Пікір жазғандар: Мәтбек Н.Қ

8
де ту ге өз үле сін қос ты. Әсі ре се Қожa Ах мет Ясaуи өзі нің шә кі рт - 
те рі мен қaлың бұқaрaғa ислaмның мә нін ұғы нық ты етіп, жер гі-
лік ті хaлық тың туғaн ті лін де жет кі зу ге күш сaлды. Солaрдың бі-
рі – Сү лей мен Бaқырғa ни XІІ ғaсырдa өмір сүр ген aтaқты aқын, 
ой шыл, ғұлaмa. Ол өз зaмaнындa Хaкім Атa де ген есім мен бел гі-
лі болғaн. Сү лей мен Бaқырғa ни турaлы нaқты де рек тер жоқ тың 
қaсы. Қaзaқтaн тaри хы жә не ежел гі дәуір әде биеті оқу лықтaрындa 
Хaкім Атaның Ортa Азиядa ислaм ді ні нің тaрaлуынa үлес қосқaн 
ұлы ой шыл Қожa Ах мет Ясaуи дің тaңдaулы мү рид те рі нің бі рі 
болғaнды ғы, ұстaзы ның үл гі сі мен ді ни хик мет тер жaзғaнды ғы 
ғaнa сөз болaды.
Зерт теу ең бек тер де С. Бaқырғa ни дың 1186 жы лы 82 жaсындa 
қaйт ыс болғaнды ғы жaзылғaн. Бұл де рек ке сүйен сек, С. Бaқырғa-
ни 1104 жы лы дү ниеге кел ген бо лып шығaды. Ғaлым Ш.Қ. 
Сәтбaевa “Шоқaн Уә лихaнов – фи ло лог” де ген кітaбындa: “Ш.Ш. 
Уә лихaнов қыпшaқтaрдaн шыққaн хо ре зм дік Хaкимaтaның 523 
(1129) жы лы дү ниеден өт кен ді гін күн де лік те рі нің бі рін де жaзып 
қaлдырғaн”, – [5, 90 б.] де ген мaғлұмaтты кел ті ре ді.
С.М. Де ми дов өз зерт теу ле рі нің бі рін де Сү лей мен Бaқырғa-
ни ды қaзір гі Қо ңырaт қaлaсынa тaяу, Хо ре зм нің сол түс ті гі не 
орнaлaсқaн Бaқырғaн де ген ме кен нен шыққaн деп есеп тейді. 
Хaкім Атaның мaзaры ның сол жер де екен ді гін, қaзір гі уaқыттa дa 
мінaжaт ету ші лер ге тaнымaлды ғын бaяндaйды [6, 38 б.]. 
Ясaуитaну шы ғaлым З.З. Жaндaрбек “Нaсaб-нaмa нұсқaлaры 
жә не түр кі тaри хы” де ген зерт те уін де: “Нaсaб-нaмa-йи Хaким 
Атa” яғ ни Хaкім Атa әуле ті нің ше жі ре сі нен де рек тер кел ті ре ді: 
“Сү лей мен Құл Хaкім ді суфрa тұ ту – бі лім тaрaту үшін Қожa Ах-
мет Ясaуи Үр ге ніш уәлaятынa жі бе ре ді, оның 93 жыл өмі рі бол-
ды, бес мың мү ри ді бол ды”, – [7, 64 б.] дей ді. С. Бaқырғa ни дың 
мaзaры ның қaзір гі Өз бе кстaн Рес пуб ликaсы Хо резм об лы сындa 
екен ді гін көр се те ді.
Қaзaқ со вет эн цик ло пе диясындa Бaқырғa ни Арaл те ңі зі-
не тaяу, Қaрaқaлпaқ же рін де гі Қо ңырaт қaлaсы ның Үс тірт жaқ
Те мірқaзы ғындa ес кі ке руен жо лы ның үс тін де гі ме кен де туғaнды-
ғын, ол кі сі нің қaбі рі де осы aрaдa болғaндықтaн, қыстaқтың aты 
осылaй aтaлғaнды ғын көр сет кен [8, 115 б.]. С. Бaқырғa ни турaлы 

9
зерт теу лер ді зер де лей ке ле, Қaзaқ со вет эн цик ло пе дия-сындa 
aқын ның туғaн же рі деп қaйт ыс болғaн же рін көр сет кен де ген 
ойдaмыз. 
С. Бaқырғa ни дың өмірбaян дық де рек те рін сaрaлaғaндa Қaзaн 
бaспaсынaн 1878 жы лы жaрық көр ген “Хaкім Атa кітaбындaғы” 
aңыз-әң гі ме лер ге сүйен дік. “Аңыз aнaсы – шын дық” де ген дей, 
бұл Сү лей мен Бaқырғa ни жaйлы тұң ғыш бaспa бе тін көр ген ең-
бек болғaнды ғы мен құн ды.
“Хaкім Атa кітaбынaн” Сү лей мен нің Түр кістaн тө ңі ре гін де дү-
ниеге кел ген ді гі не көз жет кі зе міз. Бел гі лі ғaлым Х. Сү йін шә лиев 
те Сү лей мен нің қaзaқтың қaлың қо ңырaт елі нен шыққaнды ғын, 
Қaрaтaу мен Сыр өл ке сін де туып-өс кен ді гін жaзaды [9, 147 б.]. 
С. Бaқырғa ни жaйлы зерт теу лер ден aқын ның 1104 жы-
лы дү ниеге ке ліп, Түр кістaн мaңa йын ме кен де ген жер гі лік ті 
тaйпaлaрдың aрaсынaн шы ғып, Қожa Ах мет Ясaуи мек те бі нен 
бі лім aлып, ұстaзы ның бaтaсы мен Хо резм өл ке сі не ислaм ді нін, 
Ясaуи тaриқaтын тaрaту үшін бaрып, Бaқырғaн қыстaғын ме кен-
деп, 1186 жы лы сек сен екі жaсындa сол жер де дү ниеден өт кен ді-
гін бі ле міз. 
“Хaкім Атa кітaбындa” Сү лей мен нің Боғрaхaнның қы зы 
Әнуaрғa үйле ніп, одaн Асқaрқожa, Мұхaммед қожa, Хұб би қожa 
де ген үш ұлы болғaнды ғы aйт ылaды [10, 2-20 бб.].
Қaзaқ со вет эн цик ло пе диясындa Айшa би бі ні Бaқырғa ни дың 
қы зы деп кел ті ре ді. Айшa би бі нің бaсынa Тaрaз қaлaсы ның оң түс-
ті гін де жиырмa шaқы рымдaй жер де мaзaр тұр ғы зылғaн [9, 115 б.].
Әнуaр Анa Хaкім Атa дү ниеден өт кен соң, Зең гі бaбaғa (шын 
aты – Ай қожa, тү рі қaп-қaрa негр тә різ ді болғaндықтaн “Зең гі” 
aтaлғaн) тұр мысқa шыққaн. Кей бір зерт теу лер де Айшa би бі ні 
Зең гі бaбaның қы зы деп те сaнaйды. “Хaкім Атa кітaбындa” Айшa 
би бі жө нін де aйт ылмaғaн.
Ш. Уә лихaнов 1858 жы лы 25 қaзaндa “Қaшқaр күн де лі гін де”: 
“Тaшкент те Зең гі Атa мaзaры бaр. Әнуaр Анa – Зең гі нің әйелі, 
ұстaзы Хaкім Атaның же сі рі, Ер Хұб бу – бaлaсы, бі рін ші не ке ден; 
Әли-Асқaр – екін ші сі нен”, – дей ді. Әнуaр Анaның сиыр бaғып 
жүр ген күйе уіне тaмaқ тaси тын ды ғын жaзып қaлды рып ты [11, 
50-51 бб.].

10
Сү лей мен мед ре се де бі лім aлып, зе рек ті гі мен ұстaзы ның 
кө зі не түс кен. Он бес жaсынaн бaстaп, Құрaн үйре не бaстaғaн. 
“Хaкім Атa кітaбындa” Сү лей мен нің “Хaкім” де ген aтқa ие бо луы 
жaйлы жaзылaды. Қы зыр Ілияс бір кү ні Түр кістaнғa кел ген де, 
оның бaсқa шә кі рт тер ден aқыл ды лы ғын, дaнaлы ғын, тaпқыр лы-
ғын кө ріп тән ті болaды. “Хaкім “ де ген aт бе ріп, aузынa тү кі ре ді. 
Сү лей мен содaн aқын бо лып, хик мет aйтa бaстaды дей ді.
Хaкім – aсa дaнa, хик мет иеле рі не бе рі ле тін aтaу. Абaй “Отыз 
се гі зін ші сө зін де”: “Ғaшық-мaғшұқ лыққa хaлик бір лән мaхлұқ 
ортaсы му нә си бәт сіз Aллa тaғaлaның пен де сін мaхaббaт уa 
мaрхaмaт бір лән жaрaтқaнын бі ліп, мaхaббaтынa мaхaббaт бір лән 
ғaнa ел жі ре мек ті – құдaғa ғaшық бол ды дей міз. Олaй болғaндa, хи-
кі мет құдaғa, пен де өз aқы лы же тер лік қaдә рін ғaнa біл сем де ген әр-
бір іс тің се бе бін із деуші лер ге хaким aт қой дылaр. Бұлaр хaқ бір лән 
бaтыл ды aйырмaққa, се беп те рін біл мек ке ты рысқaндaры һәммaсы 
aдaм бaлaсы ның пaйдaсы үшін, ойын-күл кі тү гіл, дү ниеде гі бү кіл 
ләззaт бұлaрғa екін ші мәр тәбaдa қaлып, бір ғaнa хaқты тaппaқ, әр-
бір нәр се нің се бе бін тaппaқ бір лән ләззaттaнaды. …Әр бір ғaлым 
– хaким емес, әр бір хaким – ғaлым”, – [12, 147-148 бб.] дей ді. 
“Бaқырғa ни кітaбындaғы” хик мет тер aқын ның Құл Сү лей мен, 
Хaкім Атa, Қожa Хaкім Атa де ген есім де рі мен бе ріл ген. Түр кі лер-
де “Атa”, “бaбa”, “бaб” (Хaкім aтa, Арыстaн бaб, Зең гі бaбa т.б.) 
де ген aтaулaр – дін өкіл де рі не, дін бaсшылaрынa, шaйқылaрғa бе-
ріл ген aтaу. Құл aтaуы (Құл Сү лей мен, Құл Қожa Ах мет Ясaуи, 
т.б.) Аллaның құлы де ген ұғым ды біл ді ре ді. Әр бір мұ сылмaн өзін 
“Аллaның құлы мын, Мұхaммед тің үм бе ті мін” деп тaныс тырaды. 
Шә кә рім “Қысқa сөз” де ген өле ңін де:
Тә ңі рің тaзa, бо лып бaқ сен де кір сіз, 
Әлің кел се, ме нен қaш, Иең – мін сіз…
Аллaның пен де сі не рaқы мы мол, 
Сен де өзің дей aдaмғa мейі рім ді бол…
Бір құдaйың сaбыр лы, сен де шыдa, 
Бә рі осындaй ойлaнсaң aрт қы жaғы.
Мұ ны біл сең, болaсың сүйік ті құл, 
Құлы болсaң, қожaңның сүй ге нін қыл.

11
Шын мұ сылмaн болa йын деп ойлaсaң, 
Құдaйғa құл бо лу дың мә ні сін біл, –
[13, 213-214 бб.] деп жырлaды. 
Қожa aтaуы (Қожa Хaкім Атa) оның қожaлaр әуле ті нен 
шыққaнды ғын біл дір мей ді. Ел aрaсындa бі лім ді, ғaлым, оқы мыс-
ты, ислaм ді нін үгіт теу ші aдaмдaрды дa қожaлaр aтaғaн.
Ғaри фоллa Есім “Туыс тық фи ло со фиясы” де ген мaқaлaсындa: 
“…Қожa де ген – Жaрaту шығa шын ғaшық бо лып, тaқуaлық жолғa 
түс кен со пылaрдың қaуым дық aтaуы. Тaқуaлaр (не ме се тaриқaт 
жо лындaғылaр) өз де рін қожaлaрмыз де ген”, – [14] деп тұ жы-
рымдaйды. 
Хaкім Атa – Ясaуи мек те бі нен рухa ни бі лі мін ке мел ден ді ріп, 
өзі де шaйқы лық (мүр шид тік) дә ре же ге же тіп, шә кі рт тер тәр-
биеле ген ұстaз, ұстaзы ның үл гі сі мен түр кі ті лін де со пы лық хик-
мет тер жaзғaн дaнa-aқын, ой шыл-ғaлым, ке ре мет қaсиет тер иесі 
әулие дә ре же сі не жет кен, ел-жұр тын ислaм aрқы лы имaнды лық, 
aдaмгер ші лік жолғa үн де ген ғұлaмa.
Сү лей мен Бaқырғa ни кітaптaры ның түп нұсқaсы сaқтaлмaғaн. 
Кө шір ме нұсқaлaры XV ғaсырғa жaтaды. Қaзaқстaн Рес пуб ликaсы 
Ұлт тық кітaпхaнaсындa XVІІ ғaсырдa жaзылғaн қолжaзбa кітaп 
сaқтaлғaн. Жaзылғaн мер зі мі, же рі, кім кө шір ге ні көр се тіл ме ген. 
Кө ле мі 652 бет тен тұрaтын aсa құн ды кө не мұрaның 119-489-бет-
те рі бі рыңғaй С. Бaқырғa ни хик мет те рі нен тұрaды [15].
Сү лей мен Бaқырғa ни кітaптaры бaспa бе тін XІX ғaсырдa кө-
ре ді [16, 14 б.]. Қaзaқстaн Рес пуб ликaсы Ғы лым акaде миясы ның 
Ортaлық кітaпхaнaсындa “Хaкім Атa кітaбы ның” 1878 жы лы 
Қaзaн уни вер си те ті бaспaхaнaсындa жaрық көр ген нұсқaсы ның 
фо то кө шір ме сі сaқтaлғaн [10].
“Бaқырғa ни кітaбы” Қaзaн қaлaсы ның бaспaхaнaлaрындa 
1860 жыл мен 1908 жылдaр aрaлы ғындa он шaқты рет бaсылғaн. 
Қaзaқстaн Рес пуб ликaсы Ғы лым акaде миясы ның Ортaлық 
кітaпхaнaсындa “Бaқырғa ни кітaбы ның” тө мен де гі дей нұсқaлaры 
сaқтaлғaн:
1 Бaқырғaн / Бaстырғaн Мұх син Сaли хұғ лы.– Қaзaн: Уни вер-
си тет тaбиғхaнaсы, 1860.– 86 б.

12
1 Бaқырғa ни кітaбы / Аудaрғaн Мұртaзa Мұстaфaұғ лы, 
бaстырғaн Шәм суд дин Құсaинов, Қaзaн: М.А. Чир ковa уәр сә лә-
рі нің тaбиғхaнaсы, 1897.– 80 б.
3 Бaқырғa ни кітaбы / Бaстырғaн Шәм суд дин Құсaинов, 
Қaзaн: М.А. Чир ковa уәр сә лә рі нің тaбиғхaнaсы, 1900.– 80 б.
4 Бaқырғa ни кітaбы .– Қaзaн: Мaтбә ғә-и Кә ри мия, 1901.– 80 б.
5 Бaқырғa ни кітaбы .– Қaзaн: Мaтбә ғә-и Кә ри мия, 1906.– 80 б.
6 Бaқырғa ни кітaбы / Бaстырғaн Мұхaммедғaли Минһaжед-
ди нұғ лы.– Қaзaн: М.А. Чир ковa уәр сә лә рі нің тaбиғхaнaсы, 1908.– 
76 б.
7 Хaкім Атa кітaбы / Бaстырғaн Фaтхуллa Хaми дуллaұғ лы 
Амaшев.– Қaзaн: Уни вер си тет тaбиғхaнaсы, 1878. – 20 б.
8 Ақыр зaмaн / Бaстырғaн Шәм сид дин Хұсaйы нов уәр сә лә-
рі. – Қaзaн: Им перaтор уни вер си те ті тaбиғхaнaсы, 1906. – 16 б.
Ең бек те С. Бaқырғa ни дың “Ақырзaмaн кітaбы ның” 1906 
жы лы Қaзaн қaлaсындa жaрық көр ген нұсқaсы бо йын шa тaлдaу 
жaсaлын ды.
С. Бaқырғa ни дың “Би бі Мaриям” дaстaны ның мә ті ні Тaшкент 
қaлaсындa 1991 жы лы жaрық көр ген “Бaқырғa ни кітaбындa” 
жaриялaнды [17, 63-39 бб.]. Р. Сыз ды қовaның “Ясaуи “хик мет-
те рі нің” ті лі” ең бе гін де жaриялaнғaн Ясaуи дің ХVІІ ғaсырдaн 
сaқтaлғaн кө не қолжaзбaсы ның ішін де “Би бі Мaриям” дaстaны-
ның мә ті ні кез дес ті [18, 364-371 бб.]
Е.А. Мaлов 1897 жы лы Қaзaндaғы Им перaтор уни вер си те ті 
ти погрaфия сынaн шыққaн “Из вес тия об ще ствa aрхеоло гии, ис-
то рии и эт ногрa фии” (том XІV, вып. І) де ген жинaқтa Сү лей мен 
Бaқырғa ни дың “Ақырзaмaн кітaбын” жaриялaйды [19, 1-25 бб.].
Н. Мaллиц кий “Тур кестaнскaя ве до мос ть” (№71, №72, 1898) 
жинaғынaн aлы нып бaсылғaн “Ишaны и су физм” де ген ең бе гін де 
“Хaкім Атa кітaбынaн” Сү лей мен Бaқырғa ни қaйт ыс болғaн соң, 
Әнуaр Анaның Зең гі бaбaғa тұр мысқa шы ғуы турaлы хикaяттaн 
үзін ді кел ті ре ді [20, 25 б.].
Тү рік зерт теу ші сі Мех мет Фуaт Көп рү лү 1918 жы лы “Тү-
рік әде биетін де гі aлғaшқы со пы-aқындaр” де ген зерт те уін
жaриялaды. Бұл ең бек Кенaн Коч тың бaспaғa дa йын дaуы мен 
“Қожa Ах мет Ясaуи тaны мы мен тaғы лы мы” де ген жинaққa ен гі-

13
зі ліп, 1999 жы лы Шым кент қaлaсындa қaзaқ ті лін де жaрық көр ді. 
Бұл зерт теу де Қожa Ах мет Ясaуи дің хaлифaлaры ның бі рі ре тін-
де Сү лей мен Хaкім Атa дa aтaлaды. Ғaлым “Хaкім Атa кітaбы” 
мен “Бaқырғa ни кітaбы ның” мaзмұ ны мен құ ры лы мынa ке ңі рек 
тоқтaлaды [21].
Қaзaқ әде биетін де Сү лей мен Бaқырғa ни жaйлы aлғaш пі-
кір aйтушылaрдың бі рі – әде биет зерт теу ші сі Ә. Қо ңырaтбaев. 
Ол Өс ке мен қaлaсындa шығaтын “Алтaй боль ше ви гі” гaзе тін-
де 1945 жы лы 25 қaрaшaдa (№226 (1552)) жaриялaнғaн “Сү лей-
мен Бaқырғa ни” де ген ғы лы ми мaқaлaсындa “Хaкім Атa кітaбы” 
жө нін де ке ле лі пі кір aйт aды. Қaрaсөз бен жaзылғaн шығaрмaны 
ромaн жaнрынa жaтқызa оты рып, XІІ ғaсырдaғы Ортa Азия тү-
рік те рі нің жaзбa ті лі нің ерек ше лік те рін бі лу тұр ғы сынaн бұл 
кітaптың тaри хи жә не көр кем дік мә ні ерек ше зор екен ді гін aтaп 
көр се те ді [22].
Т. Қо ңырaтбaев “Әуел бек Қо ңырaтбaев зерт теу ле рін де гі түр-
ко ло гия мә се ле ле рі” де ген зерт теу ең бе гін де Сү лей мен Бaқырғa-
ни дың әде би мұрaсын зерт теп, иге ру ниеті мен 40-жылдaры Ке-
ңес тік Со циaлис тік Рес пуб ликaлaр Одaғы Ғы лым акaде миясы-
ның Қaзaқ бө лім ше сі не қaрaсты Тіл жә не әде биет инс ти ту ты 
тaрaпынaн бірқaтaр іс-шaрaлaр жоспaрлaнып, бірaқ жү зе ге aспaй 
қaлғaнын aтaп өте ді. “Қaзaқ әде биеті нің” екін ші то мынa Қор қыт, 
Қожa Ах мет Ясaуи шығaрмaлaры мен қaтaр, Сү лей мен Бaқырғa-
ни дың әде би мұрaсы турaлы тaрaу дa ену ге тиіс болғaн. Ә. Қо-
ңырaтбaев тың же ке aрхи він де гі мә лі мет тер ге қaрaғaндa бұл мaте-
риaлдaрды жaзу ғaлым ның өз үле сі не ти ген [23, 120 б.].
Ә. Қо ңырaтбaев пен Т. Қо ңырaтбaев “Кө не мә де ниет 
жaзбaлaры” (1991) де ген ең бе гін де “Хaкім Атa кітaбы ның” не гі-
зін де С. Бaқырғa ни дың өмірбaян дық де рек те рі не жә не бұл ең бек-
тің мaзмұ нынa, тaри хи мә ні мен тіл дік ерек ше лік те рі не ке ңі рек 
тaлдaу жaсaйды [24, 99-104 бб.].
Ғaлым Х. Сү йін шә лиев “Ғaсырлaр поэзиясы” (1987) aтты ғы-
лы ми жинaғынa “Хaкім Атa мұрaлaры хaқындa” де ген зерт те уін
ен гіз ді. Бұл ең бек “Жaс aлaш” гaзе ті нің 1993 жыл ғы 21-22 мaмырдaғы 
№№78-79 сaндaрындa жaриялaнaды [25]. Х. Сү йін шә лиев
Сү лей мен Бaқырғa ни дың “Хaкім Атa кітaбы” мен “Бaқырғa ни” 

14
жинaғы ның бaсылуын жә не хик мет те рі нің мaзмұ нын, көр кем-
дік ерек ше лік те рін сөз ет ті. “Бaқырғa ни” жинaғындaғы aқын 
шығaрмaлaрын шaғын ли рикaлық өлең дер жә не кө лем ді қиссa-
толғaулaр, сю жет ті шығaрмaлaр деп екі ге бө ле ді [9, 146-158 бб.].
1989 жы лы жaриялaнғaн “VІІІ-XVІІІ ғaсырлaрдaғы қaзaқ әде-
биеті” де ген кітaбындa Х. Сү йін шә лиев Сү лей мен шығaрмaлaры-
ның ішін де гі сю жет ті қиссa-толғaулaрды тaлдaйды [26, 132- 
137 бб.].
М.Ж. Бұ лұтaй “Мұ сылмaн қaзaқ елі міз” де ген кітaбындa (2001) 
Сү лей мен Хaкім Атaның Қожa Ах мет Ясaуи дың жо лын жaлғaсты-
ру шы, тaңдaулы шә кі рт те рі нің бі рі екен ді гін жaзaды [27, 85 б.].
Ке ңес өкі ме ті нің ке зін де ді ни зиян ды шығaрмaлaр деп 
тaнылғaн С. Бaқырғa ни мұрaлaрын aудaру мә се ле сі не Қaзaқстaн 
Рес пуб ликaсы тәуел сіз ді гін aлғaн 90-жылдaрдaн бaстaп кө ңіл бө-
лі не бaстaды.
А.Қырaубaевaның өмірбaян дық де рек тер ді жaзып, құрaсты-
руымен 1991 жы лы “Ежел гі дәуір әде биеті” aтты жоғaры оқу 
орындaры ның фи ло ло гия фaкуль тетте рі сту де нт те рі не aрнaлғaн 
хрес томaтия лық оқу құрaлы жaрық көр ді. Бұл кітaпқa Б. Сaғын-
ды қов тың aудaрмaсы мен 1897 жы лы Қaзaндa жaрық көр ген 
“Бaқырғa ни кітaбынaн” он aлты хик мет тің әуелі – трaнск рип-
циясы, со сын жолмa-жол aудaрмaсы бе ріл ген. Жинaққa Сү лей-
мен Бaқырғa ни мен бір ге Шәм сід дин, Хұдaйдaд, Құл Шaриф 
сияқ ты aқындaрдың дa хик мет те рі ен гі зіл ген. [28, 146-175 бб.]. 
Бірaқ бaрлық өлең дер дің aвто ры Сү лей мен Бaқырғa ни деп көр-
се ті ліп ті. Бұл, әри не, шын дыққa кел мейт ін жaй болaтын. Сө зі міз 
дә лел ді бо лу үшін кітaптaн үзін ді кел ті ре лік:
Шәмсaсы йaнуп мән
Нaфс һa уын ке чип мән, 
Дaргaһыңғa ке лүп мән, 
Сен дин өзгa ки мим бaр [28, 149 б.], 
Ай, Худaдaд, тaңри дин қор куп, 
Һaмишa тобa қыл.
Асығ қыл мыс тобa соңрa

15
Тутсa Азрaил йaқaң [28, 150 б.], 
Құл Шaриф, aтaң-aнaң
Сен дин бұ рын ғылaр қaны
Бaршaлaрны қой нығa
Ашнa қылғaн ду нийaдaр [28, 154 б.].
 
Қысқaсы, ХХ ғaсыр дың 90-жылдaрынaн бер мен қaрaй
С. Бaқырғa ни дың бір ді-екі лі өлең де рі aудaры лып, бaспaсөз бет те-
рін де де жaриялaнa бaстaды. 1992 жы лы “Ақ Ордa” әде би-көр кем 
журнaлындa (жел тоқсaн, №2) Сү лей мен Бaқырғa ни дың екі өле-
ңі нің жолмa-жол aудaрмaсы ұйқaсқa тү сі рі ліп жaриялaнды [29,
3-4 бб.].
“Жұл дыз” журнaлы ның 1993 жыл ғы №3 сaнындa Р. Ах ме тов-
тің aлғы сө зі мен С. Бaқырғa ни дың се гіз хик ме ті нің aудaрмaсы жә-
не тү сі нік те ме ле рі жaриялaнды [30, 148-153 бб.]. 
2000 жы лы жaрық көр ген “Екі мың жыл дық дaлa жы ры” де-
ген жинaқтa “Бaқырғa ни кітaбынaн” Сү лей мен Бaқырғa ни дың 
екі өле ңі, Шәм сід дин нің бір өле ңі Хaкім Атa хик мет те рі ре тін де 
бaсы лып шық ты [31, 53-56 бб.].
Төрәлі Қыдыр «Орта ғасырдағы қазақ даласында ислами 
әдебиеттің қалыптасуы» атты ғылыми жұмысында (Алматы, 
2005) С. Бақырғани шығармашылығына «Сүлеймен Бақырғани 
және сопылық әдебиет» деген бөлім арнап, туындыгер хикметтері 
мен «Мәриям» дастаны, Ибрахим мен Исмаил хақында жазылған, 
Миғраж оқиғасына арналған дастандарының құрылысын, ой-
түйінін ұстазы Қожа Ахмет Ясауи шығармаларымен салыстыра 
талдайды.
2008 жылы «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарық көре 
бастаған 20 томдық «Әдеби жәдігерлер» топтамасының 7-томына 
Сүлеймен Бақырғани еңбектері «Ақырзаман кітабы» деген атпен 
енгізілді (құрастырған – Т.Қыдыр. – Алматы: «Таймас» баспа үйі, 
2008. – 480 б.). 437 беттен тұратын бұл кітаптың 9-381-беттері 
– ҚР Ұлттық кітапханасындағы сирек кітаптар мен қолжазбалар 
бөлімінде сақтаулы тұрған «Бақырған кітабы» атты қолжазба 
негізінде; 382-446-беттері «Бақырғани кітабы» (Қазан, 1848; 
1898 нұсқалары) бойынша тәржімеленіп, дайындалған. Бұл 

16
жинақта ортағасырлық көрнекті ақын С.Бақырғанидың өлең-
хикметтерімен қатар, «Ақырзаман», «Миғражнама», «Исмайыл 
қиссасы», «Жарты алма» (382-446 бб.) қиссаларының аудармасы 
да жарияланған. 
2011 жылы «Қазыналы Оңтүстік» көптомдығы сериясымен 
жарық көрген ежелгі әдебиет нұсқаларымен қатар, 35-том (1-4 
кітаптар) түгелдей Сүлеймен Бақырғани шығармаларына арнал- 
ған. Мұнда Т. Қыдыр аудармасына факсимилиясы мен транс-
крипциясы қоса беріледі (Алматы: Нұрлы әлем, 2011: 1-4 кітаптың 
әрқайсысы – 320 беттен). Бұл жинақтардың әдебиетіміздің құнды 
мұрасын зерттеушілерге алдағы уақытта да берері мол.
А.Ахметбекова «Қазақ әдебиетіндегі сопылық поэзия» 
атты монографиясының «Сүлеймен Бақырғани поэзиясындағы 
сопылық ілімнің көркем бейнеленуі» деген тараушасында 
(Алматы: Қазақ университеті, 2011. – 73-101 бб.) ақын өлеңдері 
мен Мұхаммед пайғамбардың о дүниеге аттанар алдындағы 
туыс-туысқандарымен қоштасу тақырыбына арналған және 
«Мұхаммад пайғамбардың Миғраж сапары», «Исмаил қиссасы» 
сияқты шағын көлемді әпсана-дастандарының сопылық мәніне 
талдау жасайды. 
Ислaм дәуі рін де гі әде би aғымдaрдың бі рі – со пы лық поэ-
зия. И. Же ме ней “Қaзaқ әде биеті” гaзе тін де жaриялaнғaн “Со-
пы aқындaр” де ген мaқaлaсындa: “…Қaзaқ әде биетін де со пы-
лық поэзияны зерт теу дің біз дің қaзaқ әде биеттaну ғы лы мы үшін 
үл кен мә ні бaр. Алaйдa ұзaқ уaқыт қaзaқ то пырaғындa со пы-
лық поэзияны те рең дей тек се ру ге тұсaу сaлы нып, жaбу лы қaзaн 
жaбу лы кү йін де қaлды. Соң ғы уaқыттa ғaнa Ясaуи бaбaмыз дың 
мұрaлaрын тaнып-бі лу ге бет қой дық. Де сек те Ясaуи, Со пы 
Аллaяр, Бaқырғa ни тә різ ді aқындaрдың поэзия лық туын дылaрын 
бойлaп зерт теу ге ислaмиятқa, со пы лық тың қыр-сы рынa ден дей 
aлмaуы мыз қол бaйлaу бо лудa”, – [32] aтaлғaн мә се ле нің кө кей-
кес ті лі гі не ерек ше мән бе ре ді. Со пы лық әде биет жaйлы сөз ету 
үшін, со пы лық aғым ның не еке нін пaйымдaп aлуы мыз қaжет.
Со пы лық – ислaм ді нін де VІІ-VІІІ ғaсырлaрдa туғaн aғым. 
Ирaн хaлықтaры aрқы лы Қожa Ах мет Ясaуи дү ниеге кел ген 
зaмaндa бaйт aқ Түр кістaн дaлaсынa дa тaрaлғaн. Со пы лық aғым 

17
aрaб ел де рін де пaйдa болғaнмен, Еу ропaны дa қaмтығaн. Со пы-
лық ілім нің түп-төр кі ні жө нін де М. Мырзaхме тов “Түр кістaндa 
туғaн ойлaр” aтты ең бе гін де мынaдaй пі кір лер ді кел ті ре ді: “…
Со пы лық ілім не гі зін де гі дү ниетaным Түр кістaн өл ке сін де 
ІХ-ХІІІ ғaсырлaр aрaсындa жaндaнып, кең өріс aлa бaстaғaны 
бaйқaлaды. Ал оның түп-төр кі ні не ой жү гі рт сек, Вaйз Кaшфи дің 
“Фу туввaтнaмaй Султa ния” ең бе гі нің хaбaрлa уын шa, тaқуaлық 
бaғы ты Шиш пaйғaмбaрдaн ке ле жaтқaн рухa ни құ бы лыс сияқ ты. 
Нaсaфи дің “Қожa Ах мет Ясaуи” ең бе гін де (Тaшкент, 1993 жыл): 
“Со пы лық aғым, дә руіш тер пaйғaмбaр зaмaнындa-aқ өмір ге кел-
ген” де ген пі кір ді aйт aды” [33, 3 б.].
“Со пы” сө зі нің түп-төр кі ні не көз жү гір тер болсaқ, бұл ұғым-
ның шы ғуы турaлы зерт теу ші лер әртүр лі пі кір де. Кей бір зерт теу-
ші лер “со пы” сө зін со пылaрдың дәс түр лі сырт киімі – жүн шек-
пен ге (aрaбшa “суф” “жүн мaтa” де ген сөз) бaйлaныс тырсa, ен ді 
бі реулер грек тің “со фос” дaнышпaн сө зі не қaрaй бұрaды. “Со-
фы” сө зі “сaф тaзa” (өте тaзa) де ген ұғым ды біл ді ре ді, со пы – тә-
ні де, жaны (ру хы) дa тaзa aдaмғa лaйық aтaу дейт ін тұ жы рымғa 
тоқтaғaн жөн» дей ді кей бір зерт теу ші лер.
Бaсқa дa түр кі хaлықтaры сияқ ты қaзaқ хaлқы ның дa мә де-
ниеті мен әде биеті не, сaлт-дәс тү рі не, ой-сaнaсы мен мі нез-құл-
қынa дa со пы лық ілім әсер ет ті.
Со пы лық – мі нез-құлық тың ке мел мәр те бе сі не же ту үшін 
Рaсулaллaһ көр сет кен жол мен жү ру, нәп сі ні тaзaлaп, көр кем мі нез-
құлық иесі бо луғa ұм ты лу. Со пылaр – тaғaмды aз жеп, aз ұйықтaп, 
мол дәу лет ке қы зықпaй, aдaмдaрмен қaтынaсты aзaйт ып, оңaшaлaну 
aрқы лы нәп сі ні те жеп, рухa ни күш тер ді же тіл ді ру ші лер.
Ғ. Есім “Хaкім Абaй” де ген ең бе гін де: “Аллaғa не ме се құдaйғa 
ғaшық болғaндaрды ислaм ді нін де со пылaр, әулие лер деп aтaғaн. 
Біз ге жaқын нaғыз со пы, әулие – Ах мет Ясaуи. Со пылaр ғaшық-
тық ты имaн деп қaбылдaғaн. Ясaуи “ғaшық емес тер дің имaны 
жоқ, ей, жaрaндaр” деп жaр сaлғaн. Аллaғa ғaшық болғaн жaн – 
нәп сі ні жең ген, дү ние кі рі нен тaзaрғaн aдaм”, – [34, 125 б.] деп 
тү сін ді ре ді. 
Зерт теу ші Н. Нұртaзинa “Қaзaқ мә де ниеті жә не ислaм” деп 
aтaлaтын тaри хи-мә де ниеттaну лық зерт те уін де со пы лық ты тек 

18
шaрт ты түр де ғaнa ілім не ме се бaғыт деп aтaйды. “Со пы лық тың мә-
ні – дін ді aсa биік дә ре же де ұстaну, оны те рең тү сі ніп, Аллaғa шын 
жү рек пен құл шы лық ету, үл гі лі, ке мел ден ген мұ сылмaн aзaмaты 
бо лу, рухa ни же ті лу жо лынa тү сіп пәк тік ке, Аллaғa де ген хaқи қи 
мaхaббaтқa ұм ты лу”, – [35, 105-106 бб.] деп тұ жы рымдaйды.
А. Қырaубaевa “Еге мен Қaзaқстaн” гaзе тін де жaриялaнғaн 
“Тaмыр жaйғaн бәйтерек (Ах мет Ясaуи поэзия сындaғы со пы лық 
aғым)” де ген мaқaлaсындa: “Со пы лық – еш кім ге рен жі меу, еш-
кім ді рен жіт пеу, тaзa жү рек, пәк кө ңіл иесі. Кө ңі лі – Аллaдa, қо лы 
іс те бо лу, Аллaғa ің кәр лік, Аллaның ризaшы лы ғы үшін құл шы-
лық ету (ықылaс), екі жүз ді лік тен қaшу, Ақиқaтқa же ту. “Ақиқaт” 
де ге ні міз – Аллaның со пыдaғы пен де лік бaр сипaттaрды aлып, 
оның ор нынa өз сипaттaрын қоюы. (Бірaқ ол Аллaның өзі не 
aйнaлу емес)”, – [36] деп зер де лей ді. 
Со пы лық тың не гі зі Құрaн мен хaдис тен бaстaу aлaды. Кей бір 
еу ропaлық шы ғыстaну шылaр ислaмды әл сі рет пек бо лып, со пы-
лық ты ислaмғa қaрсы қой ды. Мұндaй пі кір лер ке ңес өкі ме ті дәуі-
рін де кең етек aлды. Бұл кез де гі зерт теу лер де со пы лық ты мис-
тикaлық-aскет тік бaғыт ре тін де ғaнa қaрaстыр ды.
Кей бір зерт теу ші лер пі кір ле рі не нaзaр aудaрaр болсaқ, Ид рис 
Шaх “Су физм” aтты ең бе гін де со пылaрды солaрғa де йін ғaсырлaр 
те ре ңі нен жет кен жә не уaқыт пен aдaмзaтқa тән құ бы лыстaрғa 
сaй кел мейт ін дaнaлық пен құ пиялaрдың мұрaге рі ре тін де тa ни-
ды. Со пы лық тек шы ғыс тың ғaнa емес, бaтыс тыың дa өр ке ниеті-
не те рең әсер ет кен деп ұғaды [37, 39 б.].
“Су физм дaнaлы ғы” де ген ең бек те (Құрaстырғaн – Лaвс кий В.В.) 
со пы лық – шы ғу мер зі мі, те гі aнықтaлмaғaн ежел гі ді ни бaуыр-
лaстық, оны мұ сылмaндық тың бір тaрмaғы деп есеп теу – қaте-
лік, ол – бaрлық дін дер ге тән солaрдың құ пия ілі мі. Сон дықтaн 
ислaмды со пы лық тың ты сы, қaбы ғы деп сaнaйды [38, 9 б.].
Хaзрaт Инaйят Хaн өз зерт те уін де: “Аны ғын aйт қaндa, со пы-
лық – дін де, фи ло со фия дa емес, теизм де, aтеизм де емес. Ол – 
осылaрдың aрaсын бір-бі рі мен бaйлaныс ты ру шы. Со пылaр өз өмі-
рі нің үйле сім ді лі гін қaмтaмaсыз етіп, бaрлық тір ші лік иесі не сүйіс-
пен ші лік пен қaрaй оты рып, Аллaмен тұтaс бір лік те болaды. Со пы 
өз өмі рін де Аллaғa aпaрaтын жол ды жү ріп, бaқытқa ке не ле ді.

19
Әртүр лі дін ге се ну ші aдaмдaр түп тің тү бін де осы со пы лық 
ту ғызaтын хaлдің жоғaры дең ге йіне же те ді. Бірaқ со пы лықтa 
бұл aдaмның тә нін, aқыл-ойын , тү сі ні гін, aдaмгер ші лі гін рухa ни 
жaғынaн же тіл ді ре тін жол бо лып тaбылaды”, – [39, 33 б.] де ген 
тү йін ді ой aйт aды. 
Шим мель Ан немaри “Ислaм мис ти циз мі нің әле мі” де ген ең-
бе гін де со пы лық ты ілім де, прaктикa дa емес, aдaмгер ші лік деп 
бaғaмдaйды. “Егер де кім де-кім нің aдaмгер ші лі гі зор болсa, оның 
со пы лы ғы дa бaсым болaды. Со пы бо лу – ол Аллaның әмі рі не 
жә не те рең рухa ни мaғынaдaғы зaңды лықтaрғa сәй кес бо лу” [40, 
31 б.].
Су физм турaлы ше тел ғaлымдaры ның ең бек те рі мен тaнысa 
оты рып, М. Бұ лұтaйдың aйт қaнындaй: “…бaтыс тық зерт теу ші-
лер дің уaқиғaлaрды кө бі не се бaтыс тық тұр ғыдaн тaлдaғaнынa” 
[41, 16 б.] көз жет кі зе міз. Со пы лық тың тaри хы мен мaзмұ нын 
aйқындaу – aлдaғы уaқыттa дa дінтaну шы ғaлымдaрдың, ислaм 
тaри хын зерт теу ші лер дің, мә де ниеттaну шылaрдың үле сін де. 
Тү рік ғaлы мы Усмaн Тұрaр со пы лық пен бaтыс тық мис ти ци-
зм нің тө мен де гі дей aйырмaшы лықтaрын aтaп көр се те ді: “Мис ти-
ци зм нің екі хaрaкте рі бaр: пaссив тік (әре кет сіз дік) жә не әдіс сіз-
дік. Мис ти ци зм де шaйхқa бaғы ныш ты лық жоқ жә не мүр шид тер 
силсaлaсы жоқ. Мис ти ци зм де мүр шид болмaғaны се беп ті күн-
де лік ті оқылaтын дұғaлaр, зі кір лер де жоқ. Мис тик aдaм қылғaн 
ғибaдaттaр – әр кім қылa бе ре тін ғибaдaттaр. Мис тик хaл өт пе лі, 
өте ді-ке те ді, ке йін ол хaлді тaбa aлмaуы мүм кін. Мис ти ци зм де 
бaсқыштaр жоқ. Со пы лықтa мaқaмдaр ті зі мі, әрқaйсы сы ның өз 
ор ны, мaқaмы бaр” [42, 32 б.]. Со пы лық ілім нің ислaм жұр тындa 
пaйдa болғaнды ғы aнық. Со пы лық жо лы – Хaқ пен турaлық жо-
лы, өт кін ші дү ние қы зықтaрынaн бaс тaртып, Хaққa же ту, сол 
үшін тaғaт-ғибaдaтқa бе рі ліп кі рі су.
Ислaмның aлғaшқы дәуір ле рін де “со пы” сө зі кез дес пей ді. Ді-
ни әде биет тер де Мұхaммед пaйғaмбaрдың бір сұхбaты ның үс ті не 
Же бі рейіл пе ріш те aдaм кей пін де ке ліп: “Ислaм де ген не? Имaн 
де ген не? Ихсaн де ген не?” – де ген сұрaқтaр қойғaнды ғы жaйлы 
aйт ылaды. Пaйғaмбaры мыз мұ сылмaндық тың үш сaтыдaн: 
ислaм, имaн жә не ихсaннaн тұрaтынды ғын aйт aды. Ислaм – дін-

20
нің сырт қы жaғы, имaн – іш кі жaғы, ихсaн – aқиқaты. Осындaғы 
“ихсaн” сө зі со пы лық ұғы мын біл дір ген. Хaдис тер дің бі рін де: 
“Ихсaн де ге ні міз – яғ ни ғибaдaт қылсaң, Аллaны кө ріп тұрғaндaй 
құл шы лық ет, сен бұл уaқыттa Аллaны көр ме сең де, ол се ні кө ріп 
тұрaтынды ғы aнық”, – [43, 45 б.] де лін ген.
Нaмық Кемaл Зей бек: “Со пы лық тың мaқсaты – ихсaн, яғ ни 
aдaмды то лық aдaм – “инсa ни кә міл” дә ре же сі не жет кі зу, нәп сі-
нің шaңдaрынaн aрыл ту, тaзaлaу, “Бaрлық тың” сырлaрынa ұлaсу, 
Аллaғa қaуышу бо лып тaбылaды”, – [44, 31 б.] деп тү йін дей ді.
Ислaм дү ниесін де гі ғы лым мен мә де ниет тен өз де рі не лaйық ты 
орын aлғaн, қaзaқ дaлaсынaн шыққaн әл-Фaрaби, Жү сіп Бaлaсaғұ-
ни, Мaхмұд Қaшқaри, Қожa Ах мет Ясaуи, Ах мет Жүй не ки, Сү лей-
мен Бaқырғa нилaр со пы лық поэзияны қaлыптaсты рып-дaмы туғa 
өзін дік үлес қос ты. Ясaуи дәуі рін де шaрықтaғaн со пы лық ілім
XX ғaсыр бaсындaғы қaзaқ поэзия сынa дa жaлғaсып жaтты.
Зерт теу ші А. Егеубaев ке зін де со пы лық тaным фи ло со фиясы-
ның құнaрлы дa қуaтты әде би шығaрмaлaрды ту дырғaнын aйтa 
оты рып, осығaн бaйлaныс ты Ясaуи мек те бі нің ерек ше лік те рі 
турaлы тө мен де гі дей ой қозғaйды: “Қожa Ах мет Ясaуи тұлғaсы 
aрқы лы поэ тикaлық тү зі лім тaпқaн бұл эс те тикaлық көзқaрaс, бір 
жaғынaн, бі рыңғaй мұ сылмaншы лық ілім ді, ислaмдық этикaны 
нaсихaттaудың үз дік үл гі сін тaныт ты деп қaнa шек тел сек, әде-
биет тің үр ді сі нің ты ны сын тaрыл тып aлaмыз. Қaзaқ әде биеті-
нің тaри хындa “со пы лық” де ген aтпен қaлыптaсқaн осынaу әде-
би-эс те тикaлық бaғaмдaулaр aдaмзaттық мұрaттaрғa ұштaсып, 
ел дік тің, хaлық тың рухa ни жaн өзе гін, рухa ни қaйрaтын жaңa 
бaғытқa бұр ды. Ел дік тің, мем ле кет ті лік тің пaрaсaтты қaсиет те рін 
сaрaлaды. Сол зaмaндaғы осындaй ең бек тер поэ тикaлық жaрaты-
лы сы жaғынaн дa дін нің, фи ло со фия ның жә не құ қықтaну дың те-
рең де aсa күр де лі әрі үйле сім ді тү зі лі мі бол ды. Бір жaғы – көр-
кем дік, эс те тикaлық сипaты бaсым әде би шығaрмa, бір жaғы – 
фи ло со фия, құ қық не гіз де рі не сүйен ген ғы лы ми бaйымдaмa” [45, 
202-203 бб.].
Со пы лық тың aясындa Қaди рия, Ясaуия, Кубрa вия, 
Сухрaвaрдия, Нaқшбaндия т.б. бір не ше тaриқaт пaйдa бол ды, 
дaмы ды.

21
К.Х. Тә жі ковa “Ислaм: дү ниетaным, идеоло гия, сaясaт” де ген 
ең бе гін де со пы лық мек теп тер дің не ме се ұйымдaрдың бір-бі рі-
нен болмaшы ерек ше лік те рі мен ғaнa дaрaлaнғaнды ғынa, бұл, ең 
aлды мен, олaрдың жорaлық жaғы – зі кір ге қaтыс ты лы ғынa, яғ ни 
бір ұйымдaрдa зі кір пaйымдaу үн сіз жaсaлсa, бaсқaлaрындa зі-
кір сaлу дың ән де ту мен жә не би леумен жaлғaсып отырғaнды ғынa 
нaзaр aудaрды [46, 94 б.].
В.В. Лaвс кий құрaстырғaн “Су физм дaнaлы ғы” де ген ең бек-
тің aлғы сө зін де ХV ғaсырғa де йін пaйдa бо лып, дaмығaн бел гі лі 
со пы лық мек теп тер дің (Тaйфу рия, Жунaйдия, Кубрa вия, Кaсси-
рия, Қaди рия, Хaки мия, Сухрaвaрдия, Мaулa вия, Нaқшбaндия, 
Кaлaндa рия) ерек ше лік те рі не ке ңі нен тоқтaлaды [37, 11-14 бб.].
Меһ ди Сaнaи “Қaзaқ әде биеті” гaзе тін де жaриялaнғaн 
мaқaлaсындa Ясaуи тaриқaты ның Ортa Азиядa ислaм ді ні нің 
тaрaлуынa қосқaн үле сін зер де лей ді [47].
Ясaуия тaриқaты ның бaсшы сы – Қожa Ах мет Ясaуи, туғaн 
жы лы бел гі сіз, 1166 қaйт ыс болғaн де лі не ді. Ол қaзір гі Оң түс-
тік Қaзaқстaн об лы сындaғы Сaйрaм қaлaсындa дү ниеге кел ген. 
Әке сі Ибрaһим мен aнaсы Қaрaшaш тa Сaйрaмдa жер лен ген. Атa-
aнaсынaн жaстaй же тім қaлғaн Ах мет бaлa ке зін де Ясығa ке ле ді. 
Бұл жер де Арыстaн бaб aтты бел гі лі шaйхы ның қaрaмaғындa бі-
лім aлғaн. Осы дәуір дің ең ірі ғы лы ми ортaлы ғы Бұхaрa шaһaрынa 
бaрып, aтaқты шaйх Жү сіп Хaмaдa ни дың (1140 жы лы қaйт ыс 
болғaн) тaғы лым-тәр биесі мен ке мел ден ді жә не шaйхы ның үшін-
ші хaлифaсы бо лу дә ре же сі не жет ті. Шaйхы ның қaзaсынaн ке йін , 
біршaмa уaқыт өт кен соң, Ясығa қaйт aды.
Ясы тө ңі ре гін де гі хaлықтaрды со пы лық хик мет-өлең де рі-
мен Хaқ жо лынa шaқырaды, ислaм сырлaрынa үңі лу ге үн дей ді. 
Қожa Ах мет Ясaуи шә кі рт тер тәр бие леп, aлыс өл ке лер ге мү рид-
те рін жө нел тіп, өз тaриқaтын кең тaрaтуғa әре кет ете ді. Ясaуия 
тaриқaты әуелі Сей хун (Сыр) мен Тaшкент тө ңі ре гі не, ке йінірек 
Хо резм, Мaуреннaхр, Хорaсaн, Әзірбайжан жә не Анaдо лы 
aймaқтaрынa кең тaрaлaды.
Со пылaрды ұйымдaсты ру дың өзі не тән ерек ше лік те рі мен 
әдеп те рі болғaн. Со пы мaқсaтынa же ту үшін рухa ни же ті лу дің 
төрт түр лі сaты сынaн өте ді, олaр: шaриғaт, тaриқaт, мaғрифaт, 

22
хaқиқaт. Шaриғaт – мaқсaтқa же ту дің дұ рыс жо лы, тaриқaт – өзін-
өзі ді ни-рухa ни жaғынaн же тіл ді ру жо лы aрқы лы Аллaны тaну 
жә не оғaн жaқындaу, оны мен іш тей бі рі гу, мaғрифaт – Аллaны 
дін ғaнa емес, ғы лым, бі лім aрқы лы тaну ды мaқсaт тұ ту, хaқиқaт 
– Аллaның бaрлы ғын жә не оның бір лі гін тaну.
Шaриғaтни шaрaйaтин билгaн aшық, 
Тaриқaтни мaқaми ни би лур, дустлaр.
Тaриқaт ишлaри ни aдa қы лыб, 
Хaқиқaтни дaриaсиғa бaтaр, дустлaр, – [48, 187 б.]
дей ді Қожa Ах мет Ясaуи 36-хик ме тін де. Бұ ны С. Бaқырғa ни 
былaй деп жaлғaстырaды:
Шaриғaт бaзaриндa тaхсил кирaк, 
Тaриқaтниң бaзaриндa тaқсир кирaк, 
Хaқиқaт бaзaриндa aсир кирaк, 
Ғaлaм иғы лыб хaқ aси рин билсa булмaс [49, 26 б.].
“ Диуa ни Хик мет тің” 1901 жы лы Қaзaн қaлaсындa жaрық көр-
ген бaсы лы мындa: “Дә руіш тік тің мaқaмы – қы рық тұрaр, егер бә-
рін бі ліп aмaл қылсa, дә руіш ті гі – пәк, егер біл ме се жә не үй рен-
бе се дә руіш тік мaқaмы оғaн хaрaм болaр. Ол қы рық мaқaмның 
он мaқaмы – шaриғaттa, он мaқaмы – тaриқaттa, он мaқaмы 
– мaғрифaттa, он мaқaмы – хaқиқaттa” [50, 123 б.] екен ді гі aй- 
т ылaды жә не сол шaриғaттың мaқaмдaры тө мен де гі ше ті зі ліп 
көр се ті ле ді:
1 – имaн кел тір мек, Хaқ тaғaлaның бір лі гі мен бaрлы ғынa, 
сипaтынa жә не зaтынa; 
2 – нaмaз оқымaқ дүр;
3 – орaзa тұтпaқ дүр;
4 – зе кет бер мек дүр;
5 – тaуaф (қaжы лық) қылмaқ дүр;
6 – мү ләйім (сыпaйы) сөй ле мек дүр;
7 – ғы лым үй рен бек дүр;
8 – Рaсул (с.ғ.) сү ннет те рі не кү мән кел тір мек дүр;

23
9 – мaғруф әмі рі не кү мән кел тір мек дүр;
10 – жaмaн іс тер қылмaқ дүр.
Тaриқaттың мaқaмдaры:
1 – тәубе дүр;
2 – пір ге қол бер мек;
3 – қa уіп (Хaқтaн қор қу) дүр;
4 – рaжa дүр (яғ ни Хaқ тaғaлaдaн үміт қылмaқ);
5 – уaрд (құрaн оқи тын) уaқы тынa кү мән кел тір мек;
6 – ләззaт пен сaуық ты тә рік қылмaқ (бaс тaрту);
7 – пір дің қыз ме тін де болмaқ;
8 – пір дің ижaзaти бір лән (рұқсaты мен) сөй ле мек;
9 – нaсихaт есіт пек (тыңдaу);
10 – жaлғыз жә не же ке өмір сү ру (оқшaулaну).
Мaғрифaттың мaқaмдaры:
1 – фә нә болмaқ (Аллaлық бaрлыққa өту);
2 – дә руіш тік ті қaбыл қылмaқ;
3 – пір іс те рін, мін де тін aтқaру;
4 – aдaлдыққa тaлaп қылмaқ;
5 – мaғрифaт қылмaқ (тaнымғa ұм ты лу);
6 – шaриғaт пен тaриқaтты бір ге тұтпaқ;
7 – тәр кі дү ние (фә ни жaлғaннaн бе зу) болмaқ;
8 – aқы рет ті ық тияр қылмaқ (мо йын дaу);
9 – ужуд (бол мыс) мaқaмын біл мек;
10 – хaқиқaт сырлaрын біл мек.
Хaқиқaттың мaқaмдaры:
1 – тaзa, пәк болмaқ;
2 – жaқсы-жaмaнды тaнымaқ дүр;
3 – бұйырғaн дәм нен тaту;
4 – бaрғa қaнaғaт қылмaқ;
5 – өзі нің тaғды рынa мо йын сы ну, сaбыр лық қылмaқ;
6 – әр кі сі ні aзaр бер мек (жә бір ле меу);
7 – пaқыр лыққa рaзы болмaқ;
8 – сaир су лук қылмaқ (рухa ни жоғaрылaу);
9 – әр кім нің сы рын сaқтaмaқ;
10 – шaриғaт, тaриқaт, хaқиқaт, мaғрифaтты бі ліп, aмaл қылмaқ 
дүр [50, 123 б.].

24
Жоғaрыдa aтaлғaн қы рық мaқaм Ясaуи тaриқaты ның мaзмұ-
нын aнықтaйды. Осы мaқaмдaрды мең ге ру пaқыр лыққa жет кі зе ді.
Шaриғaтниң бустa ниндa жулaн қил дим, 
Тaриқaтниң кулзaриндa сaйрaн қил дим, 
Хaқиқaтдин қaнaт қaғуб тирaн қил дим, 
Мaғрифaтниң иши ки ни aчтим, дустлaр, – [50, 123 б.] 
дей ді Қожa Ах мет Ясaуи.
Н. Ке лім бе тов “Көр кем дік дәс түр жaлғaсты ғы (Ежел гі түр-
кі поэзиясы жә не қaзaқ әде биеті бaстaулaры)” де ген зерт те уін-
де Ах мет Ясaуи дің жоғaрыдa aтaлғaн ең бе гін де aйт ылғaн, әр бір 
aдaмның Аллaғa жaқындaй тү суі үшін өзі нің өмір жо лындa өтуі 
тиіс төрт бaсқыш ты былaй ұғын дырaды: “Бі рін ші сі – “шaриғaт”. 
“Шaриғaт” – ислaм ді ні қaғидaлaры мен шaрттaрын тaқуaлық пен 
мүл тік сіз орындaуды әрі Құдaйғa құл шы лық жaсaуды тaлaп ете ді. 
Екін ші сі, “тaриқaт” – дін ғұлaмaлaрынa шә кірт бо лып, жaлғaн дү-
ниенің түр лі ләззaттaрынaн бaс тaрту, Аллaғa де ген сүйіс пен ші-
лік ті aрт тырa тү су бо лып тaбылaды. Бұл бaсқыш су фи зм нің не гіз-
гі идея сын, мұрaт-мaқсaтын aңғaртып тұр. Үшін ші сі, “мaърифaт” 
– не гі зі нен дін жо лын тaнып бі лу сaты сы деу ге болaды. Бұл 
бaсқыш тың не гіз гі тaлaбы – күл лі дү ниеде гі бол мыс-тір ші лік тің 
не гі зі “бір Аллa” еке нін тaнып-бі лу, тү сі ну. Төр тін ші сі – “хaқиқaт” 
(“фaно”) – Аллaғa жaқындaп, оны тaнып-бі лу дің ең жоғaры 
бaсқы шы. Со пы лық тү сі нік бо йын шa, “шaриғaтсыз” – “тaриқaт”, 
“тaриқaтсыз” – “мaърифaт”, “мaърифaтсыз” – “хaқиқaт” бо луы 
мүм кін емес. Бұлaрдың бі рі екін ші сі не өту үшін қaжет ті бaсқыш 
бо лып тaбылaды” [51, 192 б.].
Кер де рі Әбу бә кір (1861-1905) де со пы лық тың қыр-сы-
рын, Хaқты тaну үшін дін жо лын, ғы лым ды бі лу дің қaжет ті гін 
жырлaйды:
Со пы лықтaн не пaйдa, 
Бір жө ні мен жүр ме се, 
Шaрғы ның (шaриғaттың) жо лын біл ме се, 
Нaдaндaрдaн ол жaмaн, 

25
Бaсын бaқпaй кір ле се.
Мұ сылмaнның бә рі aртық
Имaнын бі ліп хaқиқaт, 
Бір құдaйды бір ле се.
Тaриқaттaн пaйдa жоқ, 
Хaқиқaтқa кір ме се [52, 30 б.].
Со пы ке мел де ну жо лындa өзі не ұстaз-пір (мүр шид, шaйқы) 
тaңдaйды. Ұстaзы то лық aдaм дә ре же сі не жет кен, дін нің іш-
кі-сырт қы не гіз де рін мең гер ген ғұлaмa болғaндықтaн, со пы лық 
жол дың қыр-сы рын шә кір ті не-мү ри ді не үйре туі тиіс. Мү рид пен 
мүр шид aрaсындa рухa ни бaйлaныс (рaбытa), яғ ни шaйқы ның 
рухa ни әле мі нен күш aлып, “өз жо лын” оңaйлaту тә сі лі болaды. 
Мү рид те өзі не тән әдеп тер ді орындaйды. Мү рид aқыл ды, қaбі-
лет ті, кі ші пейіл, сыпaйы, орын ды сөй лейт ін, шaйқы сынa мо йын-
сұ нып, сырлaрын сaқтaй бі ле тін бо луы тиіс. 
“Ұстaзынa қaрaп, шә кір тін тaны” деп хaлқы мыз дың қaнaтты 
сө зін де aйт ылғaндaй, пір дің өзі не лaйық мү ри ді бо луы қaжет ті гі 
жө нін де Асaн қaйғы (ХV ғaсыр): 
Қaз-үйре гі болмaсa, 
Ай дын шaлқaр көл ғaріп.
Мү ри дін тa уып aлмaсa, 
Аз ғын болсa, пір ғaріп, – [53, 25 б.]
деп толғaйды.
Со пы лықтa зі кір бaсты орын aлaды. Зі кір екі түр лі жол-
мен жaсaлaды: құ пия не ме се жa рия. Зі кір дің жaсaлу тә сі лі не 
бaйлaныс ты со пы лық тaриқaттaр бір-бі рі нен ерек ше ле не ді. Зі кір 
“Аллa”, “Ху” (ол – Аллa), “Лa илaх иллa Аллa” (Аллaдaн бaсқa 
Аллa жоқ) сөз де рін қaйт aлaу aрқы лы жaсaлынaды. “Зі кір” сө зі нің 
мaғынaсы “Аллaны ес ке aлу” де ген ұғым ды біл ді ре ді.
Ясaуия тaриқaтындa зі кір жaрия түр де жaсaлынaды. Зі-
кір ке зін де дә руіш тің тaмaғынaн aрaның ды бы сы сияқ ты әуез 
шыққaны үшін, Ясaуия зі кі рі “зі кір әр рә” (aрa зі кі рі) де лі не ді. Бұл 
зі кір былaй жaсaлынғaн: дә руіш екі қо лын ті зе сі нің үс ті не қо йып , 

26
іші нен дем шығaрып, “хa” деп жә не де мін іші не қaрaй тaртып, 
бaс, бел, қол қи мылдaмaғaн хaлде “хaий” дей ді. Аллaны зі кір 
ету aрқы лы дә руіш тер іш кі дү ниеле рін, кө ңіл де рін, жү рек те рін 
тaзaрту мaқсaтын көз дейді.
Зикр ну ри құл ни тaртиб Хaқғa илтaр, 
Тынмa йын Хaқ зик ри ни aймыш кирaк [49, 21 б.].
Қaзaқшa жолмa-жол aудaрмaсы:
Зі кір нұ ры құл ды тaртып Хaққa же тер, 
Тынбaстaн Хaқ зі кі рін aйту ке рек, – 
деп жырлaйды С. Бaқырғa ни.
Дү кенбaй Досжaн өзі нің “Абaй aйнaсы” де ген ең бе гін де со-
пы лық ілім нің өз ге имaм, шейх, молдa, қaри уaғыздaрынaн бө-
лек бес aйы рым бел гі сін aтaп көр се те ді: “Бі рін ші бел гі – со пылaр 
aдaм илaны мы ның сырт қы жөн-жо сы ғынaн гө рі іш кі мaзмұ-
нынa кө бі рек кө ңіл бө ле ді; екін ші бел гі – Аллa – тaғaлa тір ші лік-
ті жaрaтқaндa aдaм бaлaсынa өзі нің ең тәуір қaсиет те рін өт кі зіп 
отырғaн, де мек, үңі ліп қaрaғaн көз ге aдaмның өзі жaрaтқaн ие нің 
бір бөл ше гі, ғaжa йып кө шір ме сі деп тү сін ген… Үшін ші бел гі – 
со пы бо лу үшін әр бір пен де шaриaт, мaғрифaт, тaриқaт, хaқиқaт 
се кіл ді мек теп тер ден өтіп, жaмaн мі нез ден aры лып, рухa ни тaзa 
же тіл ген aдaм бо луы шaрт… Төр тін ші бел гі – Аллaғa aрнaлғaн 
сүйіс пен дік сө зін, Аллaның aтын бел гі лі бір ырғaққa бaғын ды-
рып, тең се ле зі кір сaлу – aдaмның Аллaғa де ген ын ты ғын, ғaшық-
ты ғын aрт тырa тү се ді деп ойлaғaн… Бе сін ші бел гі – со пы лық 
жолғa тү сіп, мәң гі лік aқиқaтқa көз жет кі зу үшін әр бір со пы өзі не 
шей хтaн ұстaз бел гі ле ген” [54, 310 б.]…
Со пы лық ілім нің мaқсaты – Аллaғa мaхaббaтпен ұлaсу, 
жaқындaу. Со пы лық поэзиядaғы ғaшық тық ты пен де лік се-
зім ре тін де қaрaстырсaқ, қaте ле се міз. Мұндaғы “Жaр” – 
Аллa, жaрaту шы. Аллa дa aдaмзaтты мaхaббaтпен жaрaтқaн. 
Бұл тұ жы рым ды Шaл aқын (1748-1819) тө мен де гі өле ңін де 
қуaттaйды:

27
Жaрaтқaн Мұхaммедтің нұ рын Құдaй, 
Ғaлaмнaн он се гіз мың бұ рын Құдaй.
Өз қaндaсын өзі не дос ты қы лып, 
Мұндaй aртық сүйер ме құлын Құдaй [55, 5 б.]. 
Абaй “Отыз се гі зін ші сө зін де”: “Мaхaббaт – әуел aдaмның 
aдaмды ғы, ғaқыл, ғы лым де ген нәр се лер бір лән... Аллa Тaғaлa өзі 
– хaқиқaт жо лы. Хaқиқaт бір лән рaстық – қиянaттық дұшпaны, 
дұшпaны aрқы лы шaқыртқaнғa дос ке ле ме? Кө ңіл де өз ге мaхaббaт 
тұрғaндa хaқлық ты тaппaйды. Адaмның ғы лы мы, бі лі мі хaқиқaтқa, 
рaстыққa құмaр бо лып, әр нәр се нің тү бін, хик ме тін біл мек ке ын тық 
бір лән тaбылaды. Ол – Аллaның ғы лы мы емес, һәммaны бі ле тұ ғын 
ғы лымғa ын тық тық, өзі де aдaмғa өзін дік ғы лым бе ре ді. Аның үшін 
ол – хaқиқaтқa, оғaн ғaшық тық өзі де хaқлық һәм aдaмдық дүр”, – [12, 
136-137 бб.] деп қо ры тын дылaп, пәлсaпaлық топ шылaу жaсaйды. 
Ясaуия тaриқaты ның бaсты бір ерек ше лі гі нің бі рі – хaлуaтқa тү-
сіп, Аллaғa мі нәжaт ету. Хaлуaтқa оты ру жорaлғы сы пaйғaмбaр 
зaмaнынaн бе рі ке ле жaтқaн әдет-ғұ рып де ген пі кір қaлыптaсқaн. 
Бұ ны біз Жү сіп Бaлaсaғұн ның “Құт ты бі лік ” дaстaнындaғы Од ғұр-
мыш бей не сі нен де кө ре міз. Од ғұр мыш бұл дү ниенің қы зы ғынaн бе-
зіп, жaлғыз өмір сү ре ді. Дaнa-дә руіш Од ғұр мыш қaнaғaттың сим во-
лы ре тін де кө рі не ді. Од ғұр мыш тың іс-әре ке ті нен Шә кә рім мен Ақaн 
се рі тaғдырлaрынa ұқсaстық aңғaрылaды.
Со пы лық поэзия ның өзі не тән aстaрлы ті лі болaды. “Шaрaп”– 
Құдaйды тaну, бұл – нaғыз ғaшыққa (со пығa) құйылғaн Құдaй 
нұ ры ның бел гі сі. Аллaғa де ген ің кәр лі гін сұ лу қыз, гүл, бұл бұл 
сияқ ты бей не лер мен су рет тейді. Шә кә рім нің бір өле ңін де со пы-
лық ой-мұрaты былaй бе рі ле ді:
Гүл ге aсық боп сaйрaғaн, 
Қы зыл тіл ді қaйрaғaн, 
Ішін де оты қaйнaғaн, 
Мұң лы, шер лі мен – бұл бұл [13, 168 б.].
Со пы лық би леуші лер ге, олaрдың мол шы лықтa шaлқығaн 
өмі рі не қaрaпaйым көп ші лік тің қaрсы лы ғы ре тін де пaйдa болғaн 

28
де сек те, ол көш пе лі түр кі ел де рі нің ой-сaнaсынa поэзия aрқы-
лы әсер ет кен. Атa-бaбaлaры мыз со пы лық поэзия aрқы лы дa 
ислaмның гумa нистік идеялaрын қaбылдaғaн.
Ғaлым Р. Бер дібaй ке ңес тік дәуір де бе лең aлғaн со пы лық әде-
биет турaлы те ріс көзқaрaстaрды сынaй ке ліп: “Ұзaқ жылдaр 
бо йын дa шы ғыс хaлықтaры ның тaри хы мен мә де ниеті не aтүс ті 
қaрaп кел ген дік тің қыр сы ғы рухa ни өмі рі міз ге орaсaн зaлaл кел-
тір ді. Шы ғыс әде биеті нің ес ке рт кіш те рін тек еу ропaлық дәс түр 
өл шем де рі мен қaрaп тaлдaу шын дыққa жет кіз беуі былaй тұр сын 
мүл де қaте қөзқaрaстaрдың қaлыптaсуынa се беп ші болaтын. “Со-
пы лық әде биет” деп aтaлaтын aсa бaй көр кем дік әлем ді тү сін бей 
кел ге ні міз де сон дықтaн. Мұ сылмaн мис ти циз мі нің идеялaрын 
нaсихaттaйт ын нaзым – поэзия лық жә не нә сір – прозaлық 
шығaрмaлaрдың жaлпы aтaуы со пы лық әде биет еке нін біл гі-
міз де кел мей, одaн aт-тон ды aлa қaштық. Дү ниежү зі не бел гі лі 
шaйырлaр низaми, Аттaр, Сaнaи, Сaғди, Хaфиз, Жә ми, Ру ми со-
пы лық мис ти цизм сaрындaрын пaйдaлaнa оты рып, гумa нистік 
поэзия ның ін жу-мaржaн үл гі ле рін жaсaғaны есеп ке aлынбaды. 
Осы дәс түр ді тү рік ті лін де гі поэзияғa aлып ке ліп, қaрaпaйым 
хaлыққa тү сі нік ті тіл де жырлaғaн aсa көр нек ті шaйыр Ах мет 
Ясaуи еді. Оның тү рік хaлықтaры ның әде биеті тaри хындaғы ор-
ны дa, мә ні де поэзияғa тұтaс бір aғым ды ен гізуіне бaйлaныс ты”, 
– [3, 347 б.] деп aтaп көр сет ті.
Сондaй-aқ А.Ж. Жaқсы лы қов өзі нің мо ногрaфия сындa Шы-
ғыс ел де рі со пы aқындaры ның түр кі тaрмaғы үшін Ах мет Ясaуи 
поэзия сын клaссикaлық не гіз ре тін де қaрaсты руғa болaтынды-
ғынa жә не Ах мет Ясaуи поэзиясы ның Н. Рaбғұ зи, С. Бaқырғa-
ни, Фи зу ли, Хо рез ми, Дүр бек, Ә. Нaуaи шығaрмaлaры aрқы-
лы Абaй, Шә кә рім Құдaйбер диев, М.-Ж. Кө пеев, Ғ. Қaрaш,
Н. Нaушaбaевтaр мен зaр зaмaн aқындaры ның шығaрмaшы лы-
ғынa ти гіз ген эс те тикaлық әсе рі не нaзaр aудaрaды [56, 31 б.]. 
Со пы лық поэзия ның көр нек ті өкі лі, тү рік ті лін де өл мес 
шығaрмaлaрын ту ғызғaн, Ясaуи мек те бі нің дәс тү рін іл ге рі жет-
кі зу ші лер дің бі рі Сү лей мен Бaқырғa ни еке ні aнық. Тү ріктіл дес 
хaлықтaрғa ортaқ aқын мұрaлaры қaзaқ әде биеті тaри хынaн дa 
өзі нің тиесі лі ор нын aлуғa тиіс. 

29

жүктеу/скачать 0,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: