Логикалық және сыни ойлаудың арақатынасы
жүктеу/скачать 1,59 Mb.
|
УМКД Сыни
| Дәріс 5 Логикалық және сыни ойлаудың арақатынасы
Атақты француз философы Рене Декард «Мен ойлаймын, демек мен өмір сүремін» — деп ойлаудың адам өміріндегі негізгі рөлін айқындап өткен болатын. Сыни тұрғыдан ойлау дағдыларын қалыптастыру мен дамыту қазіргі білім беру бағдарламасының негізгі мақсаттарының біріне айналып отыр. Осы ретте «сыни ойлау» терминінің қалыптасу барысында жүріп өткен жолы мен қазіргі сипаты ерекше назарды қажет етеді. «Сыни ойлау» термині психологтар Дж. Пиагеттің, Дж. Брунер, Л. С. Выготский еңбектерінен белгілі. Қазіргі әлемде сыни ойлаудың бірқатар анықтамалары бар, кейбір ғалымдар оны проблемаларды шешуге, тұжырым жасауға, ықтималдылықты бағалауға және шешім қабылдауға жүгінетін ойлаудың бір түрі деп санайды. Басқа анықтамалар бұдан әрі сыни ойлау логикалық ойлау тұжырымдарының құрылуымен сипатталатындығын көрсетеді, келісілген логикалық модельдер құру және кез-келген шешімді қабылдамау, онымен келісу немесе оны қарауды уақытша кейінге қалдыру туралы негізделген шешімдер қабылдау. Барлық осы анықтамалар белгілі бір танымдық мәселені шешуге бағытталған психикалық белсенділікті білдіреді. Сыни ойлау анықтамаларының әр түрлілігіне қарамастан оларда ойлаудың бағалау және рефлексиялық қасиеттерін көрсететін жақын мағынаны көруге болады. Сыни тұрғыдан ойлау бағалау, рефлексивті ойлауды білдіреді. Бұл догмаларды қабылдамайтын, өмірлік жеке тәжірибеге жаңа ақпаратты енгізу арқылы дамитын ашық ойлау. Сыни ойлауды дамыту идеясы қазір Америкада, Еуропада және одан әрі белсенді түрде таралуда. Идеяны танымал ету оң және теріс салдарға ие. Позитивтіге біз оқу процесіне рефлексивті принциптерді енгізуді жатқызамыз; жағымсызға-сыни ойлаудың мәні мен мәнін түсінбей, оқытудың жеке сыртқы белгілері ғана алынған кезде идеяны жеңілдету және бұрмалау, сонымен қатар оның пайда болуы мен дамуының логикалық байланыстары еленбейді. Сондықтан сыни ойлауды оқыту практикасының негізін қалаған шетелдік педагогтардың тұжырымдамалық ережелерін талдау маңызды. Бірақ бұл тақырыпқа деген қызығушылық ғасырдың басында пайда болды, содан бері сыни ойлауды зерттеу тәсілдері үнемі дамып келеді. Жаңа тәсіл ескісін жоққа шығарады немесе игереді және бәрі қайтадан қайталанады. Р. Полдың пікірінше, сыни ойлаудың даму тарихында үш маңызды «толқын» болған. Әр толқын әртүрлі зерттеу тәсілдерін ұсынады және мәселенің әртүрлі қолданбалы жақтарын көрсетеді. Бірінші толқын практикалық логикаға шоғырланды (1970-1982). Бірінші толқын теоретиктері сыни ойлаудың негізі «логика» болатын пән екенін нақты тұжырымдады. Бірақ логикалық тәсіл зерттеудің ауқымын кеңейтуді қажет етпейді, сондықтан бұл толқын дамуды тоқтатты. Екінші толқын (1980-1994) біріншісі елемеген нәрсені енгізді. Екінші толқын бірқатар үйлестірілмеген зерттеу бағыттары болды. Сыни тұрғыдан ойлау білім беру үдерісіндегі барлық қиындықтар үшін панацея дәрежесіне көтерілді. Эмоциялар, түйсік, қиял, шығармашылық – мұның бәрі сыни ойлау ұғымына біріктірілді. Өкінішке орай, философияның жоғары деңгейі жоғалды. Нәтижесінде сыни ойлау мазмұндық мән-мәтінді, стандарттарды, тәртіпке жатқызуды, парасаттылықты жоғалтты. Осы толқында қалыптасқан жансақ пікірлер мен көзқарастар әлі де жоғалған жоқ. Үшінші толқын қазір пайда болады. Ол алғашқы екі толқынның кемшіліктері мен қателіктерін болдырмауды көздейді. Сонымен бірге ол бірінші толқынның тереңдігін және екінші толқынның көп бағыттылығын сақтауға тырысады. Үшінші толқынның тәрбиешілері оны бағалау және жалғаннан аулақ болу үшін нақты сыни ойлау деген не екенін білуі керек. Сыни тұрғыдан ойлау-бұл білім беру реформасындағы басымдық қана емес, бұл реформаның «өзегі» болып табылады. Барлық анықтамалар мен зерттеу жұмыстарында сыни ойлаудың қалыпты ойлау, талдау дағдыларынан айырмашылығы, көп жағдайда үстемдігі ерекше аталып өтіледі. Бірақ, сыни ойлаудың өздік сипаты тек қана әр түрлі толқындар арасында ғана емес, тіпті бір толқынға, бір жүйеге жататын ғалымдар еңбектері арасында да айырмашылық байқауға болады. Д. Клустер өз жұмысында сыни ойлаудың ерекшеліктерін атап өтті: 1. Ақпарат сыни ойлаудың соңғы нүктесі емес, бастапқы нүкте. 2. Дербестік. 3. Ойлау процесі сұрақ қоюдан және шешуді қажет ететін мәселелерді анықтаудан басталады. 4. Сыни ойлаудың қоғаммен бірлігі. 5. Сенімді дәлелге ұмтылу Қазіргі уақыттың негізгі талаптарының бірі – білімді әлемнің бүтіндей бейнесін қабылдай алатын, логикалық ойлауы дамыған жаңаша, тәуелсіз ойлай алатын шығармашыл адамға айналдыру. Мектептегі оқыту үрдісінің негізгі мақсаттары – баланың білімді игеру кезінде ойлау қабілетін қалыптастыру, сол арқылы таным әрекетін белсендіріп, жан-жақты жеке тұлғаны тәрбиелеу. Оқытудың мақсаты оқушыларға білім беру ғана емес, сонымен бірге олардың ойлау қабілетін дамыту және белсендіру оқушылардың білімді, дағдыны меңгеру үшін, болашақта танымдық және тәжірибелік іс-әрекетке оқушыларды дайындау қажетті шарт болып табылады. Балалардың ойлауын дамыту туралы М.Жұмабаевтың сөзімен алсақ: «Ойлау жанның өте бір қиын, терең ісі. Жас балаға ойлау тым ауыр, сондықтан басқыштап іс істеу керек. Оқулықтағы берілген тапсырмалар, суреттер баланың жанына дұрыс әсер ететіндей, оқушының оқуға, білімге деген ынта – ықыласы, құштарлығы болуы керек». Оқу материалын балалардың ойлау қабілеті жетерліктей жас ерекшеліктерін ескере ұйымдастырса ғана, оның ойлау қабілетінің дамуына мүмкіндік туады. Сондықтан да мұғалім балаларды үнемі ойланып оқуға бағыттауы тиіс, бұған оқу үрдісін жүйелі ұйымдастыру, сабақта бала логикасын дұрыс дамыта алатын мүмкіндіктерді мол пайдалану арқылы жетуге болады. Дұрыс ойлаудың формалары мен заңдары туралы ғылым логика деп, ал ой қорытындыларының обьектив пікірлерге негізделетін процесі логикалық ойлау деп аталады. Логикалық ойлаудың ерекшелігі – қорытындылардың қисындылығында, олардың шындыққа сай келуінде. Логикаға түскен құбылыс түсіндіріледі, себептері мен салдарлары қатесіз анықталады. Ұғымдар арасындағы байланыстар мен қатынастар логикалық ойлау жолымен ашылады. Бұл байланыстар мен қатынастардың дұрыстығын теріске шығаруға болмайтыны пікірлерде көрсетіледі. Психолог – ғалымдар: Н.Н. Поспелов, Ю.А.Петров, А.Н.Леонтьев, «логикалық ойлау» ұғымына нақты анықтама берген. Олардың пікірінше «логикалық ойлау» дегеніміз логика заңдылықтарын пайдалана отырып ой-пікірлерді, тұжырымдарды қолдануға негізделген ойлаудың бір түрі. Оқушылардың логикалық ойлау қабілеттерін дамыту жөнінде А.В.Запорожец, Л.Н.Венгер, И.С. Якиманская еңбектері жарық көрді. Жоғарыдағы авторлардың пікірлерінше «Логикалық ойлауды дамыту» дегеніміз: барлық логикалық ойлау операцияларын (талдау, жинақтау, салыстыру, жалпылау, саралау) арнайы жүйелі түрде қалыптастыру; ойлау белсенділігін, өзбеттілігін дамыту. «Логикалық ойлау – логикалық сөйлеудің негізі, ал мұны –логикалық сөйлеуді ұстаз дамытуға тиіс», деп көрсетті К.Д.Ушинский. Бастауыш сынып баланың логикалық ойлауын дамытудың негізгі кезеңі деп есептеледі. Өйткені логикалық ойлау кейінірек бейнелік ойлаудың негізінде қалыптасады, ауқымы кеңірек мәселелерді шешуге ғылыми білімдерді меңгеруге мүмкіндік береді. Әйтседе бұл баланы қайткенде де, неғұрлым ертерек логикалық «жолға» шығару дегенді көрсетпейді. Біріншіден, ойлаудың логикалық формаларын игерудің өзі ойлаудың логикалық жетілген бейнені формалары ретінде игерілмейінше, толық құнсыз күйде қалып отырады. Дамыған көрнекі схемалық ойлау баланы логика табалдырығына жеткізеді. Екіншіден, логикалық ойлауды игеріп болғаннан кейін, бейнелік ойлау өзінің мәнін ешбір жоғалтпайды. Тәжірибе барысында жасөспірімдерде ой тұтастығының сақталмауы байқалады. Мұндай қателерді болдырмау үшін оқушының ой жүйелігінің қажеттігін сезінуіне көз жеткізудің амал – тәсілдерін тауып, орнықты ой түйіндеуге жетелеу қажет. ХХІ ғасырда оқушылар үшін ақпарат тапшылығы емес, керісінше, ақпарат ағымы көлемінің тым ауқымдылығы негізгі мәселелердің бірі болып отыр. Осыған байланысты ақпаратты тек қана қабылдап қана қоймай, оны сұрыптап, талдап, соның нәтижесінде белгілі бір қорытындыға келу қабілетін қалыптасу шешуші рөлді атқарады. Шығармашылық ойлау мен сыни тұрғыдан ойлау - бұл олардың ішкі мағынасына келгенде олардың арасындағы айырмашылықты көрсететін екі өрнек. Шығармашылық ойлау шектеулерден асып түседі және өз идеяларында жаңашыл болады. Сыни тұрғыдан ойлау, керісінше, бағалаушы болып табылады және белгілі бір нәрсені талдайды . Демек, шығармашылық ойлау мақсатты түрде генеративті болса, сын тұрғысынан ойлау мақсатты түрде аналитикалық болып табылады деген қорытынды жасауға болады. Бұл шығармашылық ойлау мен сын тұрғысынан ойлаудың негізгі айырмашылықтарының бірі. Бұл мақала айырмашылықты нақтылау кезінде екі термин туралы түсінік беруге тырысады. Шығармашылық ойлау дегеніміз не? Алдымен шығармашылық ойлауға назар аударайық. Мектептерде, тіпті жоғары оқу орындарында да студенттерге өз ойларын шығармашылықпен айтуға шақырады. Бұл түпнұсқа болу және қораптан тыс ойлау қажеттілігін көрсетеді. Егер адам шектеулер мен шектеулерге үнемі назар аударса, шығармашылықпен айналысу қиынға соғады. Шығармашылық ойлау шектен шықпайды және ауқымды. Шығармашылық ойлаудың шегі жоқ. Шындығында, аспан - шығармашылық ойлаудың шегі деп айтуға болады. Бұл шығармашылық ойлаудың ерекшелігі. Бұл адамға әдеттегі кедергілерден арылып, ойға келмейтін нәрсені елестетуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар, шығармашылық ойлау таңдамайды. Ақыл шығармашылық ойлау жағдайында шығармашылық нәрсені ойлауға ерікті. Сын тұрғысынан ойлаудан айырмашылығы, сіз таңдау жасауыңыз керек, шығармашылық ойлауда бұл басқаша. Шығармашылық ойлау кезінде әр түрлі таңдау жасалмайды. Шын мәнінде, шығармашылық ойлау жаңа және ойландыратын идеялар тудыруға бағытталған. Міне, сондықтан шығармашылық ойлау тек қиял мен бейнеге байланысты деп айтуға болады. Демек, бұл поэзия мен кескіндеме сияқты шығармашылық өнерге ең қолайлы. Шығармашылық ойлау мен сын тұрғысынан ойлаудың айырмашылығы неде? • Шығармашылық ойлаудың мақсаты генеративті, ал сын тұрғысынан ойлау - аналитикалық. • Сын тұрғысынан ойлау таңдамалы, бірақ шығармашылық ойлау таңдамалы емес. • Ақыл шығармашылық ойлауда еркін жүре алады, бірақ сыни ойлау жағдайында олай емес. Сын тұрғысынан ойлау— шығармашылық ойлауын дамытатын ең маңызды бағыт. Сын тұрғысынан ойлауды дамтыу құралы деп айтуға келмейтін зияткерліктің түрлері: -Есте сақтау; -Қарапайым және қиын ойларды түсінуін; -Шығармашылықта: спортшының, суретшінің, музыканттың интуитивтік ойлауы; Д. Клустердің ойынша сын тұрғысынан ойлаудың 5 қыры бар: Бірінші-бұл өз бетімен ойлау; Екінші-бұл ойын қорыту; Үшінші-бұл проблемалық және сол ойын бағалай білуі; Төртінші-бұл ойын дәлелдеуі; Бесінші-сын тұрғысынан ойлаудың өзі әлеуметтік ойлау болып табылады (өмірмен байланысты). Сын тұрғысынан ойлау технологиясы анықтағандай 6 компоненттен тұрады. Сыни ойлаушы: -Өз ойын қалыптастыра біледі; -Әртүрлі ойлармен санасып, өз ойын дәлелдеуге тырысады; -Тақырып бойынша мәселені шеше біледі; -Дәлелді пікірталас құра алады; -Бірлескен жұмыстан түбегейлі шешім шығаруды толықтай құптайды; Кезкелген сұрақтың шешімін табу үшін адамның қабылдауының өзі көптеген факторлардың әсерінен болатынына түсінеді және бағалай біледі. Сын тұрғысынан ойлау технологиясының негізгі белгілері: Осы технологияның мақсаты-оқушылардың ойлау дағдыларын, оқуда ғана емес тұрмыстық өмірде де(толық түбегейлі шешім қабылдауға, түрлі жағдайттардың қыр-сырын білуге, ақпаратпен жұмыс жасауға және оны талдай алуына) дамыту; СТО технологиясының негізі— сабақтың үшбағыттық құрылымында: -Ой шақыру; -Ойлау ; -Кері байланыс; -Ой шақыру тапсырмалары: -Өтілетін (оқытылатын) материал бойынша оқушылардың білімдерін жаңарту, не болмаса естеріне түсіру; -Өтілетін материалға деген оқушылардың қызығушылығын ояту; -Өтілетін тақырыпты оқушылардың өздері анықтауға мүмкіндік беру; -Ойды жүзеге асыру үшін берілетін тапсырмалар -Өтілетін тақырыпты белсенді меңгеруіне жағдай жасау; -Өткен тақырып пен жаңа тақырыпты байланыстыра білуге жағадай жасау; -Кері байланыстың тапсырмалары- Өтілген тақырып бойынша өз ойын қорытуға көмек беру; Келесі тақырыпты өзбетімен анықтауға көмек беру; СТО дамытудың түрі мен құралдары: -Тақырып бойынша жинақ; -Мәтіндер талдауы; -Түрлі көзқарастағы тапсырмалар құрастыру; -Ұжымдық пікірталас; -Топпен және жұппен жұмыстардың әртүрі; -Дебаттар; -Пікірталастар; -Оқушылардың жазба жұмыстарын жариялау. жүктеу/скачать 1,59 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|