§6. ӘДЕБИ ҮДЕРІСТІҢ НЕГІЗГІ ҰҒЫМДАРЫ МЕН ТЕРМИНДЕРІ

249 
Халықаралық мәдени ортақтастық (И.Ф. Волков бұны көркемдік жүйе деп атайды) 
айқын хронологиялық аяға ие емес: кейбірде бір ғана дәуірдің бойында түрлінше әдеби 
және жалпы көркемдік нередко в одну и ту же эпоху сосуществуют различные 
литературные и общехудожественные "бағыттар" өмір сүріп, оларды жүйелі де, қисынды 
бірізділікпен қарастыруға айтарлықтар қиындықтар келтіреді. Б.Г. Реизов: " Романтизм 
дәуірінің әлдебір ірі қаламгері классик (классицистер.- В.Х.) немесе сыншыл реалист 
болуы мүмкін, ал, реализм дәуірінің қаламгері өз кезегінде романтик немесе натуралист 
борла алуы ықтимал" деп жазды[941]. Аталған ел мен дәуірдің әдеби процесіәдеби 
ағымдар мен бағыттардың өмір сүруіне келіп тіреледі. М.М. Бахтин ғалымдарды белгілі 
бір дәурдің әдебиеті туралы "мәліметте" "әдеби бағытпен үстіртін күресуден" 
байыптылықпен сақтандырды. Әдебиетке тар ауқымдағы бағыттаушылық қадамда, деп 
атап көрсетеді ғалым, ең маңыздысы оның "жазушы шығармашылығын айқындап, әрі 
ашылмаған күйінде қалаб беретін" аспектілер[942]. (Еске сала кететініміз, Бахтин әдеби 
процестің "бас қаһардары" деп жанрлады санады.)
XX жүз жылдықтың әдеби өмірі осы ой түйіндеуді бекемдей түсті: көптеген ірі 
қаламгерлер (М.А. Булгаков, А.П. Платонов) өз шығармашлыық міндеттерін өздерінің 
замандарындағы әдеби топтастықтардан тыс жерде жүзеге асырды. Д.С. Лихачевтің 
гипотезасы өзіне көңіл аударуға тұрады. Ол бойынша, біздің ғасырымыздағы әдебиеттегі 
бағыттардың ауысымының жеделдетілуі дегеніміз – бұл "олардың өз түбіне жететіндігін 
танытатын айшықты белгі"[943]. Халықаралық әдеби ағымдардың (көркемдік жүйенің) 
алмасуы, көріп отырғанымыздай, әдеби процестің (не батысеуропалық, не бүкіл әлемдік) 
өмір сүруін түгеспейді. Қатаңдата айтсақ, Қайта Өрлеу, барокко, Ағарту және т.б. дәуірлер 
болған жоқ, өнер мен әдебиеттің тарихында айқын танылған және осы бастау көздерге сай 
шешуші мәнге ие кезеңдер орын алды. Әдебиетті тіпті аталған уақыттағы бірінші 
дәрежедегі маңыздылыққа ие белгілі бір хронологиялық жолақпен, әлдебір 
дүниетанымдық-көркем тенденциялармен тепе-теңдестіру еш ақылға сыймайды. "Әдеби 
ағым", немесе "бағыт", не болмаса, "көркемдік жүйе" терминдері сондықтан, аса 
сақтықпен қәдеге жаратуды керексінеді. Ағымдар мен бағыттардың ауысуы туралы ой 
түю дегеніміз – бұл әдеби заңдылықтардың "құлып ашары" емес, тек қана кестелеуіне 
(басқа елдер мен аймақтардың көркем сөз өнерін ауызға алмағанда батысеуропа 
әдебиетіне қатысты қолданылатын) өте тақап келушілік болып табылады.
Әдеби процесті зерттеу кезінде ғалымдар, басқада теориялық ұғымдарға, оның ішінде – 
әдіс пен стильге арқа сүйейді. Бірқатар он жылдықтар ішінде (1930-шы жылдардан 
бастап) біздің әдебиеттанудың авансценасына әлеуметтік өмірді танудың (игерудің) 
сипаттамасы ретінде шығармашылық әдіс термині жылжытылды. Бірін-бірі ауыстыратын 
ағымдар мен бағыттар не көп, не аз мөлшерде олардың бойында ұшырасатын реализмге 
қатысты ғана қарастырылды. Осылайша, И.Ф. Волков ең бастысы, оның негізінде жатқан 
шығармашылық әдіс жағынан көркемдік жүйеге анализ жасады [944].
Өте кеңінен ұғынылатын бай дәстүрге ие әдебиетті оның стильдік аспектінің 
эволюциялық дамуы бойынша қарастыруда, оны формалық-көркем қасиеттің тұрақты 
кешені тұрғысынан (көркемдік стиль ұғымын И. Винкельман, Гете, Гегельдер жасап 
шықты; ол өзіне біздің жүз жылдығымыздың ғалымдарының да назарын аударып отыр 
[945]). Халықаралық әдеби ортақтықты Д.С. Лихачев ілкі (қарапайымдық пен шындыққа 
жанасымдыққа бейім) және туынды (өте декоративтік, формаланған, шартты) құрамында 
шектей отырып, "ұлы стильдер" деп атайды. Көп ғасырлық әдеби процесті ғалым ілкі (өте 
ұзақ) және туынды (аз уақыттық) стильдердің арасындағы әлдебір ауытқушы қозғалыс
ретінде қарастырады. Біріншіге ол романдық стиль, ренессанс, классицизм, реализмді; ал, 
екіншіге – готика, барокко, романтизмді жатқызады[946].
Әдеби процесті жаһандық ауқымда соңғы жылдардағы зерттеу барысында тарихи 
поэтика туралы жосықтар барынша айқын таныла түсті. Осы ғылыми пәннің өзегі 

250 
салыстырмалы-тарихи әдебиеттанудың құрамындағы сөздік көркем формалардың 
(мазмұндыққа ие) эволюциясы, сондай-ақ, қаламгерлердің шығармашылық принциптері, 
олардың эстетикалық мақсаттары мен көркемдік дүниетанымы болып табылады.
Тарихи поэтиканың негізін салушы және оны өмірге әкелуші А.Н. Веселовский оның 
пәнін төмендегідей сөздермен анықтап бере алды: "поэтикалық сана мен оның 
формасының эволюциясы"[947] Өз өмірінің соңғы он жылдығын ғалым осы ғылыми пәнді 
жобалауға арнады ("Тарихи поэтиканың үш тарауы", эпитет, эпикалық қайталаулар, 
психологиялық параллелизм туралы мақалалары, незавершенное исследование "Сюжеттер 
поэтикасы" атты аяқталмай қалған зерттеуі). Кейінен әдеби формалардың эволюциясының 
заңдылықтары формалық мектеп өкілдері тарапынан талқыланды (Ю.Н. Тыняновтың 
"Әдеби эволюция туралы" және басқа да мақалалары). Веселовскийдің дәстүрі аясында 
М.М. Бахтин [оның Рабле мен хронотоп ("Романдағы уақыт пен хронотоптың 
формалары") туралы еңбектері тап сондай; соңғысының "тарихи поэтика туралы 
жазбалық" маңдайшалық атауы бар] еңбек етті. 1980-ші жылдары тарихи поэтиканың 
жобалануы кеңінен белсене өрістей түсті[948].
Замана ғалымының алдында тарихи поэтика бойынша конструктивті түрде (XX ғ. әрі 
көркем, әрі ғылыми бай тәжірибесін есепке ала отыра)А.Н. Веселовскийдің бұдан жүз 
жыл бұрын бастаған жұмысын жалғастырудың зор көлемді зерттеулер жасаудың міндеті 
тұр. Тарихи поэтика бойынша қорытынды еңбек хронологиялық-сипаттама формаға 
(дәуірден дәуірге, елден елге, қаламгерден қаламгерге өтетін жақында ғана аяқталған 
"Әлем әдебиетінің тарихының" сегіз томдығындай) ие емес, заңдылықпен бүкіл әлемдік 
әдебиеттің тарихы түрінде ұғынылатын болуы керек. Бұл ауқымды еңбек, шын мәнісінде, 
реттілікпен теориялық поэтиканың негізгі ұғым-түсініктерін құрастрыған түрлі 
халықтардың, елдердің, аймақтардың көп ғасырлық әдеби-көркем тәжірибелерін 
жинақтаушы зерттеулерді таныта алатын болады.

жүктеу/скачать 2,47 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: