Пікір жазған: филология ғ. к доцент А. Мауленов
§5. ТҰЛҒАТТЫҚ ҰЙЫМДАСТЫРУ; "КӨЗҚАРАС"
жүктеу/скачать 2,47 Mb. Pdf көрінісі
|
| §5. ТҰЛҒАТТЫҚ ҰЙЫМДАСТЫРУ; "КӨЗҚАРАС"
Туындыны түзудің мәнді қыры (әсіресе бізге таяу дәуірлердегі әдебиетте) қатыстылық пен сөз иесінің ауысуы, сондай-ақ, олардың қоршаған орта мен өзіне көз жіберудің ракурстары болып табылады. композицияның бұл аспектісі дәстүрлі эпосқа, оның ішінде гомерлік тән көркем тіл тек адам санасы мен жалғыз ғана сөйлеу мәнерін бекемдейтін бір типті бір дауыстылық орын алған жерде шамалы ғана мәнділікке ие болып келеді. Бірақ та ол неизменно өзектенеді сол жағдайда егер де туынды бойында автор айшықтаған түрлінше сөйлеу мәнері мен олардың бойындағы сана түрлерінда ұшырасатын түрлі сөз саптам мен көп дауыстылық кезігетін болса. Сөз өкілдері мен олардың саналық қатыстылығы туындының субъектілік ұйымдастырылуын құрайды (Б.О. Корманның термині)[683]. Суреттелудегі сөйлеушінің көзқарасы кейбірде тіпті шағын туынды аясында да өзгеріске түседі. Осылайша, пушкиндік "Деревня" өлеңінің бірінші бөлімінде лирикалық 185 кейіпкер көз алдындағыға көңілі тікелеә ауса ("Здесь вижу двух озер лазурные равнины..."), ал, екінші бөлімінде оның қабылдау ракурсы ауқымданып: лирикалық кейіпкер зарлы көз тігуге пейіл қояды ("Среди цветущих нив и гор/ Друг человечества всечасно замечает /Везде невежества губительный позор..."). Көзқарастың тегреуінділігі (тіпті ол бүкіл мәтін бойында субъектілік сөздерде өзгермесе де) әдебиеттің эпикалық тегінде айқын да, белсенді болып келеді. Осылайша, Л.Н. Толстойдың "Соғыс пен бейбітшілігінде" әңгімелеуші өз кейіпкерлерін әрі сырттай бақылап, әрі олардың ішкі әлемінің қойнауына құпиялықпен еніп, әрі кең ауқымды панорамалар мен жақында болып өткендерге байыпты зер салып (Бородина шайқасының басталуын суреттеуді еске оралтайық), әрі, керісінше, әлдебір затқа толық жуықтап келеді немесе оны шек қарынын ақтара ежегейлейді. Қаламгерлер кейбірде (М.Ю. Лермонтовтың "Біздің заманымыздың қаһармандары", Ф.М. Достоевскийдің "Бейшаралары", Э. Хемингуэйдің "Керек, керексізі", У. Фолкнердің "Заңғар үй") бірнеше тұлғаға оқиғаларды хабарлауды кезектестікпен "тапсырады". Әңгімелеудің бір әдісінен екіншісіне көшу терең көркемдік мәнге ие болып орындалады. Бұның жарқын мысалы – Т. Маннның "Лотта Веймарде" романы, оның қаһараманы ұлы Гете өзінің зер салуының алуан ракурсында алынуы. Б.А Успенский осы "көзқарас" ұғымын ежегейлей бекемдеді. Опираясь на суждения М.М. Бахтин, В.В. Виноградов, Г.А Гуковскийлердің пікірлеріне сүйене отырып, әрі көркем мәтіндерді (ең бастысы Л.Н. Толстой мен Ф.М. Достоевскийдің) сараптай отырып, "көзқарас" проблемасы "композицияның орталық проблемасы" болып табылып, осы феномен "терең композициялық структура" құрайды "әрі ішкі композициялық амал- тәсілдерге қарама-қарсы қойылуы да мүмкін" деп тұжырымдайды[684]. "Қабылдау нүктелері": бағалаушы, фразеологиялық, кеңістіктік-уақыттық және психологиялық жаспарға ие. Оларға Б.А. Успенский еңбегінің арнайы тарауы аранлған. жүктеу/скачать 2,47 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|