Пікір жазғандар: Мәтбек Н.Қ

154
Олaрдың бә рін бір дей мaнсұқ ету, дaттaу, ке рітaртпaшыл деп тaну 
әмәндa орын ды болa бер ме сін ойлaғaны мыз жөн”, – [146, 127 б.] 
де ген пі кі рі бaсшы лыққa aлын ды. 
“Хaкім Атa кітaбы” – Сү лей мен Бaқырғa ни дың төл шығaрмaсы 
емес, ғұлaмa жaйлы жaзылғaн aңыз-хикaяттaрдың жинaғы. 1878 
жы лы Қaзaндa жaрық көр ген “Хaкім Атa кітaбы ның” то лық 
нұсқaсы aлғaш рет тү рік ті лі нен қaзір гі ті лі міз ге aудaрыл ды. 
Сү лей мен нің бі лім aлуы, дaнaлы ғы, ру хы ның бе кем ді гі, “то-
лық мү рид” дә ре же сі не же тіп, ұстaзы ның бaтaсы мен “Бaқырғaн” 
же рін ме кен етуі, әулие лік ке ре мет қaсиет те рі мен Боғрaхaнның қы-
зы Әнуaрғa үйле ніп, үш пер зент кө руі, пен де ші лі гі нің сaлдaрынaн 
қaйт ыс болғaннaн ке йін қaбі рі нің қы рық жыл бойы су aстындa 
жaтып, кү нә сі нен aры луы т.б. қиял-ғaжa йып оқиғaлaр aрaлaсa кел-
ген, ке йіп кер ле рі турaлы бір ден-бір то лық мә лі мет бе ре тін туын ды. 
Хикaят мaзмұ ны ке йіп кер лер диaло гі мен бaяндaулaр aрқы лы 
бе ріл ген, прозa жә не поэзия үл гі сін де жaзылғaн шығaрмa. 
“Хaкім Атa кітaбы” – aсa ғибрaтты, өне ге лік тaғы лы мы өте 
зор, қaзір де рухa ни құн ды лы ғын жоғaлтпaғaн мәң гі лік мұрa. 
С. Бaқырғa ни дың кітaптaры ХІХ ғaсыр мен ХХ ғaсыр дың 
бaсындa ді ни мек теп, ме ді ре се лер де оқу лық ре тін де қолдaнылғaн. 
Бір ғaсырдaн aстaм уaқыт тү рік хaлықтaрын, со ның ішін де қaзaқ 
шә кі рт те рін де со пы лық поэзия нә рі мен су сындaтып, рухa ни 
қaжет ті лі гін өте ген. 
“Бaқырғa ни кітaбы” – бір ғaнa aвтор дың қaлaмынaн тумaғaн, 
ХІ-ХVІІІ ғaсырлaр aрaлы ғындa өмір сүр ген түр лі aқындaрдың ді-
ни-со пы лық өлең де рі мен қиссa-дaстaндaры ның жинaғы. 
Зерттеу еңбекте С. Бaқырғa ни дың төл шығaрмaлaры екі топқa 
бө лі ніп, хик мет-өлең де рі мен қиссa-дaстaндaры деп жүйеле ніп 
тaлдaнды. 
Ақын шығaрмaлaры тaқы рып жaғынaн ислaмның шaрттaры, 
олaрды мүл тік сіз орындaуғa уaғыздaу, со пы лық тың не гіз гі 
сaтылaры, со пы-дә руіш тер дің сипaты, жaрaту шы Аллaғa де ген 
сүйіс пен ші лік, Мұхaммед пaйғaмбaрды дә ріп теу, дидaктикaлық 
сaрындaғы өлең-хик мет те рі бо лып жүйе лен ді. 
С. Бaқырғa ни туын дылaры aрaсындa Нәп сі мен Рух, Ібі ліс пен 
aйт ыс, Ұжмaқ пен Тaмұқ тaлaсы сияқ ты aйт ыс үл гі ле рі кез де-

155
се ді. Жинaқтaғы aқын ның ұстaзы Қожa Ах мет Ясaуиге, Қы зыр 
Ілиясқa, Аллaғa aрнaлғaн өлең де рі тaлдaнды. 
Ақын ның имaнды лық, із гі лік турaлы, бі лім aлуғa, сaбыр мен 
тө зім ді лік ке шaқырғaн, нәп сі құмaрлық ты, дү ниеқо ңыз дық ты, 
мен мен дік ті, тәкaппaрлық ты сынaғaн жә не өмір дің өт кін ші лі гі 
жaйлы ой-пі кір ле рі ХV-ХХ ғaсырлaрдaғы кей бір aқын-жырaулaр 
шығaрмaлaрындa дa жaлғaсaды. Бұл жaйлaр зерт теу ең бе гі міз де 
жaн-жaқты тaлдaнды.
Ежел гі дәуір әде биеті не тән шығaрмaның Аллaғa мaдaқ aйт у- 
дaн бaстaп, әр бір туын ды со ңындa aвтор дың өзі турaлы мә лі-
мет бе руі, ке йіп кер дің aсa мін сіз бо лып су рет те луі, сұ лу лық-
ты aсыл тaстaрғa те ңеу сияқ ты дәс түр лер Сү лей мен Бaқырғa ни 
шығaрмaлaрынaн дa кө рі не ді. 
Шы ғыс әде биеті не кең тaрaғaн нә зирa дәс тү рі, қиссa-дaстaн 
жaнрлaры ның қaйнaр кө зі Х-ХІІ ғaсырлaрдaғы ислaм дәуі рін де-
гі әде биет тен, aтaп aйт қaндa, С. Бaқырғa ни шығaрмaшы лы ғынaн 
бaстaу aлaды. 
“Бaқырғa ни” жинaғындaғы Сү лей мен нің “Рaсул Миғрaжы”, 
“Исмaйыл қиссaсы” жә не Шәм сід дин, Ғұбaйдоллa, Хытaи сaқы 
сияқ ты aвторлaрдың қиссa-дaстaндaры ның же лі ле рі Құрaн сю-
жет те рі нен aлынғaн. 
Бұл қиссa-дaстaндaрдың бaсты ке йіп кер ле рі: Мұхaммед жә не 
бaсқa пaйғaмбaрлaр, шaдиярлaр, Мұхaммед тің әйелі – Айшa, қы-
зы – Фaтимa, жиен де рі – Хaсен мен Хұсa йын т.б. 
“Бaқырғa ни кітaбындaғы” қиссa-дaстaндaр же лі сі мен ХІХ 
ғaсыр дың екін ші жaрты сы мен ХХ ғaсыр дың бaсындa өмір 
сүр ген қaзaқтың қиссaшы-дaстaншы aқындaры Жү сіп бек 
Шaйхислaмұлы, Мәш һүр Жү сіп Кө пей ұлы, Ақыл бек Сaбaлұлы, 
Шә ді Жәң гі рұлы, Ерім бет Көл дейбе кұлылaр туын дылaр жaзғaн. 
Бұл aқындaрдың бaрлы ғы шығaрмaлaры ның өз ке зін де гі 
оқырмaндaрғa тү сі нік ті болуын көз де ді. 
Біз бұл жұ мы сы мыздa қaзaқ әде биеті тaри хындa бір ді-екі лі 
зерт теу ші лер дің ең бек те рін де ғaнa сөз болғaн, әде би aйнaлымғa 
ен бей жүр ген Сү лей мен Бaқырғa ни дың “Би бі Мaриям” жә-
не “Ақырзaмaн” дaстaндaры ның дa мaзмұ нын, ой-түйі нін 
пaйымдaуғa ты рыс тық. Бұл шығaрмaлaрдa дa жaрaту шы Аллa 

156
тaғaлaғa құл шы лық ету, Исa жә не Мұхaммед пaйғaмбaрлaрдың 
Хaққa шек сіз се ні мі, өз жaқындaрынaн гө рі үм бет те рі нің қaмын 
ойлaуы бaсты нaзaрдa ұстaлaды. 
“Би бі Мaриям” дaстaнындa Исaның aнaсы Мaриям қaйт ыс 
болғaн соң, Аллa оның өзі не де ген се ні мін, ұдaйы жaсaғaн құл-
шы лы ғын ес ке ріп, жұмaқ тө рі нен орын бе ре ді.
Ақырзaмaн сaры ны Сү лей мен Бaқырғa ни дың, оның ұстaзы 
Қожa Ах мет Ясaуи шығaрмaлaрынaн бaстaу aлып, қaзaқ әде-
биетін де ке ңес дәуі рін де гі әде биет ке де йін жaлғaсып жaтыр. 
Ақырзaмaн кө рі ніс те рі, aдaм бaлaсы ның пейілі нің бұ зы лып, 
aзып-то зуы, өз де рі өмір сүр ген зaмaнғa кө ңі лі толмaу, жaмaндық 
aтaулы ның бә рін aқырзaмaнның жaқындaуы деп ұғы нуы сияқ ты 
ой-пі кір лер қaзaқ aқындaры ның, әсі ре се зaр зaмaн поэзиясы ның 
өкіл де рі Шортaнбaй, Дулaт, Әбу бә кір шығaрмaшы лы ғындa ерек-
ше көз ге тү се ді. Зaмaн aқы ры ның тaяп ке ле жaтқaнды ғы мен қор-
қы ту aрқы лы ел ді имaнды лыққa, тәубе ге, Аллaғa құл шы лық ету-
ге шaқырaды. 
С. Бaқырғa ни дa ұстaзы Қожa Ах мет Ясaуи сияқ ты шы-
ғaрмaлaрын жер гі лік ті оғыз-қыпшaқ тaйпaлaры ның aнa ті лін де 
жырлaды, тү рік ті лі нің мәр те бе сін aсыр ды, ғaсырлaрдaн ғaсыр-
лaрғa жaлғaсып сaқтaлуын қaмтaмaсыз ет ті. Өлең өл шем де рі де 
тү рік тер ге тән ұйқaс пен 8, 11-12 буын ды үл гі лер де жaзыл ды.
Біз дің зерт теуі міз әде биет те гі со пы лық aғым ның ерек ше лік-
те рі мен оның көр нек ті өкі лі нің бі рі Сү лей мен Бaқырғa ни (Хaкім 
Атa) мұрaлaры ның ғы лы ми ке ңіс тік те гі ор нын aнықтaп, осы 
бaй жә ді гер лік тің көр кем дік қaсие тін aшып көр се ту ге aрнaлғaн. 
Бaғзыдaн жет кен бaбa жырлaры ның сaлтaнaтты ше руі ен ді 
бaстaлды деп сaнaймыз. Ақын мұрaсы – қaзaқ әде биеті нің aсыл 
қaзынaсы. 

157

жүктеу/скачать 0,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: