Пікір жазған: филология ғ. к доцент А. Мауленов

1 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

2 
ББК 84 Қаз 7-5 
С 12 
Пікір жазған: филология ғ.к.доцент А.Мауленов 
С 12. Әдебиет теориясы Алматы, 2012 – 280 бет. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Туынды қазіргі таңда қазақ әдебиетіне аударма саласында елеулі үлес қосып жүрген 
– Әбіл-Серік.Әбілқасымұлы Әліәкбардың бұл тәржімасы көптің қызығушылығын 
тудырып, болашақ зерттеушілерге әдебиет теориясын заман талабына сай 
зерделеуге үлгі болады деп есептейміз.

ББК 84 Қаз 7-5 
С 12
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
4702250202___ 
00(05)-06 
 
 
 
 
©В.Хализев 2012 
 
ISBN 9965-454-50-7 

3 
МАЗМҰНЫ 
Кіріспе.........................................................................................................................................6
І тарау. Өнердің мәні туралы..................................................................................................11
1. Эстетика философиялық санаттама (категория). Өнер эстетикалық құндылықты 
түзуші............................................................................................................................................11
§1. Эстетиканың терминдік мәні............................................................................................12 
§2. Әдемілік..............................................................................................................................12
§3. Асқақтық. Дионистік.........................................................................................................13 
§4.Эстеткалық және әлем келбеті...........................................................................................15 
§5. Эстетикалық сезім..............................................................................................................17
§6. Эстетиканың адам мен қоғам өміріндегі орны мен рөлі...............................................19
§7. Аксиологиядағы эстетикалық. Эстетикалық пен эстетизм...........................................20
§8. Эстетикалық пен көркемдік..............................................................................................23
2. Өнердің танымдық қызметі (мәселенің тарихы)..............................................................24
§1. Еліктеу теориясы.......... .....................................................................................................25
§2. Символдау теориясы..........................................................................................................25
§3. Типтік пен характерлік......................................................................................................26
§4.Тұлғалық бастау көз көркем игердің объектісі................................................................28 
3. Өнердің тақырыптамасы.....................................................................................................31
§1. "Тақырып" терминінің мәні..............................................................................................31
§2. Мәңгілік тақырып..............................................................................................................32
§3.Тақырыптаманың мәдени-тарихи аясы (аспектісі).........................................................33
§4. Өнер дегеніміз – автордың өзін-өзі тануы.......................................................................35 
§5. Көркем тақырыптама дегеніміз – тұтастық.....................................................................37
4. Автор және оның туындыда бой көрсетуі.........................................................................39
§1. "Автор" терминінің мәні. Авторлықтың тарихи тағдыры.............................................39
§2. Өнердің идеялық-мағыналық қыры.................................................................................41
§3. Әдебиеттегі ойға алушылық.............................................................................................42
§4. Автордың шығармашылық қуатының айшықталуы.Шабыт.........................................44
§5. Өнер мен ойын...................................................................................................................45
§6. Туындыдағы авторлық тұлғаттық (субъективтік) және автордың ақиқат тұлғасы.....46
§7.Автор өлімі ұстанымы (концепциясы)..............................................................................48
5. Авторлық эмоционалдылықтың типтері...........................................................................49
§1. Қаһармандық......................................................................................................................49
§2. Әлемді жылы қабылдау және жүрек тәлкегі..................................................................51
§3. Идиллиялық, сентименталдылық, романтикалық..........................................................51
§4. Трагедиялық.......................................................................................................................53
§5. Күлкі, комедиялық, ирония...............................................................................................53
6. Өнердің мақсаты..................................................................................................................55
§1.Көркемдік құндылық. Катарсис........................................................................................55
§2. Мәдениет конмәтініндегі өнер.........................................................................................57
§3. Өнер төңірегінде және оның ХХ ғасырдағы орны жөніндегі пікірталас. Өнердегі 
дағдарыс концепциясы................................................................................................................59
ІІ тарау. Әдебиет – өнер түрі..................................................................................................62
1. Өнердің түрге бөлінуі. Бейнелеу және экспрессивтік өнер.............................................62
2. Көркем образ. Образ және таңба........................................................................................63
3. Көркем қиял. Шарттылық пен өмірге сәйкестік...............................................................63
4. Әдебиеттегі бейзаттық образдар. Сөздік әлпет (пластика)..............................................65
5. Әдебиет – сөз өнері. Тіл – бейнелеу құралы.....................................................................67
6. Әдебиет және синтетикалық өнер......................................................................................69

4 
7. Өнер түрлері арасындағы көркем сөздің алатын орны. Әдебиет және бұқаралық 
қарым-қатынас құралдары..........................................................................................................69
8.Мифология және әдебиет.....................................................................................................71 
§1. Миф: сөздің мәні................................................................................................................71 
§2. Аксиология аспектісіндегі миф........................................................................................72 
§3. Ежелгі тарихи мифтер мен әдебиет..................................................................................73 
§4.Жаңа уақыттағы мифология мен әдебиет.........................................................................74 
ІІІ тарау. Әдебиеттің атқаратын қызметтері.........................................................................78
1. Герменевтика........................................................................................................................76
§1. Ұғыным. Интерпретация. Мағына...................................................................................76
§2. Сұхбаттылық герменевтиканың ұғымы...........................................................................78
§3. Дәстүрлі емес герменевтика..............................................................................................79
2. Әдебиетті қабылдау. Оқырман...........................................................................................80
§1. Оқырман мен автор............................................................................................................80
§2. Оқырман және оның туындыда бой көрсетуі. Рецептивтік эстетика...........................82
§3.Шынайы оқырман. Әдебиетті тарихи-функционалдық тұрғыдан зерделу...................82
§4.Әдеби сын............................................................................................................................84
§5. Бұқаралық көпшілік оқырман...........................................................................................85
3. Әдеби иерархия және абырой (репутация).......................................................................86
§1. "Асқақ әдебиет". Әдеби классика.....................................................................................86
§2.Бұқаралық-көпшілік әдебиет.............................................................................................89
§3. Беллетристика.....................................................................................................................92
§4. Әдеби абыройдың толқуы. Белгісіз және ұмыт болған авторлар мен туындылар......95
§5. Өнер мен әдебиеттегі элитарлық және антиэлитарлық концепциялар........................97
IV тарау. Әдеби туынды........................................................................................................101
1. Теориялық поэтиканың негізгі түсініктері мен терминдері..........................................101
§1. Поэтика: терминдік мәні...................................................................................................99
§2. Туынды. Цикл. Фрагмент................................................................................................100
§3. Әдеби туындының құрамы.Оның пішіні мен мазмұны...............................................102
2. Туынды әлемі.....................................................................................................................107
§1. Терминнің мәні.................................................................................................................107
§2. Персонаж және оның құндылық бағдары......................................................................109
§3. Персонаж бен жазушы (қаһарман мен автор)...............................................................115
§4. Персонаждың санасы және өзіндік сана. Психологизм...............................................117
§5. Портрет.............................................................................................................................123
§6. Мінез-құлықты таныту формасы...................................................................................126 
§7. Сөз саптаушы жан. Диалог пен монолог.......................................................................132
§8. Зат......................................................................................................................................136
§9.Табиғат. Пейзаж............................................................................................................... 140
§10. Уақыт пен кеңістік.........................................................................................................143
§11. Сюжет..............................................................................................................................145
3.Көркем сөз (стилистика).....................................................................................................153
§1. Көркем сөз және оның басқа тілдік қарым-қатнас формаларымен байланысы........153
§2. Көркем сөздің құрамы.....................................................................................................155
§3. Әдебиет және және сөздің есту арқылы қабылдануы..................................................156 
§4. Көркем сөздің өзіндік ерекшелігі...................................................................................158
§5. Поэзия мен проза..............................................................................................................159
4. Мәтін...................................................................................................................................160
§1.Мәтін – филологиялық ұғым..........................................................................................161
§2. Мәтін – семиотика мен мәдениеттанудың ұғымы........................................................162

5 
§3. Мәтін – кейіг(пост)модернистік концепцияларда........................................................165
5. Авторлық емес сөз. Әдебиеттегі әдебиет........................................................................166
§1. Түрлі сөз және бөгде сөз.................................................................................................166
§2. Стильдендіру. Пародия. Баян (сказ)...............................................................................167
§3. Реминисценция.................................................................................................................169
§4. Интермәтінділік(интертекстуалдық).............................................................................173 
§5.Бейавторлық және авторлық сөз......................................................................................174 
6. Композиция........................................................................................................................175
§1. Терминдік мәнісі..............................................................................................................175
§2. Қайталау мен вариациялар..............................................................................................176
§3.Мотив.................................................................................................................................178