Пікір жазғандар: Мәтбек Н.Қ

91
Бир күн бaрaрсын қылдaн ничкa ол сирaтғa, 
Ке лиң, достлaр, Хaққa құл лық қылa кө риң, – [49, 27 б.]
де ген өлең жолдaрындa бі лім aлу ды нaсихaттaйды.
Шaрaп – со пы лық поэзиядaғы aстaрлы бей не леу тә сі лі нің 
бі рі. Шaрaп ішу – бұл Аллa тaғaлaның рaқы мы мен ең жоғaры 
ғaшық тық жaғдa йынa же ту. Шaрaп пен шaмшырaқ кей де со пы-
ның хaқиқaтқa жет кен жaғдaйы сaнaлaды. С. Бaқырғa ни шaрaп 
ішу турaлы:
Фaрмaн болғaй, йa, Ри зуaн құллaрымғa, 
Сaқи мaн, мaн достлaр шaрaб ич сун тиу. [49, 22 б.]
Үш бу ышық шaрaбин дин ем ди ичиб, 
Мұндa aдaм бо лыб, aндa йет кум ке лур, – [49, 26 б.]
деп жырлaйды. 
Ортaғaсыр лық әде би шығaрмaлaрдың бә рін шaғaтaй ті лін де 
жaзылғaн деп қaбылдaу дaғдығa aйнaлғaн. Ғaлым А. Амaнжо лов-
тың көр сет уін ше, “Шaғaтaй ті лі де ге ні міз – Шың ғыс тың екін ші 
ұлы Шaғaтaй ұлы сынa ен ген Ортa Азия, Же ті су жә не Шы ғыс 
Түр кістaн же рін де кең тaрaғaн жaзбa әде би түр кі ті лі нің тұспaлды 
aтaуы ре тін де ХІV ғaсырдa пaйдa бол ды. Түр кітaну әде биетін де 
“шaғaтaй ті лі” (не ме се сыңaржaқ ұсы нылғaн “ес кі өз бек ті лі”) де-
ген тер мин Ақсaқ Те мір мирaсқорлaры зaмaнындa өз дaмуы ның 
клaссикaлық тү рі не жет кен, ХІV-ХVІ ғaсырлaрдaғы ортaaзия лық 
әде би “түр кі” ті лін көр се те ді.
“Шaғaтaй” ті лі нің ХІ-ХІІІ ғaсырлaрдaғы шы ғыс түр кістaндық 
түр кі әде би ті лі мен бір із ден тaлмaй жaлғaсуын дa ешқaндaй дaу 
жоқ” [102, 74 б.].
ХІ ғaсыр дың бaсындa Сырдaрия өзе ні нің тө мен гі aғы сындa 
оғыз тaйпaлaры өмір сүр ге ні бел гі лі. Олaр Ортa Азия ның қaқ 
ортaсынa жыл жығaн кез де олaрдың ор нын қыпшaқтaр бaсaды. 
Қыпшaқтaр Сырдa рия, Қaрaтaу бо йын дaғы қaлaлaрды өз де рі-
не бaғын дырaды. Мaңғыстaу мен оғaн тaяу жaтқaн aудaндaрды 
aлғaннaн ке йін қыпшaқтaр Хо ре зм нің те ріс кей ше бі не же те ді.

92
Ғaлым Э.Н. Нaджип тің ұйғaруын шa, Ясaуи ті лін ХІІ ғa-
сырдaғы оғыз-қыпшaқтaр ті лі не сәй кес ке ле ді деп есеп теу ге 
болaды [86, 56 б.]. Де ген мен қыпшaқ ті лі нің әсе рі бaсым. Ясaуи 
хик мет те рі не тән тіл дік дәс түр aры қaрaй оны ізбaсaрлaры ның, 
aтaп aйт қaндa, Бaқырғa ни (Хaкім Атa) өлең де рін де жaлғaсын 
тaпты.
Р. Сыз ды қовa “Ясaуи “хик мет те рі нің” ті лі” де ген ең бе гін-
де aтaқты түр кітaну шылaр П.М. Ме ли орaнс кий, К.Г. Зaлемaн,
С.Е. Мaлов, А.К. Бо ров ков, А.Н. Ко но новтaрдaн бaстaп, Ә. Нә-
жіп, Н.А. Бaскaков, Ф. Көп рү лү сияқ ты ғaлымдaрдың пі кір ле рін 
зер де лей ке ле, Ә. Нә жіп тің Ясaуи ті лі нің не гі зі – қыпшaқ-оғыз 
әде би ті лі де ген тұ жы ры мын қуaттaйды [18, 92 б.]. 
Ал aқын туын дылaры ның ті лі не бaйлaныс ты ғұлaмa ғaлым 
В.В. Бaртольдтің Ах мет Ясaуи хик мет те рі сияқ ты Хaкім Атa 
шығaрмaлaры ның ті лі нің қaрaпaйым ды лы ғы қaлың көп ші лік-
ке aрнaлғaнды ғынaн де ген пі кі рі нің кім-кім ді де ойлaндырaры 
сөз сіз [103, 114 б.]. Бұл тұр ғыдaн кел ген де біз Ясaуи жә не оның 
шә кір ті Бaқырғa ни шығaрмaлaры ның ті лі жaтық, жер гі лік ті 
қыпшaқ тaйпaлaры ның ті лін де жaзылғaн деп сaнaймыз. Ал бұл 
нұсқaлaрдың құн ды лы ғы ті лі нің біз дің зaмaны мызғa жaқын ды-
ғындa, кө тер ген мә се ле ле рі нің ке мел ді гін де бо лып тaбылaды.
“ Диуa ни хик мет”, “Бaқырғa ни кітaптaры ның” ті лін де, тү рік 
тіл де рі мен қaтaр, aрaб, пaрсы сөз де рі де кез де се ді.
Зәм зә гүл Жуын тaевa кө не қыпшaқ ті лін де гі ес ке рт кіш тер де 
“мен” сө зі нің екі рет қaйт aлaнып ке ле ті нін, бі рін де, жік теу есім-
ді гі есе бін де, екін ші сін де, жік тік жaлғaуы ре тін де кез де се тін ді гі-
мен тү сін ді ре ді. Сөз со ңындa буын сaнын тол ты ру үшін ә-дaуыс-
ты ды бы сы ның қaйт aлaнып ке луі – ер те ден ке ле жaтқaн әдіс еке-
нін, ә-ды бы сы қолдaнылaтын сөз дің екі буын ды бо лып, ұйқaсқa 
бір буын жет пей қaлaты нынa ерек ше мән бе ре ді [104, 22 б.].
С. Бaқырғa ни дың “Би бі Мaриям” дaстaнындa:
Тaлaқ бер ди дү нийaгa, 
Қaдaм ұр ды қaғбaғa, 
Тaғaт қыл ды Мaулимгa, 
Түнлaр ойaғ тұр ды-ә, – [17, 63 б.]

93
деп әр бір шумaқтың соң ғы тaрмaғындa екі буын ды етіс тік тер: 
бер-ди-ә, ер-ди-ә (еді), тұр-ды-ә, кел-ди-ә, бол-ды-ә, те-ди-ә (де-
ді), кеч-ди-ә (кеш ті) ә-ды бы сы ның тір ке суі aрқы лы ұйқaсып ке ліп 
отырaды.
Н. Ке лім бе тов ежел гі түр кі бaтыр лық жырлaры ның үл гі-
сі ре тін де біз ге жет кен өлең дер дің он екі жолдaн не ме се он екі 
тaрмaқтaн тұрғaнды ғын, мұндa кө не түр кі поэзиясы ның “көг” деп 
aтaлaтын ұйқaс тү рі қолдaнылғaнын, бел гі лі рет пен топтaсқaн үш 
шумaқтың әрқaйсы сы тө мен де гі дей түр де ұйқaсaты нын: a-a-a, 
б-б-б, в-в-в, aл өлең нің төр тін ші жолдaры ә-ә-ә тү рін де өзaрa 
ұйқaсып жaтaты нын көр се те ді [51, 153 б.].
С. Бaқырғa ни хик мет те рі де ұстaзы Ясaуи шығaрмaлaры 
сияқ ты кө бі не зі кір қыз ме ті не aрнaлып шығaрылғaндықтaн бел-
гі лі бір әуен мен aйт ылғaн. Не гі зін де, әде биеттaну ғы лы мындa 
төрт тaрмaқты шумaқ қолдaнылaтын өлең тү рі мурaббa деп 
aтaлaды. Мурaббa пaрсы ті лін де тең бүйір лі төрт бұ рыш, шaршы 
мaғынaсын біл ді ре ді. Ұйқaс кес те сі aaaб, вв вб, гг гб бо лып, кей 
хик мет тер де өлең шумaғы ның төр тін ші тaрмaғы тү гел дей қaй- 
т aлaнып ке ле ді.
Ах мет бек Ақ ботa өзі нің “Қожa Ах мет Йaссaуи дің 
шығaрмaшы лы ғы” де ген зерт те уін де aқын шығaрмaлaры ның 
ерек ше лі гі ре тін де хик мет тер дің әуен дік ырғaқтa aйтыл уынa 
мүм кін дік бе ре тін “мә нә”, “әр міш” сияқ ты жaй ре диф тер мен 
(қaйт aлaмaлaрмен) қaтaр, күр де лі бір тaрмaқтық ре диф тер дің 
қолдaнылуын aтaйды: “Йaссaуи дің тaрмaқ кө ле мін де гі ре диф-
тер ді қолдaнуын дa бір өзін дік зaңды лы ғы бaр: aқын қaйт aлaмa 
тaрмaқты бі рін ші шумaқтa мін дет ті түр де екін ші, төр тін ші 
тaрмaқтaрдa бе ре ді де, осы тaрмaқ хик мет бо йын дa шумaқтың 
қaйырмa, яғ ни төр тін ші тaрмaғы бо лып отырaды” [105, 142 б.]. 
Осындaй өлең құ ры лы сы С. Бaқырғa ни шығaрмaлaрындa дa 
сaқтaлaды.
С. Бaқырғa ни хик мет те рі өріл ген ұйқaс үл гі сін де Абaйдың 
aқын ды ғы ның aлғaшқы aды мындa жaзылғaн “Иузи – рaушaн, кө-
зі – гaуһaр” деп бaстaлaтын өле ңі мен “Бі лім ді ден шыққaн сөз” 
де ген өле ңі жaзылғaн:

94
Жү ре гі – aйнa, кө ңі лі ояу, (a)
Сөз тыңдaмaс ол бaяу, (a)
Өз өне рі тұр тaяу, (a)
Ұқпaсын бa сөз ді тез. (ә)
Әб лет бaсқaн елер ме, (a)
Сөз ге жуық ке лер ме, (a)
Тү зу сөз ге се нер ме, (a)
Тү зел ме сін біл ген ез ? [93, 83 б.] (ә)
Арaбтaн ирaн, шaғaтaйғa жaйылғaн бұл дәс түр лі ұйқaс Шә кә-
рім поэзия сындa кең кө рі ніс тaпқaн:
Қaншa жaрық нұр құйсaм, (a)
Хaқиқaттaн сыр құйсaм, (a)
Өр ше ле нер су құйсaм, (a)
Нәп сі де ген оты бaр, – [13, 168 б.] (ә)
не ме се:
Жaрдың сө зін Құрaн қыл, (a) 
Дү ниеқұмaр өзім шіл, (a)
Нұр тaбa aлмaс aнық біл, (a)
Шaтaқ дін мен зaңнaн без [13, 229 б.] (ә)
жә не:
Кө бі мен іс те ген ісім, (a)
Бұ рын көр ген бұл бір тү сім, (a)
Тaзaрғaн соң сонaн ішім, (a)
Де дім мен “Астaпырaлдa”, – [13, 198 б.] (ә)
деп, соң ғы тaрмaқ өлең нің өн бо йын дa қaйт aлaнып отырaды.
Қысқaсы, зерт теу объек ті сі бо лып отырғaн aвтор шығaр-
мaлaрындa осындaй ұйқaстың түр ле рі нің кез де се ті нін, оның 
жоғaрыдa aйт ылғaндaй, со пы лық әде биет тің мaзмұ нын aшуғa 

95
қыз мет ете ті нін aйтa оты рып, ғұлaмa aқын ның із гі ойлaры бү гін гі 
оқырмaн кө ңі лі нен де шығaтынды ғынa шү бә кел тір мей міз. Өйт-
ке ні С. Бaқырғa ни – өз зaмaны ту дырғaн, қaлыптaстырғaн түр-
кі хaлықтaрынa ортaқ aқын. Оның әде би мұрaлaры ның aдaмзaт 
бaлaсын із гі лік ке, имaнды лыққa шaқырaтынды ғынa дaу жоқ. 
Ақын шығaрмaлaры ның өмір шең ді гі де, өзі нен ке йін гі түр кі тіл-
дес ел дер дің, со ның ішін де со пы лық бaғыттaғы қaзaқ aқындaры-
ның шығaрмaшы лы ғынa ти гіз ген игі ықпaлы ның рух ты лы ғы дa 
осындa. 

жүктеу/скачать 0,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: