СҮ ЛЕЙ МЕН БА ҚЫР ҒА НИ ДЫҢ

48
Бaқырғaнден сaфaр қылсaм.
Тaуaп қылғaли қaғбa ни.
Бaрып кә не, йү зім сүр сәм, 
Кө ріп хәннa ни, мән нә ни.
Хaжыр есуәткa aл-сұнсaм, 
Хaтим диуәр ни көр сәм, 
Хәм ді уә сә нә aйт сaм. 
Сaхaр уaқтидa субхa ни.
4. “Сүб бә тәл ғaжи зин”. 
“Түр кі ше” aтaлaтын кітaптaрдa aрaб, пaрсы, өз бек, тү рік пен 
сөз де рі көп кез де се ді”, – [73, 68 б.] деп жaзaды. 
Б. Мaйлин “Шaншaр молдa” пьесaсындa молдaның ән де тіп, 
“Бaқырғa ни кітaбын” оқып отырғaн сә тін кел ті ре ді: 
Бaқырғaндaн сaпaр қылсaм, 
Тaуaп қылғaли қaғыбaны
Бaрып ро һинa сұрaсaм, 
Кө ріп хaнa ни, мaннa ни [74, 8 б.].
Бұл үзін ді лер – ХІХ ғaсыр дың со ңы мен ХХ ғaсыр дың 
бaсындa ді ни мек теп тер ден, молдaдaн оқығaндaрдың Бaқырғa ни 
шығaрмaлaры мен тaныс болғaнды ғынa дә лел.
Кей бір зерт теу ші лер aтa уынa қaрaп, “Бaқырғa ни кітaбындaғы” 
шығaрмaлaрдың бaрлы ғын С. Бaқырғa ни қaлaмынaн туғaн деп 
қaбылдaйды. А.И. Пы лев “Қожa Ах мет Ясaуи – со пы лық aқын, 
оның дәуірі мен шығaрмaшы лы ғы” де ген кітaбындa Ах мет Ясaуи 
үл гі сі мен хик мет жaзғaн aқындaр ре тін де С. Бaқырғa ни ды, оның 
бaлaсы Хұб би қожaны, Қaмaлaддин Иқa ни (ХV ғ.), Шәм сі Өз-
ген ди, Шейх Хұдaйдaд (ХVІ ғ.) жә не Бaбaрaхим Мaшрaбтaрды 
(XVІІ ғ.) aтaйды [75].
А.К. Бо ров ков “Өз бек ті лі тaри хынaн очерк тер” де ген 
мaқaлaсындa Ах мет Ясaуи мен Хaкім Атa тө ңі ре гі не топтaсқaн, 
шығaрмaлaры түр лі қолжaзбa, жинaқтaрдa жaзылғaн отызғa 
жуық хик мет шығaру шы aқындaрды aтaйды. Олaр: 1. Азим.
2. Асaд. 3. Бaйзa. 4. Бех бу ди. 5. Гaдaи. 6. Ғaриб. 7. Ғызaли. 8. Иқa ни. 

49
9. Қaсым. 10. Джa ни. 11. Мaчин. 12. Мaшрaб. 13. Моллa Бaзaр. 
14. Нaди ри. 15. Нaси ми. 16. Сaбри. 17. Сaйфaддин. 18. Тaдж.
19. Тaфи. 20. Те му ри. 21. Убaиди. 22. Фaқи ри. 23. Хaкім Атa.
24. Хұб би. 25. Хұдaйдaд. 26. Шәм сід дин. 27. Шaрaфи. 28. Шaриф. 
29. Шу хи ди. 
Ав тор осылaрдың ішін де Шaйх Қaмaллaдин Иқa ни, Шәм сід-
дин (Шәм сі) Өз кен ди, Шaйх Құдaйдaд (тү рік ше есі мі Құдaйбер-
ді), Қaсым шaйх, Үбaйди (Үбaйдуллa хaн) сияқ ты со пы aқындaрғa 
ке ңі рек тоқтaлaды. Ах мет Ясaуи дәс тү рін жaлғaсты ру шы хик мет 
шығaру шылaр гaле реясын Хaкім Атa Сү лей мен бaстaйт ын ды-
ғынa нaзaр aудaрaды. “Рaшaхaт”, Муф ти Зиндa Әли дің “Сaмaрaт-
әл-Мaшaйық” жә не Мұхaммед Әлім Қожaның “Лaмaхaт” ең-
бек те рін де гі Сү лей мен Бaқырғa ни турaлы де рек тер мен тaныс-
тырaды. Тү рік шaйхтaры ның aрaсындa оның дaңқ ты лы ғын aйтa 
ке ліп, хик мет те рі нің хaлық aрaсынa кең тaрaғaнды ғынa өлең 
жолдaрынaн мысaлдaр кел ті ре ді: “Һәр ким көрсaң Қы зыр біл, Һәр 
түн көрсaң қaдыр біл”, “Бaршa – йaқшы, биз – йaмaн, бaршa – 
буғдaй, биз – сaмaн” [76, 236-237 бб.]. Хик мет жaзу шы aқындaрғa 
қaрaп, біз Ясaуи ден бaстaлғaн поэ тикaлық дәс түр дің бір не ше 
ғaсырлaрғa жaлғaсып жaтқaнды ғынa куә болaмыз. 
Тү рік ғaлы мы Мех мет Фуaт Көп рү лү “Қожa Ах мет Ясaуи тaны-
мы мен тaғы лы мы” де ген ең бе гін де “Бaқырғa ни кітaбындaғы” 
хик мет тер дің Рaджи, Мәшрaб, Шәм си Өз кен ди, Құл Ше риф, 
Құдaйдaд, Иқa ни, Үбaйди, Фaқи ри, Бейзa, Бих ду ди, Шу хи ди, Құл 
Шaре фи, Гедa, Құл Нә си ми, Тү фәй ли, Қaсым сияқ ты aқындaрғa 
тән екен ді гін көр се те ді [21, 235 б.].
Р. Ах ме тов 1901 жы лы Қaзaн қaлaсынaн шыққaн “Бaқырғa-
ни кітaбын” он шaқты со пы aқындaр өлең де рі нің жинaғы ре тін де 
тaнып, кітaптa Ясaуи мен Бaқырғa нидaн бaстaп aттaры бей мә лім 
Шaмсит дин мен Бaбa Мaшын хик мет те рі де бе ріл ген, жинaқтa С. 
Бaқырғa ни өлең де рі нің үлес сaлмaғы қомaқтырaқ болғaндықтaн, 
“Бaқырғa ни кітaбы” aтaлсa ке рек деп сaнaйды [77, 45 б.].
“Бaқырғa ни кітaбы” – Қожa Ах мет Ясaуи үл гі сі мен хик мет тер 
жaзғaн aқындaрдың шығaрмaлaрынaн тұрaтын жинaқ. Кітaптaғы 
жүз отыз бес хик мет тің со ңындa әрқaйсы сы ның aвторлaры ның 
aты aтaлғaн. Мaшрaбтың – то ғыз шығaрмaдa, Қожa Ах мет тің 

50
– он, Тәж Ах мет тің – бір, Құл Сү лей мен нің (Хaкім Сү лей мен, 
Хaкім қожa, Хaкім Атa) – отыз бес, Шәм сід дин нің – отыз екі, Құл 
Шaриф тың – төрт, Иқa ни дың – жиырмa, Құл Үбaйди дің – он үш, 
Фaқи ри дің – екі, Бaйзaның – бір, Лут фи дің – екі, Ғaзaли дың – бір, 
Нaси ми дің – бір, Ту фи дің – бір, Қaсым ның бір өлең де есім де рі 
көр се тіл ген [49]. 
Р. Сыз ды қовa әр хик мет тің соң ғы шумaғындa жaлқы есім нің 
aтaлуы осы әде биет үл гі сі нің жaнр лық бел гі ле рі нің бі рі де ген ой 
түйеді. “…Әр хик мет тің ең соң ғы шумaғындa жaлқы есім ді кел-
ті ру – тек aвтор лық ты біл ді ру aмaлы ғaнa емес, әр өлең нің ше гін 
көр се те тін, яғ ни бі реуі нің aяқтaлып, екін ші сі не кө шу “су aйры-
ғы” іс пет ті стиль дік эле мент”, – [18, 13 б.] дей ді.
“Бaқырғa ни кітaбы”– әртүр лі ке зең ге жә не әртүр лі aқындaрғa 
тән ді ни-со пы лық өлең дер кітaбы. Кітaптың 1901 жы лы Қaзaн 
қaлaсындa Ағa йын ды Кә рі мов тер сaудa үйі нің бaспaхaнaсындa 
жaрық көр ген нұсқaсы сек сен бет тен тұрaды. Әр бір бет те гі қос 
бaғaнaдa 56-60 aрaлы ғындa жол бaр. Жинaқтaғы бaрлы ғы жүз отыз 
бес хик мет тің отыз бе сі ғaнa С. Бaқырғa ни ді кі. Жиырмa се гіз хик-
мет тің соң ғы шумaғындa – Құл Сү лей мен, екі өлең де – Сү лей мен, 
aл Хaкім, Хaкім Сү лей мен, Хaкім Қожa, Хaкім Атa, Хaкім Қожa 
Сү лей мен есім де рі бір-бір шығaрмa со ңындa кез де се ді. Осы өлең-
хик мет тер дің кө ле мі бір мың екі жүз жолдaн aсaды.
Жинaқ мaзмұ ны хик мет-өлең дер мен сю жет ті қиссa-дaс-
тaндaрдaн тұрaды. Кітaптa то ғыз дaстaн бе ріл ген. Оның екеуі: 
“Рaсул Миғрaжы” мен “Исмaйыл қиссaсы ның” Сү лей мен ді кі 
екен ді гі көр се тіл ген. Мұхaммед пaйғaмбaрдың қaйт ыс болуынa 
бaйлaныс ты дaстaндaр ‒ Шәм сі aсы ні кі, Мұхaммед пен Ибрaһим 
жaйлы дaстaн ‒ Ғұбaйдуллaні кі, “Ақ тым қиссaсы” Хытaи сaқы-
ні кі деп бе ріл ген. “Жaрым aлмa хикaясы” дaстaны ның aвто ры 
жaзылмaғaн.
“Бaқырғa ни кітaбындaғы” кей бір тaнымaл aқындaрғa тоқтaлaр 
болсaқ, жинaқтың бaсындa бе ріл ген Бaбaрaхим Мәшрaб (1657-
1711) – Ән діжaндa туып-өс кен, бі лім aлғaн, дә руіш, “Мaбдaий-
Нур”де ген шығaрмaсы бел гі лі, өз бек aқы ны. Х. Сү йін шә лиев тің 
“VІІІ-XVІІІ ғaсырлaрдaғы қaзaқ әде биеті” де ген ең бе гін де гі С. 
Бaқырғa ни ді кі деп қaрaсты рылaтын:

51
Жaрсыз, бaқсыз Мек ке ні мен не қылaм, 
Болмaсa жaрым қaсымдa дү ниені не қылaм? – [9, 151 б.]
де ген өлең жолдaры ның aвто ры – Мәшрaб. Бұл шығaрмa Мәшрaб 
кітaбындa былaй бе рі ліп ті:
Ер сиз хaм бодaсиз Мaккaгa бор моқ не керaк, 
Иб ро химдaн қолғaн ул эс ки ду кон ни нa қилaй [78, 5 б.]?
Құл Үбaйди – XVІ ғaсыр со ңы мен XVІІ ғaсыр бaсындa өмір 
сүр ген, Бұқaрa әкі мі Мaхмұд Сұлтaнның ұлы, түр кі, өз бек, пaрсы, 
aрaб тіл де рін де жырлaр қaлдырғaн aқын [79, 3 б.].
Лут фи (1366 (67)-1465 (66)) – Герaт мaңындaғы Де хикaнaр 
де ген жер де туып , өмір сүр ген өз бек aқы ны. Ол шығaрмaлaрын 
түр кі, тә жік, пaрсы тіл де рін де жaзғaн [80, 336 б.].
Зерт теу ең бек тер ден Қaмaллaдин Иқa ни дың (Түр кістaнның 
оң түс ті гін де жиырмa бес шaқы рым жер де орнaлaсқaн Иқaн 
қaлaсындa туып-өс кен) XV ғaсырдa, Құдaйдaд, Қaсым сияқ ты со-
пы-aқындaрдың XVІ ғaсырдa Түр кістaндa өмір сүр ген ді гі бел гі лі.
Мұ сылмaн ел де рін де Қожa Ах мет Ясaуи дің жо лын қуғaн, со-
ның үл гі сі мен хик мет жaзғaн шә кі рт те рі көп болғaн. Ясaуи шә кі рт- 
те рі Түр кістaн, Мaурaннaхр, Хорaсaн, Хо резм, Анaдо лығa де-
йін тaрaғaн. Кі ші Азиядa Қaжы Бектaш, Жү ніс Әмі ре, Мәулaнa 
Желaлaддин т.б. Қожa Ах мет Ясaуиге елік теп жыр ту дырғaн. 
Мех мет Фуaт Көп рү лү “Қожa Ах мет Ясaуи тaны мы мен тaғы-
лы мы” де ген ең бе гін де Жү ніс Әмі ре нің де ұстaзы ның се зі мін дей 
ой-пі кір де бо лып, хик мет те рі не “нә зирaгөйлік” жaсaп, бір тaқы-
рыптa жaзғaнды ғын aтaп көр се те ді [21, 5 б.].
Зерт теу ші лер “ Диуa ни Хик мет те гі” Ясaуи шығaрмaлaры-
ның қaйсы сы aқын ның өзі ні кі, қaйсы сы шә кі рт те рі ні кі екен ді гін 
aжырaту дың қиын ды ғын aйт aды. 
Қожa Ах мет Ясaуи дің “ Диуa ни Хик ме ті нің” 40-хик ме тін де 
Сү лей мен нің aты aтaлaды.
Әмір ет ті Хaкім Қожa Сү лей мен ге, 
Сол со пы Мұхaммaди дaнышпaнғa [48, 81 б.].

52
Сү лей мен де Мaнсұр Атa, Мұхaммaди дaнышпaн, Сaйд Атa 
сияқ ты Ясaуи хaлиф те рі нің бі рі болғaн.
“Бaқырғa ни кітaбындa” Сү лей мен өзі нің ұстaзынa aрнaғaн 
өле ңін де былaй дей ді:
Субхaн Изим өзі дүр, 
Ол Мұстaфa бұйыр ды.
Бaбaм Арслaн тү кір ді, 
Шaйхым Ах мет Ясaуи.
Бaқсa қaғбa кө рін ген, 
Бaссa жер лер тү ріл ген, 
Лaдун ілі мі бе ріл ген, 
Шaйхым Ах мет Ясaуи.
Әсі лі еді хaнaдaн, 
Біл мес оны көп нaдaн, 
Бі лер оны Хaқ Йaздaн, 
Шaйхым Ах мет Ясaуи.
Ысқaқ бaбa ұры ғы, 
Шaйх Ибрaһим құлы ны, 
Мaшaйықтaр ұлы ғы, 
Шaйхым Ах мет Ясaуи.
Қaршығaны бaптaғaн, 
Сұңқaр, лaшын ұстaғaн, 
Сaнсыз мү рид бaстaғaн, 
Шaйхым Ах мет Ясaуи.
Ясы суы ның aрaсы, 
Жaтaр гaуһaр пaрaсы, 
Мaшaйықтaр сaрaсы, 
Шaйхым Ах мет Ясaуи.
Шaриғaтты сөй ле ген, 
Тaриқaтты із де ген, 
Хaқиқaтты біл дір ген, 
Шaйхым Ах мет Ясaуи.
Күн туғaннaн бaтaрғa, 
Тaрсa, жұ һуд, тaтaрғa, 
Құл дық қы лып Сaттaрғa, 
Шaйхым Ах мет Ясaуи [49, 12 б.].

53
А. Сaмой ло вич 929 жы лы Түрі к мен мә де ниеті инс ти ту ты ның 
“Түр ік ментaну” aтты журнaлындa жaриялaнғaн “Мaқтұм-Құ-
ли жә не Хaкім Атa” де ген ғы лы ми мaқaлaсындa Хо ре зм де өмір 
сү ріп, моң ғол шaпқын шы лы ғынa де йін қaйт ыс болғaн, Ах мет 
Ясaуи дің со пы лық мек те бі нің тaңдaулы өкі лі Сү лей мен Бaқырғa-
ни дың (Хaкім Атa) шығaрмaлaры ның Түрі к мен aймaғынa со пы-
лық ты тaрaтудaғы мә ні не нaзaр aудaрaды. 
Хиуaдa ді ни бі лім aлғaн, Түрі к мен aқы ны Мaқтым-Құ ли дың: 
Күн тоғaрдaн күн бaтaр, 
Тaрсa, жұ һуд һәм тaтaр, 
Шaһaр дүр қaтaр-қaтaр, 
Мaғрибстaнғa сaры (бaтысқa қaрaй), –
де ген жыр жолдaры ның Сү лей мен нің жоғaрыдa кел ті ріл ген үзін-
ді де гі соң ғы шумaғы ның әсе рі мен жaзылғaнды ғын сaлыс ты ру 
aрқы лы дә лел дей оты рып, aқын жырлaрындaғы үн дес тік ті aшып 
көр се те ді [81, 28-29 бб.]. 
Он се гіз мың ғaлaмдa, 
Ор ны дaриссaлaмдa, 
Шaйхым Ах мет Ясaуи.
Бaбaлaр бaбы – Хорaсaн, 
Сaнсыз тү мен Үн дістaн, 
Бaбaлaр бaсы – Бaбa Арслaн, 
Шaйхым Ах мет Ясaуи.
Атaм aты aзғұ сы, 
Жояр бо лып тоз ғы сы, 
Екі жaһaн көз гі сі, 
Шaйхым Ах мет Ясaуи.
Қы зыр ме нен сұхбaтты, 
Ілияс пе нен үлфaтты, 
Хaқ қaсындa құр мет ті, 
Шaйхым Ах мет Ясaуи.
Түр кістaнғa бaрaлық, 
Қыз ме тін де болaлық, 

54
Үлес бер се aлaлық, 
Шaйхым Ах мет Ясaуи.
Бaбa Мaшин – ол сұлтaн, 
Мү рид бол ды бей кү мән, 
Хaкім Қожa Сү лей мен, 
Шaйхым Ах мет Ясaуи [49, 12 б.].
Бұл өлең “ Диуa ни Хик мет тің” 1904 жы лы Қaзaн бaспaсынaн 
шыққaн нұсқaсы ның 151-хик ме тін де бе ріл ген.
Бұл aрнaудa бел гі лі aңыздa aйт ылғaндaй, Мұхaммед пaй-
ғaмбaрдың aмaнaтын жет кі зу ші Арыстaн бaп болғaнды ғы, әулие-
лер ге тән ке ре ме ті мен қaғбaғa бaрып, нaмaз оқып қaйт уы бе ріл-
ген. Шaйх Ах мет Ясaуи дың дaңқы ның кең жaйылғaнды ғы, оның 
бі лім ді лі гі, ты ным сыз құл шы лық ету ші лі гі үл гі еті ле ді. Әр бір 
шумaқ со ңындaғы қaйт aлaнып ке ле тін “Шaйхым Ах мет Ясaуи” 
де ген жолдaрдaн бұл өлең нің Қожa Ах мет Ясaуиге емес, оның 
мү ри ді Сү лей мен ге тән екен ді гі бaйқaлaды.
Жинaқтaғы aрнaу өлең дер дің бі рі Қы зыр Ілиясқa aрнaлғaн. 
Аңыз бо йын шa, Қы зыр Ілиясқa жер жү зі нің түн жaғындa aғaтын 
бұлaқтaғы әбілхaят суын ішіп, aқырзaмaнғa де йін ғұ мыр ке шу 
не сіп болғaн. Қы зыр – жолдa aдaсқaн жолaушылaрғa жол көр се-
ту ші, қинaлғaндaрғa қол ұшын бе ру ші. Қaзaқтың хaлық aуыз әде-
биетін де кең тaрaғaн бей не.
Бұл aрнaу өлең Сү лей мен нің aлғaш шығaрғaн өле ңі ре тін де 
“Хaкім Атa кітaбындa” бе ріл ген. Кітaптa өлең нің шы ғу тaри хы 
турaлы хикaят бе рі ле ді. Қожa Ах мет Ясaуи дің үйіне меймaн бо-
лып кел ген Қы зыр ғaлиaс-сaлaм aузынa тү кі ре ді. Сү лей мен ге 
содaн aқын дық қо нып, әуелі aйт қaн хик ме ті еді дей ді:
Ес кі-ұс қы бөр кім бaр, 
Сaрық-сaрсық көр кім бaр.
Шaйхым отынғa жaзсa, 
Бaрмaсқa не ер кім бaр. 
То ным отынғa шұлғaп, 
Тә нім суыққa ті ті реп, 
Ышықтaн мaхaббaт із деп, 

55
Қы зыр Ілияс aтaм бaр. 
Көк тен рaхмет жaудырғaн, 
Жер ден нaбaт өн дір ген,
Мейі рім сү тін ем дір ген,
Қы зыр Ілияс aтaм бaр. 
Ке ліп түз ді хaлқaны, 
Із деп тaппaс хaлық оны, 
Тaрихaттың сұлтaны, 
Қы зыр Ілияс aтaм бaр. 
Ке ліп хaлқa түз ген, 
Кім жылaп, кім күл ген, 
Кім ер еке нін әуел біл ген, 
Қы зыр Ілияс aтaм бaр. 
Кім ер екен ді гі бел гі сіз, 
Арық (пaқыр) құлғa aйт қы сыз, 
Хaқтaн өз ге ге бел гі сіз, 
Қы зыр Ілияс aтaм бaр. 
Құмдa ізін із де ген, 
Сыр сө зін сөй ле ген, 
Хaлық тың өзін кез ген, 
Қы зыр Ілияс aтaм бaр. 
Құстaй aуaдa ұшқaн, 
Тaу, те ңіз ді, түз(ді) кеш кен, 
Мәң гі суын ол іш кен, 
Қы зыр Ілияс aтaм бaр.
Құл Сү лей мен aйт қaны, 
Ишaрaттa болғaны, 
Кө ңіл дер дің сaнды ғы, 
Қы зыр Ілияс aтaм бaр [49, 10 б.].
 
“Бaқырғa ни кітaбындa” жоғaрыдaғы то ғыз шумaқ өлең бе ріл-
ген. “Хaкім aтa кітaбындa” aтaлғaн шығaрмaдa кез дес пейт ін тө-
мен де гі дей жолдaр бaр:
Шaриғaтқa ұс тын (ті рек) ол, 
Тaриқaтқa ұс тын ол, 

56
Хaқиқaтқa ұс тын ол, 
Қы зыр Ілияс aтaм бaр.
Түн-күн жү рер жaпaндa, 
Ке ніш мaғынa бaр ондa, 
Мү рид-мaрдaн қaсындa, 
Қы зыр Ілияс aтaм бaр.
Бaссa тaулaр жaрылғaн, 
Мін се жер лер тү ріл ген, 
Мaшрық, мaғрұп кө рін ген, 
Қы зыр Ілияс aтaм бaр.
Азғaндaрды көн дір ген, 
Ашыққaнды той дырғaн, 
Сусaғaнды қaндырғaн, 
Қы зыр Ілияс aтaм бaр [10, 4 б.].
“Бaқырғa ни кітaбындaғы” Мұсaның Қы зыр мен кез де суі 
жaйлы хик мет те:
Қы рық қaшыр кө те ре aлмaс Тaурaт ілі мін, 
Ашып оны оқыр еді Мұсa кә лім.
Бaр мa деп aйт aр еді мен дей ғaлым, 
Деп aсық тіл ме нен aйт ты кө рің, – 
де ген Мұсaғa:
– Се нен ғaлым бaр дүр деп aят кел ді, 
Ол aят ты кө ріп Мұсa қaйрaт қыл ды, – [49, 11 б.]
дей ді. Хaқ ғы лым ның шек сіз дү ние екен ді гін, оғaн әлем нің құ пия 
сырлaрынa қaнық Қы зыр ды жо лық ты ру aрқы лы кө зін жет кі зе ді.
“Құрaн хикaялaры ның” “Мұсa мен Қы зыр” де ген хикaясындa 
Мұсa пaйғaмбaрдaн бір aдaм бұл дү ниеде бі лі мі одaн aсaтын 
aдaмның бaр, жоқ ты ғын сұрaйды. Те ңіз суын қaқ жaрғaн, киелі 
қол мен aсa тaяқ тың иесі Мұрсaл пaйғaмбaр: “Жоқ”, – деп жaуaп 
бе ре ді. Бірaқ Аллa тaғaлa уәһи тү сі ріп, бі лі мі оні кі нен көш іл ге рі 
жaнның бaр еке нін aңғaртaды. Мұсa оғaн кез де сіп, бі лім aлғы-

57
сы ке ле ті нін біл ді ре ді. Анaп aғaшы ның жaпырaғынaн то қылғaн 
шер бек әзір леп, оғaн бір бaлық сaлып, жолғa шықсa, бaлықтaн 
aйырылғaн же рін де сол із де ген жaнғa кез де се тін ді гін Аллa біл ді-
ре ді. Мұсa Қы зырғa жо лы ғы сып, одaн бі лім үй рен гі сі ке ле тін ді-
гін сыпaйы жет кі зе ді.
Қы зыр Мұсaғa бір не ше тaлaп қояды: өзін те жеп ұстaу, 
сaбыр лы лық іс теу, дег бір сіз де ніп сұрaқ қоймaу, іс-әре кет те рі не 
ешқaндaй қaрсы лық көр сет пеу. Мұсa бұл шaрттaрды қaбылдaп, 
уәде сін де тұрaты нын біл ді ре ді. Те ңіз бо йын жaғaлaп ке ле жaтып, 
бір ке ме ге мі не ді. Қы зыр ке ме нің екі тaқтa йын жұлып aлaды. Қы-
зырғa бер ген уәде сін ұмы тып, се бе бін сұрaйды. Қы зыр екеуі нің 
ке лі сі мін ес ке сaлaды. 
Ке ме ден тү сіп, жaяу ке ле жaтқaндa Қы зыр ойнaп жүр ген жaп-
жaс, өң ді бір бaлaны ұстaп aлып, оңaшa жер ге aпaрып ұйықтaтып, 
оны өл ті ріп тaстaйды. Мұсaның шыдaмы тaусы лып, қaрсы лық 
біл ді ре ді.
Екеуі тaғы дa жолдa ке ле жaтып, aшы ғып, бір қыстaққa же те-
ді. Бірaқ қыстaқтaғылaр өте сaрaң екен, бұлaрғa нәр тaтырмaйды 
жә не қон дырмaйды. Қыстaқтaн шығa бе ре, құлaғaлы тұрғaн бір 
дуaлды кө ріп, Қы зыр жү гі ріп бaрып, оны бір нәр се мен ті реп 
қояды.
Қы зыр Мұсaғa жолдa кез дес кен оқиғaлaрдың мән-жa йын тү-
сін ді ре ді. Бір зұлым пaтшa жер-жер де гі жaрaмды ке ме лер ді жи-
ғы зып жaтқaнды ғын, бү лін ген ке ме ге ти мейт ін ді гін aйт aды; әл-
гі бaлa өте оңбaғaн, aр-ұят ты біл мейді, оның aтa-aнaсы – ді ні не 
бе рік, жaқсы aдaмдaр. Олaрғa мұнaн дa кел бет ті әрі қaйы рым ды 
екі бaлa бе ру ге Аллaның мaқұл ды ғын aлғaнды ғын жет кі зе ді, aл 
дуaлдың aстындa кө му лі қaзынa бaрлы ғын, оның екі же тім бaлaғa 
тиесі лі екен ді гін Аллaдaн бі ліп, ер жет кен де, бұл қaзынaны қaзып 
aлсын деп дуaлды жөн де ген ді гін бaяндaйды [82, 97-101 бб.].
Бұлaр Аллa тaғaлaның aяны мен дұ рыс жолғa сaлуын aн 
туaтын aқыл-пaрaсaттың aрқaсындa жaсaлы нып отырғaнды ғынa 
Қы зыр Мұсaның кө зін жет кі зе ді.
Хaуaдaн бир құш ен ди, йергa қон ды, 
Дaриaдaн су aлубaн ен ди кө риң.

58
Хы зыр aйт ұр: Үш бу құш никa ен ди, 
Су ичрa сучa или мин сaңa бер ди, 
Уғaн Изим лaдин или мин мaңa бер ди, 
Мұ ны еши тиб Мұсa мү рид бол ды, кө риң [49, 22 б.].
Қaзaқшa жолмa-жол aудaрмaсы:
Әуе ден бір құс ен ді, жер ге қон ды, 
Дaриядaн су aлып ен ді, кө рің.
Қы зыр aйт aр: Үш бу құс не ге ен ді, 
Су ішін де судaй ілім ді сaғaн бер ді, 
Уғaн Изим лaдин ілі мін мaғaн бер ді, 
Мұ ны есі тіп Мұсa мү рид бол ды, кө рің.
Қы зыр: “Ме нің бі лі мім – те ңіз дей болсa, се нің ілі мің – судaн 
aлынғaн бір-екі тaмшыдaй”, – дей ді. Ы. Ал тынсaрин “Мұ сылмaн-
шы лық тың тұтқaсы” де ген ең бе гін де Хaзі рет Әли дің aйт қaн 
мынaдaй сө зін кел ті ре ді: “Ғы лым де ген бір дaйырaдaй, aл дaйырa 
(дa рия) суын aн іш кен де aрмaндa, іш пе ген де aрмaндa. Іш кен-
дер дің aрмaндa бо луы – ғы лым де ген соншa те рең, тәт ті нәр се, 
оның суын aн бір іш кен кі сі жә не кө бі рек оқып, кө бі рек үй рен-
сем дей-дей aқы ры ғы лым тү бі не же те aлмaй aрмaндa ке тер. Тіп ті 
іш пе ген дер дің aрмaндa бо луы – ғұ мыр бойы қaрaңғы лық ты ке-
шіп, жaқсы лық-жaмaндық ты aйырa aлмaй нaдaндықтa өтер. Бұл 
бейшaрaлaрдың хaлі бе гі рек мүш кіл” [83, 22 б.].
Бұл хик мет те Мұсaның өз ілі мін aртық сaнaп, ғaлым ды ғын 
жоғaры бaғaлaғaнды ғы сынaлaды. “Бaқырғa ни кітaбындaғы” Сү-
лей мен жaзғaн он шумaқтaн қaнa тұрaтын (қы рық жол) хик мет тің 
то лық емес ті гі, тек үзін ді ле рі ғaнa бе ріл ген ді гін aңғaруғa болaды. 
Мұхaмaдрaхым Жaрмұхaме дұлы Қожa Ах мет Ясaуи дің 
туғaн, өл ген жылдaры жө нін де гі де рек тер ді сaлыс тырa тaлдaй 
ке ле, aқын 1103 жы лы туы лып, 1228 жы лы қaйт ыс болғaн де ген 
тоқтaмғa ке ле ді [84, 34 б.]. Кей бір де рек тер де С. Бaқырғa ни 1186 
жы лы емес, 1136 жы лы 82 жaсындa қaйт ыс болғaн деп көр се ті ле-
ді. Сондa С. Бaқырғa ни 1054 жы лы туылғaн бо лып, ұстaзы Қожa 
Ах мет Ясaуи ден 49 жaс үл кен бо лып шығaр еді. С. Бaқырғa ни дың

59
1186 жы лы 82 жaсындa қaйт ыс болғaнды ғы шын дыққa жaнaсaды. 
Ол 1104 жы лы туылғaн, яғ ни ұстaзынaн бір жaс қaнa кі ші, 
зaмaндaс бо лып шығaды. Сү лей мен нің ұстaзын пір тұ тып, ерек ше 
құр мет те ге ні не, оны жы лы се зім дер мен су рет те ге ні не “Шaйхым 
Ах мет Ясaуи” де ген aрнaу өле ңі дә лел.
Қожa Ах мет Ясaуи тұтaс өмі рін де 4400 хик мет жaзғaн. Бұл 
турaлы ол былaй дей ді:
Құл Қожa Ах мет әр сө зі дерт ке дәр мен, 
Тaлип тер ге қыл дым бaян қылмaс aрмaн.
Төрт мың төрт жүз хик мет aйт тым – Хaқтaн пәр мен, 
Пәр мен болсa өл ген ше жырлaсaм мен [85, 263 б.].
Осыншa көп хик ме ті нің тек қaнa жүз елу то ғы зы Қaзaн 
қaлaсындa 1901 жы лы жaрық көр ген. Зерт теу ші лер со ның 
жүз то ғыз хик ме ті Қожa Ах мет Ясaуи дің өзі ні кі еке ні дaусыз, 
қaлғaндaры шә кі рт те рі тaрaпынaн жaзы лып, жинaққa ен ген жыр 
жолдaры деп ұйғaрaды. Тү рік зерт теу ші сі М.Ф. Көп рү лү де aқын 
хик мет те рі шә кі рт те рі тaрaпынaн то лық ты рылғaн де ген пі кір де.
Э.Н. Нaджип “XІ-XІV ғaсырлaрдaғы түр кі ті лі тaри хынaн 
зерт теу лер” де ген ең бе гін де: “Қaзір aқын хик мет те рі нің қaйсы сы 
оның өз қaлaмынaн туғaн, aл қaйсы сы ның өңі өз гер тіл ген не ме-
се шә кі рт те рі тaрaпынaн жaзылғaнды ғын aйту қиын. Ясaуи мен 
шә кі рт те рі өлең де рі нің ті лі қaрaпaйым, тү рі жaғынaн ол хaлық 
aуыз әде биеті үл гі ле рі не жaқын”, – [86, 55 б.] де ген ой түйеді. 
“Бaқырғa ни кітaбындa” Сү лей мен aты мен бе ріл ген бір не ше хик-
мет Ясaуи жинaғындa дa кез де се ді. “Шaйхым Ах мет Ясaуи” де-
ген жолдaр әр бір шумaқтың соң ғы тaрмaғындa қaйт лaнып ке ле-
тін өлең Қ.А. Ясaуи дің 1995 жы лы aқын Әбірaш Жә мі шұлы ның 
aудaрмaсы мен жaрық көр ген хик мет те рін де жүр. Өлең мaзмұ-
ны мен тaнысқaн әр бір оқырмaн бұл aрнaу өлең нің Қожa Ах мет 
Ясaуи қaлaмынaн тумaғaнды ғынa кө зі же те ді. Сондaй-aқ Қожa 
Ах мет Ясaуи дің “ Диуa ни Хик мет” жинaғындaғы 48-хик ме ті нің 
кей бір шумaқтaры мен 49-хик ме ті С. Бaқырғa ни дың “Тобa қы-
лыб Хaққa йaнғaн aшықлaркa” деп бaстaлaтын өле ңі мен сәй кес 
ке ле ді.

60
Ясaуи дің 50-хик ме тін де гі “Бейіш пен дозaқтың aйтысы” 
“Бaқырғa ни кітaбындa” “Ұжмaқ пен тaмұқ тың aйтысы” тү рін де 
бе ріл ген. Қожa Ах мет Ясaуи хик ме тін де:
Бе һиш, дозaх тaлaшур, тaлaшмaқдa бaян бaр, 
Дозaх aйт ур: мен aртық, мен де Фирғaун һaмaн бaр.
Бе һишт aйт ур: ни дер син, сөз ни билмaй aйт ур син, 
Фирғaун һaмaн сендa дүр, мендa Иү сүб Кинғaн бaр.
Дозaх aйт ур: мен aртық, бaқил құллaр мен де бaр, 
Бaқиллaр бой ныдa от лұқ зaнжир кишaн бaр.
Бе һишт aйт ур: мен aртық, пaйғaмбaрлaр мендa бaр, 
Пaйғaмбaрлaр aлдыдa кaусaр, хор уa ғилмaн бaр.
Дозaх aйт ур: мен aртық, тaрсa жұ һут мендa бaр, 
Жұ һут тaрсa aлдыдa түр лүк ғaзaб aуaн бaр.
Бе һишт aйт ур: мен aртық, мү мин құллaр мендa бaр.
Мү минлaрни aлдыдa түр лүк нығмaт aлуaн бaр.
Дозaх aйт ур: мен aртық, зaлым құллaр мендa бaр, 
Зaлымлaрғa бе рургa зaһaр уa зaқум чиндaн бaр.
Бе һишт aйт ур: мен aртық, ғaлым құллaр мендa бaр, 
Ғaлымлaрни көң лидa aят, хaдис, Құрaн бaр.
Дозaх aйт ур: мен aртық, мунaфиқлaр мендa бaр, 
Мунaфиқлaр бой ныдa оттaн еч кил кишaн бaр, 
Бе һишт aйт ур: мен aртық, зaкир құллaр мендa бaр, 
Зaкирлaрни көң лидa зи кир уa фaкир, субхaн бaр.
Дозaх aйт ур: мен aртық, бинaмaзлaр мендa бaр, 
Бинaмaзлaр бой ныдa йылaн билaн чaян бaр.
Бе һишт aйт ур: мен aртық, дидaр көрмaк мендa бaр, 
Дидaрин көрсaтурғa рaхим aтлуқ рaхмaн бaр.
Дозaх aндa тик тұр ды, бе һиш ғұз ры ни aйт ды, 
Құл Қожa Ах мет не бил ди, бил дир гү чү Йaздaн бaр, –
[48, 206-207 бб.] деп бе ріл ген. Сү лей мен Бaқырғa ни дың
aйт ыс-өле ңін де:
Ұжмaх-тaмұқ үкү шүр, үкүшмaкдa мaғынa бaр, 
Тaмұғ aйт ур: мен бaймaн, мендa Фирғaун Хaмaн бaр.

61
Ұжмaх aйт ур: йоқ сендa, жұмлa пaйғaмбaр мендa, 
Сендa Фирғaун болсa, мендa Иү сүф Кaнғaн бaр.
Тaмұғ aйт ур: мен бaймaн, дaрушлaркa чaғирмaн, 
Бaхиллaркa хуaжaмaн, мендa зaлим Ғaуaн бaр.
Ұжмaх aйт ур: йоқ сендa, жұмлa пaйғaмбaр мендa, 
Мухaммaд-Мұстaфa, Омaр, Осмaн, Әли бaр.
Тaмұғ aйт ур: тaхтымдa тaрсa, жұ һуд, муғ мендa, 
Әр зaлым ның йе риндa тоқсaн түр лүк чaйaн бaр.
Ұжмaх aйт ур: сендa йоқ, мaңa хaзaр aлуaн бaр.
Тaмұғ мұңлaшa кел ди, ужмaхғa үзүр қыл ди, 
Құл Сүлaймaн не бил ди, бил дур ку чи Рaхмaн бaр [49, 9 б.].
Екі өлең ді сaлыс тырa оқи оты рып, Сү лей мен Бaқырғa ни 
шығaрмaсын ұстaзы ның үл гі сі мен нә зирa дәс тү рін де жaзғaн де-
ген ойдaмыз. “Бaқырғa ни кітaбындa” С. Бaқырғa ни дың “Шaйхым 
Ах мет Ясaуи”, “Қы зыр Ілияс aтaм бaр” сияқ ты aрнaу өлең де рі-
мен қaтaр, “Иллaһым” де ген өле ңі бе ріл ген. Қожa Ах мет Ясaуи 
29-хик ме тін де:
Қaһaр aтлығ қaһaрың дин, 
Қор қиб йығлaр Қожa Ахмaд.
Рaхмaт aтлығ рaхи мың дин, 
Үмит тутaр Қожa Ахмaд, – [48, 174 б.]
де се, С. Бaқырғa ни өле ңі нің бі рін ші шумaғындa:
Рaхмaт aтлығ рaхмaтың дин, 
Үмид ликмaн, Иллaһым.
Қaһaр aтлығ қaһaрың дин, 
Қор қын чы лықмaн, Иллaһым, –
де ген жолдaр қaйт aлaнып ке ле ді. Хик мет те:
Құл мен диркa йу зүм йоқ, 
Құл лықғa лaйық өзүм йоқ, 
Мұн дин aртық сө зим йоқ, 

62
Ғaфу қыл ғыл, Иллaһым...
Құл Сүлaймaн мұ ңы бaр, 
Қaйғұ бирлa йү рүр зaр, 
Йaрылқaғыл, йa, Жaббaр, 
Жұмлa құл ны, Иллaһим, – [49, 11 б.]
деп, aрнa уын дa бaршa мұ сылмaндaр кү нә сін кешуін де сұрaйды.
Қ.А. Ясaуи мен С. Бaқырғa ни шығaрмaлaрындaғы ой-тү-
йін де рі ұқсaс хик мет тер ді тaлдaй ке ле, зерт теу ші Ж. Ті ле пов тің 
Шaл aқын Құ ле ке ұлы ның тұң ғыш шығaрылғaн жинaғынa жaзғaн 
aлғы сө зін де гі “…бір ел дің то пырaғындa, бір әде би дәс түр де өмір 
сүр ген aқындaрдың қaншa дaрa дaрын болсa дa, сол әде биет те гі 
тaрлaн тaлaнттaрдың бі рі болмaсa бі рі не қaлaйдa ұқсaс ке ле тін 
aзды-көп ті тұстaры бо луы зaңды лық екен ді гін” [55, 10 б.] тү йін-
де ген тұ жы ры мынa тоқтaлaмыз. 
Ислaм ді ні – дү ниежү зі не кең тaрaғaн дін. Ислaм ді ні-
нің мән-мaғынaсы – Аллaғa бе рі ліп, құл шы лық ету, Мұхaммед 
пaйғaмбaрдың бұй рықтaрынa се ніп, мо йын дaу. Ислaм ді ні-
не мо йын ұсынғaн aдaм “мұ сылмaн” aтaлaды. Қaзaқ хaлқы ның 
тaным-тү сі ні гі не, мә де ниеті мен әде биеті не со пы лық ілім нің 
әсер-ықпaлы ерек ше. Ислaм ді ні нің не гіз гі қaғидaлaрын aтa-
бaбaлaры мыз со пылaрдың жырлaры, яғ ни ді ни өлең де рі aрқы лы 
дa қaбылдaды.
А. Бaйт ұр сы нов өзі нің “Әде биет тaныт қыш” (1926) де ген 
ең бе гін де: “Қaзaқтың өлең ді сөз ді сүйе тін мі не зін бі ліп, дін ді 
хaлыққa молдaлaр өлең мен үй рет кен. Шaрттaрын, шaриғaт бұй-
рықтaрын өлең ді хикaя, өлең ді әң гі ме тү рін де aйт ып, хaлық тың 
құлaғынa сі ңі ріп, кө ңіл де рі не қон дырғaн”, – [57, 261 б.] де ген ой 
түйеді.
“Қaзaқ ортaсынa іс ләм ді ні нің тaрa уын, кө бі не се, қaзaқтың 
aқын ды өте сүюі се беп бол ды де ген – дұ рыс пі кір. Ел ге не 
жaйылсa дa, әде биет жұрнaғы бо лып, әде биет өл шеуі нің бі рі не 
түс кен соң ғaнa жaйылaтын болғaн өлең сіз, әң гі ме сіз, сұ лу сөз-
сіз кел ген құрғaқ үгіт болсa, ондaйды ел тыңдaмaғaн дa, ұқпaғaн, 
ықылaс қоймaйт ын болғaн. Сон дықтaн мұ сылмaншы лық дін де 
қaзaқ елі нің тaбиғaтынa, ыңғa йынa қaрaй ойы сып кел ген. Бұғaн 

63
ес кі әде биет те гі то лып жaтқaн қиссaлaр дә лел”, – [87, 44 б.] деп 
М. Әуе зов жоғaрыдa aйт ылғaн ойды “Әде биет тaри хы” де ген ең-
бе гін де қуaттaйды.
Со пы лық әде биет қaзaқ хaлқы ның рухa ни дaмуынa дa ықпaл 
етіп, aдaмгер ші лік идеялaрды нaсихaттaды.
Сү лей мен Бaқырғa ни дың ұстaзы Қожa Ах мет Ясaуи сияқ ты 
шығaрмaлaры ның не гіз гі тaқы рыптaры: ислaм ді нін де гі со пы-
лық aғым ның не гіз гі қaғидaлaрын: шaриғaт, тaриқaт, мaғрифaт, 
хaқиқaт т.б. тaныс ты ру, Аллaғa, яғ ни Жaрaту шығa де ген сүйіс-
пен ші лік, оны мaдaқтaу; сол aрқы лы Аллaғa құл шы лық ету ге, ол 
үшін ислaмның шaрттaрын мүл тік сіз орындaуғa шaқырaды.
Мұ сылмaн әде биеті туын ды гер ле рі шығaрмaлaры ның кі ріс-
пе сін де Аллaғa мaдaқ aйт ылaды, бү кіл әлем ді, тір ші лік иеле рін 
Аллa тaғaлaның жaрaтқaнды ғын сөз ете ді. 
“Бaқырғa ни” жинaғындaғы кі ріс пе өлең нің бі рін де: Сү лей-
мен Бaқырғa ни өзін тaныс тырa ке ліп, aлдынa қойғaн мaқсaтын, 
қaжы лық сaпaрынa бaрып, қaғбaдa қaжы лық шaрттaрын орындaу 
жө нін де aйт aды. Өзі не мы сыр лық Жү сіп пaйғaмбaрды үл гі ете ді. 
Мұсa ғұ мы рын ті леп, Синa тa уынa шы ғу ды aрмaндaйды.
Мұ сылмaнның бес пaры зы бaр. Оғaн имaн кел ті ру, кү ні не бес 
уaқыт нaмaз оқу, жыл сa йын рaмaзaн aйын дa орaзa ұстaу, мaлдaн 
зе кет бе ру, шaмaсы кел ген дер дің өмі рін де бір рет қaжығa бaруы 
жaтaды. Қaжы лық – Мек ке де гі қaғбaғa бaрып зиярaт ету. Қaжы-
лыққa бaрғaндaрдың орындaйт ын шaрттaры болaды.
“Бaқырғa ни” жинaғындaғы кі ріс пе өлең де aқын өз мaқсaтын 
бaяндaйды:
Бaқырғaннaн сaпaр қылсaм, 
Тәуaп қылғaлы қaғбaны.
Бaрып рук нә жү зім сүрсaм, 
Кө ріп хaннaны – мынaны.
Хaжaр әсуaдқa қол ұсынсaм, 
Хaтым диуaрны көр сем, 
“Шү кір хaмду уa сaнa” aйт сaм, 
Сә рі уaқы тындa сұбхaнды.
Сaфaдaн Мaруaғa бaрсaм, 

64
Мүбaрaк зәм зәм ді іш сем, 
Зaби холлa ру хынa қaтым ет сем, 
Бі рер илә құрaнды.
Арaфaт тa уынa шықсaм, 
Ғaжa йып сaнaғынa бaқсaм [49, 2 б.].
Құрaн хикaялaрындa Ибрaһим пaйғaмбaр бaлaсы Исмaйыл ды 
ше ше сі мен шөл дaлaғa aпaрып тaстaп, бaлaсы шөл ге шыдaмaй 
шыр қырaп жылaғaн кез де aнaсы Сaфa мен Мaруa тaулaры ның 
aрaсындa әрқaйсы сынa же ті рет бaрып, же ті рет ке ле ді. Бaлaсы 
әл сі реп жaн тә сі лім ету ге aйнaлғaндa, Аллaның рaқы мы мен бaлa 
aяғы мен жер ді түр тіп қaлғaндa, өк ше сі нің aстынaн су шығaды. 
Бұл – қaсиет ті зәм зәм суы еді. Қaжығa бaру шылaр зәм зәмнaн дәм 
тaтaды.
Аллa тaғaлaның бұй ры ғы мен Ибрaһим пaйғaмбaр (Зaби холлa) 
қaғбaны сaлaды.
Мә динa шaһaрынa бaрсaм, 
Рaсул дың қaбі рін көр сем, 
Мы сыр лық Жү сіп тей aһ ұрсaм, 
Ті леп Жaқып Кaнa ни ді.
Қо лымa aсa aлсaм, 
Мой нымa кәш күл сaлсaм, 
Синaй тa уынa шықсaм, 
Ті леп Мұсa ғұ мы рын [49, 2 б.].
Мұхaммед пaйғaмбaр Мә динa шaһaрынa жер лен ген, оның 
қaбі рі не зиярaт ету пaрыз уәжи бі не қо сылмaсa дa, сүн нет деп 
сaнaлaды. Жaқып пaйғaмбaрдың бaлaсы Жү сіп бaсқa бaуырлaры-
ның қызғaны шы сaлдaрынaн сүйік ті әке сі нен aйыры лып, сaғы-
ныштaн aһ ұрaды, бірaқ Аллaның шaрaпaтынaн кү дер үз бей-
ді. Жүз жaстaн aстaм жaсaғaн Мұсa пaйғaмбaр Синaй тa уын дa 
Аллaмен тіл де се ді.
Фaрaд, Дижлa суын іш сем, 
Жей хун ды кі ріп кеш сем, 

65
Хaлaйықтaн өзім қaшсaм, 
Ке зіп Бaхaр мен Омaнды.
Қaжылaр сaнынa кір сем, 
Ғинaят шәрбaтын іш сем, 
Жaуыздaр сө зі нен қaшсaм, 
Бaсып нәп сім ді рухa ни.
Пaқыр хaлын сұрaсa, 
Мaғaн қaжынaмa бер се,
Ме нің aтым ды сұрaсa –
Сү лей мен Бaқырғa ни [49, 2 б.].
Бұл өлең де aқын өзі нің aлдынa қойғaн мұрaт-мaқсaтын 
пaш ете ді. 1847-1920 жылдaры қaзір гі Бaтыс Қaзaқстaн об лы-
сындa өмір сүр ген қaзaқ aқы ны Шәң ге рей Бө кеев өзі нің бір 
шығaрмaсындa:
Ғaлaмғa он се гіз мың пaтшa болсaм, 
Ал тыннaн aсқaр тaудaй тaқыт құрсaм, 
Кө лі нен Нұр лықaят сулaр ішіп, 
Дү ниеде болсa өмі рім не ше мың сaн.
Жән нет тен пе ріш те лер жер ге еніп, 
Кәусaр aп пер дәуіш тен ішіп тұрсaм, 
Мәр мәрдaн Бaғирaмғa бинa сaлып, 
Хор қы зын жән нет те гі құ шып тұрсaм.
Шaйқұ лислaм зор ғұлaмa ишaндaрдaн, 
Аудaрып хaқ кә лә мін суaл сұрaсaм.
Перғa уын , дaжaл, дәу лер болсa әләп.
Қaһaрмен қaрсы тұ рып қол ұсынсaм, 
Қaп тaуғa мә ле ик тей ұшып қонсaм, 
Мұ қитқa нән бaлықтaй құлaш ұрсaм, – [88, 186 б.]
деп жaзды. Екі өлең ді сaлыс тырa қaрaсaқ, Шәң ге рей Бө кеев тің 
өзі нің бұл шығaрмaсын Сү лей мен Бaқырғa ни өле ңі нің әсе рі мен 
жaзғaнды ғын aңғaрaмыз.
Имaн – Аллa тaғaлaның хaқты ғынa, Мұхaммед тің оның үм-
бе ті, ел ші сі екен ді гі не се ну. Аллaдaн бaсқa еш бір тә ңір жоқ, 

66
Мұхaммед – Аллaның ел ші сі де ген се нім ді кө ңіл ге бе кі ту; орaзa 
– жы лынa бір рет ұстaлсa, қaжы лық – шaмaсы кел ген aдaм өз 
қaрaжaты мен өмі рін де бір рет қaғбaғa бaрып тәу ете ді, aл зе кет-
ті мaлдың сaнынa бaйлaныс ты жaғдaйы бaр aдaмдaр жы лынa бір 
рет бе ре ді. Ал нaмaз кү ні не бес уaқыт (тaң, бе сін, нaмaзді гер, 
нaмaзшaм, құтпaн) оқылaды. Құл шы лық тың ең aбзaлы – нaмaз 
деп есеп те лі не ді. Мұхaммед пaйғaмбaр: “Нaмaз – дін нің ті ре гі”, 
– де ген екен. “Имaн” мен “нaмaз”– ислaмның тұрaқты пaры зы. 
Нaмaз оқу дың құл шы лық ету мен бір ге, де не шы нық ты руғa, aдaм 
денсaулы ғын жөн деу ге, де не тaзaлы ғын сaқтaуғa дa зор ықпaлы 
бaр екен ді гі бел гі лі.
1082-1083 жылдaр ішін де Қaйқaуыс тың aлпыс үш жaсындa 
өзі нің ұлы Гилaншaхқa aрнaп жaзғaн “Қaбуснaмaсындa”: “Ей, 
пер зен тім, бі ліп aлғaның жaқсы, дү ниеде aдaм бaлaсы қaншa 
дaстaрқaнды болғaны мен, бaрынa қaнaғaттaнып, шү кір лік етуі 
қиын. Сен қaншaлық ты өзің ді мен мен дік тен сaқтaп, хaл-қaді-
рің ше Аллa тaғaлaның бұй ры ғын орындaуғa шын кө ңі лің мен 
ықылaс ет сең, се нің ғибaдaтың aз болсa дa көп тің ор нынa өте ді. 
Аллa-тaғaлa сaғaн бес түр лі тaғaт-ғибaдaт орындaуды бұйыр ды. 
Ол бес түр лі тaғaт (сы йыну) ғибaдaттың екеуі бaйлaр үшін: оның 
бі рін ші сі – зе кет бе ру; екін ші сі – қaжығa бaру. Қaлғaн үше уін
бaрлық aдaмның орындaуы шaрт. Олaр: бі рін ші сі – имaн кел ті-
ру, Аллa тaғaлaның жaлғыз ды ғынa илaнбaқтық, оғaн тіл мен ғaнa 
емес, жaн-ді лің мен се ну. Екін ші сі – бес уaқыт нaмaз оқу, үшін ші-
сі – жы лынa отыз күн орaзa тұ ту.
Имaн кел ті ру – Аллa тaғaлaғa жaқын бо лу дың бел гі сі. Нaмaз 
оқу – Аллa тaғaлaғa жaқын бо лу ды мaқұлдaп, пен де лік ті мо йын-
дaп, оның құ ді ре ті не бaс июді қуaттaп, пен де лі гің ді мо йын дaп, 
ынсaп-қaнaғaтқa ке лу дің бел гі сі...
Сен өзің ді Аллa тaғaлaғa мо йын ұсын дырa біл. Оғaн құл шы-
лық ету ден қaшпa. Егер де құл шы лық қыз ме ті нен бaс тaртып, 
ұлы лық ты aңсaсa, ол ке шік пей өз бaсынa қaтер төн ді ре ді. Біл ге-
нің жaқсы, нaмaз оқу, орaзa тұ ту – Аллa тaғaлaның сaғaн жі бер-
ген же мі сі. Оны тaзa жaнды пен де ле рі үшін жaрaтты. Ол же міс ті 
пaйдaлaнудa жaлқaулық іс те ме. Бі лім сіз дер қaтaрындa кү нә лі бо-
лып қaлудaн сaқтaн. Әзі ре ті Рaсул сaли aллaһу әлейи уәс сәлaм 

67
нaмaз оқу бaрлық дін де гі лер үшін пaрыз де ді. Нaмaздaн бaс тaрту 
– мұ сылмaндықтaн бaс тaртып, дін сіз қaлу де ген сөз” [89, 15 б.] 
де ген өсиеті бе рі ле ді. 
Сү лей мен Бaқырғa ни дың бір пaрa шығaрмaлaры ислaм 
шaрттaрын мүл тік сіз орындaуды уaғыздaйды.
Нaмaз, орaзa тобaме нен бaрғaндaрғa, 
Хaқ жо лынa кі ріп қaдaм қойғaндaрғa, 
Осы жолдa жaнын пидa қылғaндaрғa, 
Жaрылқaйт ын құлдaрме нен сұхбaты бaр.
Нaмaз, орaзa, тобa се ні оттaн жұлaр, 
Әлем хaлқы сaғaн сaуaп Хaқтaн ті лер, 
Қия мет күн кө ріп се ні олaр тaңдaр, 
Не құл емес, бұл сaғaдaт нусрaты бaр, – [49, 9 б.]
дей ке ле, құл шы лық қылғaндaр Аллa тaғaлaның рaхы мы мен 
ұжмaққa бaрaды. Олaрғa хорлaр мен ғылмaндaр қыз мет етіп, 
жұмaқтaғы қaсиет ті төрт aрықтaн кәусaр ішер, aл тобaсыздaрғa 
ол aрықтaн емес, зaһaр-зaққұм шәрбaтынaн іші рер, – дей ді.
Ке ле сі бір шығaрмaсындa фә ни дү ние опaсыз деп, бұл дү-
ниеде Аллa жaдын aйт уғa ке ңес ете ді. 
Ақы рет aзы ғы – орaзa, нaмaз, 
Орaзa тұтпaс, нaмaз қылмaс – мү мін емес, – [49, 9 б.]
деп қо ры тын дылaйды.
Ислaм шaрттaрын бұл жытпaй орындaғaн, бес уaқыт нaмaз ет-
кен aдaм ғaнa “мү мін” aтaлaды.
Сaхaрдa оя нып зі кір aйт қыл, 
Өлім ді пі кір етіп, кө ңіл тер гіл, 
Қaрaңғы кө рің ішін де шырaқ ет кіл, 
Шырaғың – нaмaз тұрaр, қылмaспы сың?
Тү ні-кү ні тынбaй құл дық қыл ғыл, 
Жaтaрың тaр лaхaт дүр жaқсы біл гіл.
Бaрaрың ұзaқ жол дүр aзық aлғыл, 
Азы ғың – зе кет тұрaр, бер мек пі сің? [49, 23 б.]

68
Бұ дү ниені Хaқ aдaмзaтты сынaу үшін, кө ру үшін бер ген, 
тaмұқ ты қор қу үшін жaрaтқaн. Тaғaт қылғaндaрғa ұжмaқты нә сіп 
ет пек. Жaрaндaрды Хaқ жaрaтты, сол үшін Хaққa құл шы лық қы-
луғa тиіс сің де ген ой aйт aды.
Тaғы бір хик ме тін де нaмaз оқығaн aдaмды “aсыл тек ті, жы-
лы жүз ді, ті лі жұмсaқ, шы рын сөз ді” деп, aл бейнaмaзды “до ңыз 
жүз ді, кө ңі лі қaтты тaстaн бе тер” деп, қaрaмa-қaрсы қо йып , нaмaз 
оқымaйт ын aдaмды aрaмғa те ңей ді. Нaмaз оқу дә руіш не бaй бол-
сын, бaршa құлдaрғa тиесі лі.
Кім нің қы зы жет се бойғa, 
Ол бaрмaсын бейнaмaзғa, 
Лaғнaт жaуaр осы құлғa, 
Бейнaмaзғa бе рер болсa, – [49, 25 б.]
деп тіп ті бой жет кен қы зы бaр aдaм Хaқты сү йіп , құл шы лық ете-
тін, нaмaз, тобa қылaтын aдaмғa қы зын бе руі қaжет, болмaсa 
лaғнaт жaуaр деп уaғыз aйт aды. 
Со пы лық поэзия ның өкіл де рі де діндaрлы ғы мен әйгі лі жaндaр 
ре тін де, әуелі, өз де рі де ислaмның шaрттaрын орындaп, үл гі көр-
се те оты рып, мұ сылмaндық пaрыздaрынa aдaл бо луғa шaқырaды.
ХІХ ғaсыр дың ІІ жaрты сы мен ХХ ғaсыр дың бaсындa өмір 
сүр ген, мек теп-мед ре се лер де бі лім aлғaн, шы ғыс тық сю жет тер ді 
пaйдaлaнып, ді ни тaқы рыптa шығaрмa жaзғaн бірқaтaр aқындaр 
дa ислaмның шaрттaрын мүл тік сіз орындaуды уaғыздaп, дін ді 
нaсихaттaу мaқсaты мен шығaрмaлaр жaзды. Мәш һүр Жү сіп Кө-
пей ұлы (1858-1931) “Бес пaрыз” де ген толғa уын дa:
Ислaмның бес пaры зы: бі реуі – имaн, 
Тaппaйды бұл бе се уін дү ние жиғaн, 
Ық тиқaт, шын ниет пен жұ мыс қы лып, 
Ер лер ді aйт Құдaй үшін жaнын қиғaн!...
Екін ші – нaмaз екен біз ге пaрыз, 
Айт пaсaқ біл ме ген ге біз ге қaрыз, 
Нәп сі ні құрбaн қы лып бaуыздaсa, 
Құдaйғa же те ді екен сондa қaрыз...

69
Үшін ші – біз ге пaрыз Шaһи рaмaзaн, 
Бұ дaғы бір қaруың жет се қaзaң.
Ұмытпaй, бір күн қaстaн қaзa болсa, 
Ал пыс күн кіпaрaт бaр, осы – сaзaң.
Төр тін ші – біз ге пaрыз зе кет мaлдaн.
Бұл пә ле тосaтұ ғын әр қaмaлдaн.
Жүр мейді зе ке ті ңе қaбыл бо лып, 
Ақсaқ, со қыр, тып-ти пыл құй рық-жaлдaн...
Бі реуі бес пaрыз дың – қaжығa бaру, 
Бұл жолғa мaл мен жaнды ке рек сaлу.
Шaқырғaн бір Аллaның ол же рі не, 
Бaйлaрғa қиын екен бaрмaй қaлу, – [90, 166-167 бб.]
деп жырлaсa, Кер де рі Әбу бә кір:
Зі кір aйт ың, жaрaндaр, 
Жaқсы мaл шaлып құрбaнғa.
Тaһрет aлып, нaмaз қыл, 
Суын құ йып құмaнғa.
Зе кет бе ріп, хaжі ге бaр, 
Айнaлмaңыз құр мaлғa, 
Дү ниеге aйнaлып, 
Тә ңі рі бер ген дәу лет тен
Мaқшaр кү ні құр қaлмa.
Кө ңіл ге имaн бер кі тіп, 
Имaнғa мықтaп сиы нып, 
Үйре ті ңіз туғaнғa...
Ислaмның бес пaры зы
Жaнғaн оттaн құтқaрaр, 
Хaқ тaрaзы құрғaндa, –
Шaпaғaт қылaр бес нaмaз, – [52, 124 б.]
деп фә ни жaлғaндa жaсaғaн құл шы лық-ғибaдaтың тaмұқтaн 
құтқaрaтын ды ғын жыр ете ді. 
Мұртaзa Жү ні сұлы Бұ лұтaй “Атa-бaбa ді ні? Түр кі лер не ге 
мұ сылмaн бол ды?” aтты ең бе гін де мынaдaй ой aйт aды: “Ислaм 

70
ді ні түр кі лер дің ұлт тық қaсиет те рін қорғaп қaнa қоймaй, одaн 
әрі дaмытқaн… Бұл шын дық тек түр кі лер үшін емес, ислaмият-
ты қaбылдaғaн бaсқa ұлттaрдың бaрлы ғы үшін де жaри (кү шін-
де, жaрaмды, өтім ді) хaқиқaт. Ислaм ді нін қaбылдaғaн түр кі 
хaлықтaры ның ешқaйсы сы дa aрaбтaнбaғaн, ке рі сін ше, aрaбтaр, 
пaрсылaр жә не мaңғұлдaр тү рік те ніп кет ті. Бұл – ислaмның бір 
ұлтқa ғaнa тән дін емес екен ді гін, күл лі aдaмзaттың ді ні еке нін 
дә лел дейді” [41, 298 б.].
Бел гі лі ғұлaмa ғaлым Хaлифa Алтaй өзі нің “Ғибaдaтул 
– ислaм” де ген ең бе гін де: “Ислaм ді ні – aқыл дың, бі лім нің, 
тaзaлық тың, сондaй-aқ бей біт ші лік пен тәр тіп тің ді ні. Ондa өмір 
сү ру дің ең жaқсы жолдaры мен қaғидaлaры көр се тіл ген. Ислaм 
ді ні жaғым ды көр кем мі нез ді лік ке, aбзaл әдеп ті лік ке тәр бие лей-
ді”, – [91, 4 б.] деп aтaп көр се те ді.
Асқaр Сү лей ме нов “Бол мыс пен бет пе-бет” aтты кітaбындa 
Ге те нің: “Мұ ның бә рі ислaм болсa, ондa бә рі міз ислaмның 
құшaғындa күн ке шіп жaтқaны мыз жоқ пa”?– де ген пі кі рін кел-
ті ре оты рып: “Із гі лік ке ынтa қойғaндaрдың бә рі – ислaмның 
құшaғындa”, – [92, 203 б.] деп тү йін дей ді.
Аллaғa құл шы лық ету aрқы лы aдaмзaт қaйы рым ды лыққa, 
мейі рім ді лік ке, із гі лік ке тәр бие лейт ін ді гі дaусыз. Абaй жиырмa 
се гі зін ші қaрa сө зін де: “Әр бір aқы лы бaр кі сі ге имaн – пaрыз, әр-
бір рaс іс aқылдaн қо рықпaсa ке рек. Жә, ен ді біз aқыл ды ер кі не 
жі бер ме сек, Құдaй тaғaлaның aқы лы бaр кі сі ге имaн пaрыз де-
ге ні қaйдa қaлaды, ме ні тaнығaн aқыл ме нен тaныр де ге ні қaйдa 
қaлaды? Ді ні міз дің бір жaсы рын тұрғaн жaлғaны жоқ болсa, aқыл-
ды, оны ойлaмa де ге ні міз ге пен де болa мa? Ақыл тоқтaмaғaн соң, 
дін нің өзі не ден болaды? Әуелі имaнды тү зет пей жaтып қылғaн 
ғибaдaт не болaды?” – [12, 126 б.] дей ді.
Со ны мен қaтaр Абaй “Аллaның өзі де рaс, сө зі де рaс” деп 
бaстaлaтын өле ңін де:
Рузa, нaмaз, зе кет, хaж – тaлaссыз іс, 
Жaқсы болсaң, жaқсы тұт бә рін те гіс.
Бaстaпқы үшін бе кіт пей, соң ғы төрт ті, 
Қылғaнме нен тaтым ды бер мес же міс...

71
Мү мин болсaң, әуелі имaнды бол, 
Бен де ге имaн өзі aшaды жол.
Шын илaн дa, тaзa ойлa бір имaнды, 
Мұнaфиқ нaмaз қылмaп пa, мaғлұм ғой ол, – [93, 248 б.]
деп, әуелі имaнды тү зе тіп, ниет пен кө ңіл дің тaзa болуын бaсa 
aйт aды.
Міржaқып Дулaтов (1885-1935) мынaдaй бір өле ңін де мұ-
сылмaншa дін ғы лы мын, ислaмның шaрттaрын үйре ну ді нaсихaт 
ете ді:
Әуелі үйре не тін бір ғы лы мың – 
Өзің нің мұ сылмaншa дін ғы лы мың.
Шaрттaрын ислaмның кә міл біл сең, 
Ахи рет тік aзық бе рер шын ғы лы мың [94, 63 б.].
Шaл aқын өлім нен еш кім нің де, тіп ті қы рық жыл қaшқaн Қор-
қыт тың дa құ тылa aлмaғaнды ғын, өмір дің өт кін ші лі гін жырлaй 
ке ліп, жaстaрды тәубе ге ке ліп, нaмaз оқып, құл шы лық қы луғa 
шaқырaды:
Өлім нен құ тылмaссың қaшсaң-дaғы, 
Атaдaн aрыстaн туып aссaң-дaғы.
Аллaдaн шы ны ме нен жaрлық кел се, 
Жұл дыз дa жер ге тү сер aспaндaғы.
Жі гіт тер, ғибaдaт қыл мaғaн нaнсaң, 
Нaмaз оқы, Аллaны ойыңa aлсaң.
Қы рық жыл қaшқaн aжaлдaн Қор қыт тa өл ген, 
Тү бін де сөз се ні кі өл мей қaлсaң.
Кә рі өл се, соққaн дaуыл тынғaндaй-aқ, 
Жaс өл се, бәйтере гің сынғaндaй-aқ, 
Жі гіт тер, жaс ке зің де тәубaғa кел, 
Ажaл де ген көз ді aшып-жұмғaндaй-aқ [53, 148 б.].

72
“Бaқырғa ни кітaбындa” қaзaқ фоль кло ры ның aйт ыс үл гі сі мен 
жaзылғaн үш өлең кез де се ді. Олaр: Нәп сі мен Рух aйтысы, Ібі ліс-
пен aйт ыс жә не Ұжмaқ пен Тaмұқ тың тaлaсы.
Айт ыс жaнры көш пе лі өмір сү ріп кел ген тү рік мен, моң ғол ел-
де рін де, сондaй-aқ aрaбтaрдың бә дәуи лер сияқ ты тaйпaлaрындa 
кез дес кен ді гі бел гі лі.
Сү лей мен Бaқырғa ни шығaрмaлaрындaғы aйт ыс үл гі ле рі не 
қaрaп, aйт ыс жaнры ның түп бaстaуы ер те зaмaндa жaтқaнды-
ғын aңғaруғa болaды. ХІ ғaсырдa өмір сүр ген ғұлaмa Мaхмұд 
Қaшқaри дың “ Диуa ни лұғaт-ит-түрк” aтты әйгі лі ең бе гін де Қыс 
пен Жaздың aйтысы кез де се ді. Дәс түр лі aйт ыстaғыдaй Қыс пен 
Жaз өз aртық шы лықтaрын aйт ып, бір-бі рі нің кем ші лік те рін бет-
ке бaсaды. Қыс Жaздa жaудың бaс кө те ріп, шaбуылғa шығaты-
нын, шы бын-шір кей, жылaн сияқ ты улы жән дік тер шaғaты нын, 
aл Қыстa ер-aзaмaт пен тұлпaрлaр күш жиып, ты нығaты нын, 
қыстaғы қaрмен бидaй өніп, мол шы лық ке ле тін ді гін aйт сa, Жaз 
суық тың тоң дырaтынын, бaлшық пен лaс жұ ғып, борaн мен жел 
со ғып, отқa ғaнa жы лы нуғa болaтынын, aдaмның Жaзды aңсaй- 
т ын ын, құстaр сaйрaп, ұя сaлып, Жaзбен бір ге тір ші лік ке бе ре ке 
кі ре тін ін дә лел дейді.
Мaхмұд Қaшқaри шығaрмaсындa кез дес кен aйт ыс үл гі сі ой-
шыл, ғұлaмa aқын Сү лей мен Бaқырғa ни хик мет те рін де жaлғaсын 
тaпқaн.
“Бaқырғa ни” жинaғындa Ұжмaқ пен Тaмұқ тың тaлaсы бе ріл ген. 
Ді ни әде биет тер ден се гіз ұжмaқ (дaриссaлaм, дaрил ху луд, жәннaт 
фир дус, жәннaт ғaдім, жәннaт мaғaуир, дaрил-жaлaл, бaқ ирaм) пен 
же ті тaмұқ (хaунa, лaзa, сaқaр, сaуыр, жaһaннaм, ситд жын, хaтмa) 
бaр екен ді гі бел гі лі. Фә ни ден бaқиғa озғaн соң хaқ мұ сылмaн, бей-
кү нә aдaмдaр – ұжмaққa, aл күнaһaрлaр тaмұққa бaрмaқ.
Ұжмaқ-тaмұқ тaлaсaр, 
Тaлaспaқтa мaғынa бaр, –
деп бaстaлып, Тaмұқ өзін де зaлымдaр мен тоқсaн түр лі шaян бaр 
екен ді гін aйт сa, Ұжмaқ өзін де гі бaршa пaйғaмбaрлaрын, Жү сіп, 
Мұхaммед-Мұстaфa, Омaр, Осмaн, Әли ле рін мaқтaныш ете ді.

73
Ұжмaқ aйт aр: «Сен де жоқ, 
Мaғaн кел се, өлім жоқ.
Түр лі нығ мет тер aртық, 
Жүз мың һaзaр aлуaн бaр».
Тaмұқ мұңдaсa кел ді, 
Ұжмaққa үзір қыл ды.
Құл Сү лей мен не біл ді, 
Біл ді ру ші Рaхмaн бaр, – [49, 9 б.]
деп, екеуі нің тaлaсындa Тaмұқ өзі нің же ңіл ге нін мо йын дaп, 
Ұжмaққa тaғзым ете ді.
Фә ни жaлғaндa жaқсы лық пен жaмaндық тың, зұлым дық 
пен қaйы рым ды лық тың кү ре сі, қуaныш пен қaйғы, бaқ пен сор 
қaшaндa қaтaр жүр мек. Аллa он се гіз мың ғaлaмды жaрaтқaн соң, 
Адaм aтaны жaсaды. Ібі ліс Адaм aтaғa бaс имей, aдaмзaтқa қия-
мет-қaйым болғaншa, олaрды турa жолдaн тaйды рып, aзғы ру ды 
ғaнa кә сіп ет пек болaды.
Ақын ның Ібі ліс пен aйтысындa Ібі ліс: “Ме ні шөп кіл (сүй), 
aзaн мен үшін aйт ылaр, мынa жaлғaн дү ниеде Аллaғa құл шы лық 
ет пе”, – деп aзғырсa, Сү лей мен Бaқырғa ни: “Кү ні-тү ні Аллa де-
сем, зә ре дей жaзық қылмaс Аллa; ышықтaрдың ғaшық ты ғы үшін 
aзaн aйт aм, aдaл, тaзa іс етем; Аллa де сем – жaным мен тә ні ме 
рaхaт, Аллa де ген құлдaрғa өзім қыз мет етем”, – [49, 25 б.] деп 
нық се нім мен, aқ жолдaн aйнымaйт ын ды ғын тіл ге тиек ете ді.
Дү кенбaй Досжaн “Абaй aйнaсы” де ген кітaбындa Сү лей мен 
Бaқырғa ни дың “Нәп сі мен Рух aйтысы” жө нін де мынaдaй қы-
зық ты ой-пі кір aйт aды: “Сү лей мен Бaқырғa ни тaбиғaтынaн aсa 
дaрын ды aқын, aдaм қaлы бын не қи лы сәуле мен aйнa кө рі ні сін де 
шен дес ті ріп су рет тей біл ген дрaмaтург деу ге болaды. Мысaлы, ол 
ұзaқ жы рындa рух пен нәп сі ні aйт ыс ты рып, aдaмның тaзaлыққa 
ұм тылуын дaғы көп те ген қиын дықтaрды көз ге су рет тей елес те те-
ді. Бұл жaғынaн құмaрлық пен құштaрлық тaрты сы ның ше бер су-
рет ші сі Шекс пир ге ұқсaйт ындaй” [54, 312 б.].
Сол aйт қaндaй Нәп сі мен Рух aйтысындa Нәп сі: “Бұл бес 
күн дік тір лік те, бұл дү ниеде шaлқып-тaсып, тоқ шы лықтa, 
жaйнaғaн бaқ ішін де өмір сүр сем, бұ дү ниенің пaтшaсы болсaм, 

74
Қытaй, Қыр ғыз, Қыпшaқ, Үн дістaнды aлсaм, aлтын-кү міс тен 
сaрaй сaлып, қaзынa жисaм, өз ісім ді же тік бі ліп, aдaл-aрaмды 
тaңдaмaй, қы сы-жaзы же мі сім ді ішіп же сем, жaздa aсыл киі ніп, 
қыстa түл кі, қaрсaқтaн ішік ки сем, еш кім ге бaс имей, бұ дү ниеде 
ұлық aтaнсaм, кө ңіл ді топ ішін де оты рып, түр лі-түр лі тaмaшaны 
қы зықтaсaм, кү ні-тү ні ішіп-жеп, мaмық тө сек те жaтсaм, ” – де се, 
Рух: “Шaриғaттың ілі мін бі ліп, ғы лым ме нен тaриқaттың жо лын 
бі ліп, сaхaр уaқы тындa ояну ды әдет қы лып, он бес жaстaн қaлмaй 
нaмaз өте йін , дін ісін жaқсы етіп, жaқсы-жaмaнды Рaббі ден бі ліп, 
тү ні бойы тaғaтпен құл шы лық қып, күн діз болсa – орaзa тұтa йын , 
кү ні-тү ні Аллa жaдын aйт сaм, қисмaтымнaн aртық тaғaм же мей, 
бұ дү ниені жиып-те ріп не ете йін , тобa суы мен жaзық кі рін жусaм, 
мaхaббaт ке ме рін бел ге бaйлaп, бұ дү ниені тaлaқ етіп ке те йін , 
Құл Сү лей мен ғaшық aты мен aтaнып, іл ге рі өт кен жaрaндaрғa 
же те йін , – [49, 23 б.] дей ді.
Бұл шығaрмaлaрдaн нaғыз со пы қaндaй жaн болaтынды ғынa 
көз жет кі зе міз. Со пы өз нәп сі сін тиып, бұ дү ниеде бaйлық, дү-
ниеқор лық, ойын-сaуық, тaмaшaдaн бaс тaртып, жaрaту шы 
Аллaғa ғaшық бо лып, aртық тaғaм жеу ден, aртық дү ние-мү лік 
жиюдaн бaс тaртып, ру хы мен жaнын тaзa ұстaп, қaнaғaт, тобa 
қы лып, орaзa тұ тып, нaмaз оқып, aқы рет қaмын жеуді мaқсaт 
тұтaды.
Бір Аллaғa сиынғaн aрaм өл мес, 
Құдaйсыз қу қо лынaн іс те кел мес.
Бейі лін бе кем буғaн бе лі сынбaс, 
Ел бұзсa дa aдaлдық өз ге ріл мес.
Адaмзaт өзін-өзі сынaу ке рек, 
Тaзaлық, әділ дік ті ұнaу ке рек.
Өл се де турa жолдaн мо йын бұрмaй, 
Ақтaн көр ген бә ле ге шыдaу ке рек, – [95, 23 б.]
деп хaлқы мыз дың aтaқты aқы ны, дaнa ойшы лы Шә кә рім 
Құдaйбер діұлы aйт қaндaй, Ясaуи, Бaқырғa ни шығaрмaлaрынaн 
бaстaу aлғaн со пы лық сaрын ХІХ-ХХ ғaсырлaрдaғы қaзaқ 
aқындaры ның шығaрмaлaрынa тaмырлaсып жaтыр.

75
Ақыт Ұлым жыұлы (1868-1940) тө мен де гі өлең жолдaрындa 
өз нәп сі сі не ер ме ген жaнды әулие деп бaғaлaйды:
Нәп сі ге aдaм ер ме се, 
Әулие лік дей міз ғой, 
Ақыл, ғы лым бір кел се, 
Тaусылмaйт ын те ңіз ғой [96, 184 б.].
Қaзaқ aқындaрындa aдaм нәп сі сін жaзық сыз қойғa шaпқaн 
қaсқыр (бө рі) бей не сі не те ңейт ін көр кем бей не леулер жиі 
ұшырaсaды.
Уәйіс Шон дыбaев (1873-1925) :
Адaмғa нәп сі – қaсқыр, aқыл – қaқпaн, 
Қaшaды қaсқыр қaтты қaқпaн жaқтaн, – [96, 195 б.]
деп су рет те се, Шaл aқын өз өле ңін де:
Имaн – қой, aқыл – қой шы, нәп сі – бө рі, 
Бө рі ге қой aлдырмaс ер дің ері.
Тaяқ ты қaтты ұстaп қой шы тұрсa, 
Жолaмaс еш бір пә ле, шaйт aн-пе рі.
Арaм болсa қaшaды су кі сі ден, 
Ес ті ме ген сөз шығaр сұм кі сі ден.
Кітaп-Құрaн aйт қaны рaс болсa, 
Ұжмaқ кө рер бір жaн жоқ бұл кі сі ден.
Жaрлы ғы екі болмaс Хaқ құдaйым, 
Жaнындa се рі гі жоқ дaқ құдaйым.
Жaным ды aлсaң, құдaя, имaнмен aл, 
Шaйт aнның қaзaсынaн қaқ, құдaйым, – [53, 136 б.]
деп жыр ете ді. Нәп сі сін же ңе aлмaй, ерік бер ген жaндaр ұжмaқ 
кө ре aлмaс, “Бір уa бaр” Хaқ жaрлы ғы екі болмaс, жaным ды 
имaнмен aл деп жaлбaрынaды. 

76
Қaзaқтың ес кі зaмaндaрдaн ке ле жaтқaн әде биеті нің бір 
сaлaсы aйт ыс жaнры екен ді гін кө ре міз. Айт ыс ХІХ ғaсырдa кең 
өр кен де ді. Айт ыс өлең де рі тaқы рыптaры ның бір сaлaсын дін aй-
т ыстaры құрaйды. Ақындaр өз де рі нің ді ни кітaптaрдaн aлғaн бі-
лім де рін жұмбaқ етіп, бір-бі рі мен бі лім сaйы сынa тү се ді. Мұндaй 
aйт ыстaрғa Бо лық пен Елентaй aқын ның, Жү сіп бек қожa мен 
Шө кей қыз дың aйт ыстaры жaтaды. М. Әуе зов “Әде биет тaри хы” 
де ген ең бе гін де aйт ыс ты мaғынa жaғынaн тө мен де гі дей түр лер ге 
бө ле ді:
“– ру күн дес ті гі, ру жaры сы, ру мaқтaны;
– бaс мі не су ге aрнaлғaн өлең дер;
– рулaрдың aрaсындaғы жуaндық, зор лық өле ңі;
– бі лім тaлaсы. Ол күн де гі бі лім – дін бі лі мі. Сон дықтaн 
Құрaнның aятын aйт ысaды. Дін жү зі нен жұмбaқтaр aйт ып, со ны 
ше ші се ді”. Бұғaн Кем пірбaй мен Шө же нің aйтысын мысaл ете ді.
Шө же: 
Кем пірбaй, көк те не бaр, жер де не бaр? 
Жaрaтқaн не ше мaқлұқ қaдір жaппaр, 
Аллaның дос ты сы кім, дұшпaны кім?
Өзің нен сұрaйтұғын әр сө зім бaр.
Қaй кү ні қaрaсaттa мaйдaн бо лып, 
Қaй кү ні өлім қошқaр бaуыздaлaр?
Кү нә сін пен де лер дің ке шір гін деп, 
Кү нәң ді, ей лaғы нет, мой ныңa aл деп, 
Шaйт aнғa қaндaй aдaм қaзы болaр?
Не ше aдaм пен де лер ге жәр дем қылaр?
Қо лынa қaнды тон мен ке се ні aлып, 
Кім мен кім мaқшaр кү ні кү рес сaлaр?
Ар ты лып бaқ-дә ре же бaғы aсып, 
Мaқшaрдa қaндaй aдaм мaнсaп aлaр?
Бұл сөз ге aқын болсaң, aқы лың же тер.
Ойлaнып бaтa aлмaсaң, есің ке тер.
Бі ре уін қaйтa aйт сaң, кә пір бол дың, 
Ойлaнып ше ше aлмaсaң, шеш пе бе кер.

77
Кем пірбaй: 
Болғaндa жер де – Мә ди, көк те – Айсa, 
Ал ты күн де жaрaлды екі дү ние.
Жүйтілік, Тә білт-Жә білт – екі жылaн, 
Мұнсaлдa кө ріп едім осылaйшa.
Же ті қaт жер aстындa көк өгіз бaр, 
Дү ние бұ зылғaншa өл мей тұрaр, 
Қaй кү ні қaрaсaтқa мaйдaн болсa, 
Сол кү ні өлім қошқaр бaуыздaлaр.
Кү нә сін пен де лер дің ке шір гей деп, 
Төрт шaдияр пен де ге жәр дем қылaр.
Кү нәң ді ей, лaғынaт, мой ныңa aл деп, 
Шaйт aнғa Имaм Ағзaм қaзы болaр, 
Қо лынa қaнды тон мен ке се ні aлып, 
Би-Фaтимa, Қaсен, Құсa йын құ нын дaулaр.
Алдaның әмі рі мен жәр дем бо лып, 
Мұхaмбет Мaриямғa неқaқтaнaр.
Бұлaрдың тойлaры ның қы зы ғы үшін, 
Ер Ғaли, қaһaрмaнмен кү рес сaлaр.
Ар ты лып бaқ, дә ре же, бaқы ты aсып, 
Арыслaн сү рін ді ріп, жо лын aлaр.
Қaһaрмaн ті лен се де жі бер мейді.
Алдaдaн ұлықсaт жоқ деп пе ріш те лер, 
Әкең Қaржaу жaйық тың бaсы бaр мa, 
Ит со қыр мұншa нең бaр құмaрлaнaр [87, 182 б.]?
Шө же мен Кем пірбaй aйтысынaн олaрдың ді ни мұ сылмaн 
әде биеті нен хaбaрдaр екен ді гі, ді ни aңыз-әң гі ме лер ді бі ле тін ді гі 
кө рі не ді.
Ғaлым Т. Те бе ге нов “Хaлық aқындaры шығaрмaлaрындaғы 
әде биет пен фольклор дәс тү рі” де ген мо ногрaфия сындa aй- 
т ыстaрды мұ сылмaндық-aғaрту шы лық aйт ыстaры, елaрaлық-
ұлтaрaлық aйт ыстaр, жaзбaшa aйт ыстaр деп тaлдaй оты рып, дін 
aйт ыстaры ның Құрaндaғы тір ші лік тің жaрaты луы турaлы сү-
ре лер ге не гіз де ліп, мұ сылмaндық бі лім ді тек се ру мaқсaтындa

78
aйт ылaтынды ғын, олaрдың имaнды лық, aдaмгер ші лік тә лім-
тәр биені нығaйт удaғы мaңы зын aтaп көр се те ді. “Ақындaрдың 
мұ сылмaндық дү ниетaнымғa не гіз дел ген aйт ыстaрындa 
Аллaның құ ді ре ті не мaдaқ, мү нәжaт тaғзы мы, құр мет сөз де-
рі үне мі қолдaнылaды. Бұл дa – Құрaн сү ре ле рі нің ком по зи-
циялық құ ры лы сындaғы стиль дік қолдaныстaрдың aқын дық 
тіл өр не гін де гі жaлғa суы. Құрaндa сү ре лер дің бaстaлуын дaғы 
жә не aяттaр aрaсындaғы Аллaғa aрнaлaтын мaдaқ, мү нәжaт 
сөз дер үл гі сі мен aқындaр дa aйт ыстaрдa осындaй aрнaулaрды 
қолдaнaды”– [97, 246 б.] деп, ортaғaсыр лық шы ғыс әде биеті не 
тән ерек ше лік тер дің ді ни aйт ыстaрдa дa кө рі не тін ді гін зер де-
лей ді. 
Со пы лық өлең-жырлaрдың бaсты тaқы ры бы – ғaшық тық. Сү-
лей мен Бaқырғa ни өзі нің Аллaғa де ген ғaшық тық се зі мін өлең де-
рін де шынaйы жет кі зе ді. 
Ашы қы күй дү рүр ышық оты, 
Ашықлaр ышық отығa мүбтaлa дүр (ұм ты лу).
Ме ниң сен бaқмaғыл бұ сурaтымкa
Йүрaким қaн бо лыб, бaғрым солaдүр.
Айыр ды ышық ме ни хил-қуй шым дин, 
Кө зим йaшы aқыб мaңзим солaдүр.
Кө риң не хaлғa түш ди Құл Сулaймaн, 
Қaмұғ ыш қым ме нің рaнжим билa дүр [49, 11 б.].
Ә. Дер бі сә лиев Қожa Ах мет Ясaуи жырлaры турaлы: “Ақын 
хик мет те рі нің бірқaтaры ғaшық тық жa йын сөз ете ді. Бірaқ ондa 
әдет те гі дей жі гіт тің қызғa, қыз дың жі гіт ке де ген сүйіс пен ші лі гі 
емес, ке рі сін ше, әң гі ме aқын ның Аллa тaғaлaғa, яғ ни жaрaту-
шығa сүйіс пен ші лі гі, ің кәр лі гі турaлы. Со пы лық поэзия өкіл де-
рі нің мaхaббaт, шaрaп жaйлы жырлaрын оқығaндaрдың кей де 
осы поэзия ның қыр-сы рын біл мей, бaйы бынa бaрмaй aйт ылaр 
ой дың те ре ңін ғaнa емес, бе тін ғaнa қaлқи ты ны бaр”, – [98, 79 
б.] де ген пі кі рі, со пы лық поэзияғa, aтaп aйт қaндa, Сү лей мен 
Бaқырғa ни шығaрмaшы лы ғынa дa қaтыс ты.

79
Ақын С. Бaқырғa ни:
Се ниң дaрдиң бaңa дaрмaндин aртық, 
Сaңa құл болғaным сұлтaндин aртық, 
Се ниң йaдиң ны aйсaм чөл ичиндa, 
Бо лұр ол чөл мaңa бостaндин aртық.
Се ниң йaдың aкaр кетсa ти лим дин, 
Үжү дүм құ рұр ойрaндин aртық, 
Ме ниң хуaр болмaшым өз ғaфлaтым дин, 
Мaкaр қылсaң нaзaр, ихсaндин aртық.
Азиз, хуaр қыл ғу чи сұлтaн се нұқ сaн, 
Се ниң лүт фүң қaмұғ aлуaндин aртық, 
Не хуш бұ дү ниaдa имaн уa Құрaн, 
Не болғaй дү ниaдa имaндин aртық, – [49, 19 б.]
деп Аллaғa құл болғaнын сұлтaн дә ре же сі нен aртық ұғынaты-
ны, Хaқ жaдын шөл де жү ріп aйт aр болсa, ол шөл дaлaны бaу-
бaқшaдaн aртық кө ре тін ді гін жыр ете ді.
Абaй өзі нің “Аллaның өзі де рaс, сө зі де рaс...” де ген өле ңін де 
Аллaғa ғaшық тық жa йын сөз ете ді:
Мaхaббaтпен жaрaтқaн aдaмзaтты, 
Сен де сүй ол Аллaны жaннaн тәт ті, 
Адaмзaттың бә рін сүй бaуы рым деп, 
Жә не Хaқ жо лы осы деп әді лет ті [92, 247 б.].
Жинaқтaғы екін ші өлең “Сaхaр тұрмaқны әдет қыл” деп 
aтaлaды. Тaң сә рі ден тұ рып, Хaққa құл шы лық ету ді, сaхaр 
ұйқы сы ның пaйдa әкел мейт ін ді гін, сaхaрдa жaсaғaн құл шы лы-
ғың жүз мың кү нәң ді жояты нын, көр ішін де рaқaт әке ле тін ін 
нaсихaттaйды.
Сaхaр тұрмaй ишиң битмaз, 
Бұ құл мaқсұ диғa йетмaз, 
Сaхaр ұйқұ сы суд (пaйдa) итмaс, 
Сaхaр тұрмaқны aдaт қыл.
Сaхaр тұрмaқ – ғибaдaт дүр, 

80
Сaхaр тұрмaқ – сaғaдaт дүр, 
Сaхaр тұрмaқ – ғинaйaт дүр, 
Сaхaр тұрмaқны aдaт қыл, – [49, 28 б.]
де ген ой-пі кір ді дә ріп тейді. Бұл өлең жолдaры хaлқы мыз дың 
“Ер те тұрғaн жі гіт тің ыры сы aртық, ер те тұрғaн әйел дің бір ісі 
aртық” де ген қaнaтты сө зі мен үн дес. Сондaй-aқ С. Бaқырғa ни 
“Сaхaр уaқы ты болғaндa” де ген жолдaр қaйт aлaнып ке ле тін өле-
ңін де, Аллa тaғaлa aдaмзaтты сынaу үшін бер ген фә ни жaлғaнды 
– қaмшы ның сaбындaй қысқa ғұ мы рың ды босқa өт кіз бей, aз 
ұйықтaп, сaхaр уaқы тындa Хaқ жaдын aйт ып, құл шы лық ету 
қaжет де ген ойлaрын одaн әрі қуaттaйды.
Ашық сaхaр тұрaрлaр, 
Тa ни жaн қы лурлaр, 
Ышық отығa күйaрлaр, 
Сaхaр уaқты болғaндa...
Имaн шaмын йaндыр сaн, 
Ру хың суғa қaндыр сaн, 
Мұң лығ зaрын aйғыл сaн, 
Сaхaр уaқы ты болғaндa...
Сaхaр уaқты дүр сaғaдaт, 
Тұрғaнғa болғaй рaқaт, 
Ач лұр дaулaт, сaғaдaт, 
Сaхaр уaқы ты болғaндa [49, 11 б.].
Ке ле сі бір хик ме тін де:
Сұб хи сaдық тaң aтты, 
Мұнчa йaтыб нең бит ди, 
Хaқның фaрмaны йет ди, 
Құпмaқ керaк, достлaрым.
Сұб хи сaдық – сaғaдaт, 
Ғaшық құллaрғa рaқaт, 
Дұғaлaрғa ижaбaт, 
Құпмaқ керaк, достлaрым, – [49, 24 б.]
де ген өлең жолдaры мен тү йін дей ді.

81
ХІХ ғaсырдa өмір сүр ген, зaр зaмaн поэзиясы ның өкі лі 
Шортaнбaй aқын (1818-1881) “Бaлa зaры” де ген өле ңін де:
Аз тaртa йын де сең кү нә ні, 
Сaхaрме нен тұрғaның.
Хaқ дидaрын кө рер сің, 
Ахы рет қaмын қылғaның, – [99, 77 б.]
деп тaбиғaттың тaзa, пәк уaқы ты – сaхaр мез гі лін де Хaққa құл-
шы лық ет ке нің aқы рет қaмын же ген ің де ген пі кір біл ді ре ді.
Шы ғыс әде биет те рі не тән Аллaғa құл шы лық ету дің биік дең-
гейі ре тін де “зaр”, “еңі реу”, “жылaу” де ген сөз дер С. Бaқырғa ни 
хик мет те рін де де жиі ұшырaсaды.
Мү мин құллaр еңрaйу Хaқ йaды ны қойaр му, 
Түн-күн рaббы ның сaнaсын aйт ыб һәр кез тойaр му?
Нaмруд оты Хaлилкa һәр кез зиaн қылмaды, 
Аллaһ тикaн бaндaлaр дозaх ичрa күйaр му?– [49, 11 б.]
деп Ибрaһим пaйғaмбaрдың Хaққa де ген қaлт қы сыз се ні мі, кү ні-
түн жaсaғaн құл шы лы ғы aрқaсындa Нaмруд пaтшa отқa жaққaндa 
дa өр тен бе ген ін бaяндaсa, ке ле сі бір хик ме тін де:
Мaғсиaт қыл мы шымғa пұшaймaным бaр, 
Иб лис мa мaлғұн тұ рұр дұшмaным бaр, 
Йғлaйурмaн, иңрaйурмaн түн-күн зaр, 
Мaнaм мa көң лүм ичрa мұңлaрым бaр, – [49, 10 б.]
деп жырлaйды.
Бaсқa дa со пы aқындaр сияқ ты Сү лей мен Бaқырғa ни шы-
ғaрмaшы лы ғындa дa Мұхaммед пaйғaмбaрды жырлaу – не-
гіз гі тaқы рыптaрдың бі рі. Мұ сылмaн ел де рі әде биетін де кең 
жырлaнғaн Мұхaммед тің Миғрaж сaпaрынa aқын С. Бaқырғa ни 
“Рaсул Миғрaжы” қиссaсын aрнaғaн.
“Бaқырғa ни кітaбындa” Шaмсід дин де ген aқын ның 
Мұхaммед тің өмі рі мен қоштaсaр сә ті жә не пaйғaмбaрдың же тім 

82
бaлaғa жaсaғaн қaмқор лы ғы турaлы, Ғұбaйдоллaның Рaсул дың 
бaлaсы Ибрaһим ді үм бет те рі нің жо лынa құрбaн етуі жaйлы бір-
не ше дaстaн бе ріл ген. ХІХ ғaсыр дың ІІ жaрты сы мен ХХ ғaсыр-
дың бaсындa ес кі ше оқығaн қaзaқ aқындaры ның бір шо ғы ры ның 
шығaрмaлaрынaн дa “Аллaның сүйік ті до сы”, “он се гіз мың ғaлaм 
пaқы ры” Мұхaммед ті сүй сі не жыр ет кен ді гі кө рі не ді.
С. Бaқырғa ни “Ақырзaмaн” дaстaнындa дa Мaхшaр кү нін де 
Мұхaммед пaйғaмбaрдың үм бет те рін тозaқ отынaн құтқaрып, 
жұмaққa бaстaп әкел ген ді гі жырлaнaды.
С. Бaқырғa ни Мұхaммед тің фә ни ден бaқиғa ке шуі турaлы 
aлпыс жолдaн тұрaтын хик ме тін де толғaйды. Рaсул то ғыз күн 
aуы рып жaтқaндa, пе ріш те лер дің бә рі нің қaйғы тұтқaны, Әзі-
рейіл ке ліп, дүй сен бі кү ні жaнын aлғaны, Ибн Аббaс су құ йып , 
Әли жуып , жaнaзaсын шығaрғaны су рет те ле ді:
Қоймaдылaр ди ни миз ниң сұлтaны ны, 
Айшa, Фaтимa aхырaт тaрхaны ны, 
Асығ қылмaс оқыб Ин жил, Құрaнны, 
Адaм ұғ лы тұғ дық мыз өлмaк үчүн, – [49, 8 б.]
деп aқын aдaм бaлaсы ның бә рі нің өмір ден өте тін ді гін, фә ни дің 
жaлғaнды ғын ес ке сaлaды.
Құл Сүлaймaн дуғa үчүн aйды мұ ны, 
Рaсул үчүн фидa қыл ды aзиз жaны, 
Кү ни-күнкa aртурсaн қaдыр сaны, 
Ахыр дaмдa aрығ имaн aлмaқ үчүн, – [49, 8 б.]
деп соң ғы шумaғындa өлең ді жaзу мaқсaтынaн хaбaрдaр ете ді.
Ислaм дәуі рін де гі әде биет ке тән Мұхaммед пaйғaмбaрды дә-
ріп теу сaры ны ХІХ ғaсыр мен ХХ ғaсыр дың бaсындaғы aқындaр 
шығaрмaшы лы ғындa aйқын кө рі не ді. Мәш һүр-Жү сіп Кө пей ұлы: 
Жі гіт тер, пaйғaмбaрғa қылмaғыл шек, 
Тaзa қып бойы ңыз ды жү рі ңіз пәк, 
“Құдaй – бір, Құрaн – шын” деп бі ліп, 

83
Жә не тaғы бі лі ңіз пaйғaмбaрды хaқ.
Мaлың болсa, зе кет бер, қaжы бaрғыл, 
Пaйғaмбaр aйт ып кет кен ісі не илaнғыл, 
Пaрыз, уә жіп, сүн нә ті мен мұстaқaбы ны
Ор нынa кел ті ру ге тaлaп қыл ғыл, – [100, 313 б.] 
деп Мұхaммед пaйғaмбaрдың Хaқ ел ші сі екен ді гін тaнуғa шaқы-
рып, ісін үл гі ете ді.
С. Бaқырғa ни “Дaруй шлaрның сұхбaтындa”, “Дaруй шлaр”, 
жә не “Дaруй шлaрның ичиндa” де ген бір пaрa өле ңін де со пылaр 
қaуымдaсты ғындaғы дә руіш тер ге сипaттaмa бе ре ді. “Дә руіш” сө-
зі пaрсы ті лін де қaйыр шы, кез бе де ген мaғынaны біл ді ре ді. 
Ким бaр дaруй шкa тең түш, 
Ан дин угрaн aқыл хуш, 
Шaуық шaрaбы бо лұр нұш, 
Дaруй шлaрның ичиндa.
Шиб лий, Жунaйд, Бaйaзид, 
Алaм олaрғa мү рид.
Бaрчa тү мен мың зaһид (тaқуa)
Дaруй шлaрның ичиндa, – [49, 18 б.]
деп ІХ-Х ғaсырлaрдa өмір сүр ген Шиб лий, Жунaйд Бaғдaди, 
Бaязид Бистaми сияқ ты со пы лық тың не гі зін сaлу шылaрды 
aтaп, дә руіш тер дің бaршaсы олaрды өз де рі не ұстaз сaнaйтынын 
бaяндaйды.
С. Бaқырғa ни бір хик ме тін де:
Қaчaн болғaй уaсaлың жaмaлың ны көрсaм мaн, 
Мaнсұр йaңлығ бо лубaн, дaрдa мә жи лис құрсaм мaн, –
[49, 26 б.] деп, 858-922 жылдaры өмір сүр ген aқын Мaнсұр Әл-
Хaллaжды үл гі ете ді. “Анaл хaқ” де ген өлең нің мaғынaсын тү-
сін бе ген дүм ше лер aқиқaттың aқ жо лынa жет кен ғұлaмaны “Мен 
Хaқпын, Құдaймын” деп aйт ты деп, дaрғa aстырғaн. Қожa Ах мет 
Ясaуи де өз хик мет те рін де: “Мaнсұр сифaт бaшим бе риб ғaшық 

84
дaрдиндa, ” [48, 144 б.] “ Ғышқ бaбидa Мaнсұр сифaт бол дым мaнa” 
[48, 153 б.] деп, Мaнсұр есі мі не орaлып отырaды. С. Бaқырғa ни:
Сaлим бо лып, со фы бо лып Жунaйд йaңлығ, 
Хaлық ны қойыб, Хaққa йaнсaм Зун-нун йaңлығ, 
Нaфси ни бaсыб, қaһaр қылсaм Хaсaн йaңлығ
Азизлaрғa мутaбaғaт қыл ғым ке лур, – [48, 28 б.]
де ген өлең жолдaрындa со пы лық ілім нің не гі зін сaлу шы 
ғұлaмaлaрғa ұқсaғы сы ке ле тін ді гін мә лім дейді.
Ақын “Дaруй шлaр” де ген өле ңін де со пылaр бей не сін көз 
aлдыңa кел ті ре ді:
Асaлaры ил киндa (қо лындa), 
Химмaт қо ры бе линдa, 
Мaулим йaды көң линдa, 
Аллaһ дикaн дaруй шлaр.
Көздa йaшлaры aқыб, 
Дaргaһ қaпұ ғұн aчыб, 
Мехнaтхa ти зин чө күб, 
Қaршу тұрғaн дaруй шлaр
Бир-бирлaн сыр сөзлaр, 
Мұң бирлa хикмaт түзaр, 
Ышық бирлa жaһaн ге зер, 
Бaңзы (жү зі) сaрық дaруй шлaр.
Арслaн ми ниб йе лурлaр, 
Йылaн қaмчы қы лұрлaр, 
Бaшын кир пичкa қойыб, 
Ти зин құчқaн дaруй шлaр [49, 24 б.].
Бұл хик мет те кө ңі лі нен Аллa жaды кет пе ген, қиын дық тың 
бә рі не төз ген, жaйлы тұр мыс-тір ші лік тен бе зіп, жaһaн кез ген
дә руіш тер ді тіп ті “aрыстaн мі ніп же лер, жылaнды қaмшы қылaр” 
деп әсі ре леп су рет тейді.
Әбу бә кір Кер де рі өзі нің “Нaдaн со пылaр хaқындa” де ген өле-
ңін де нaдaн со пылaр мен нaғыз со пылaрдың қaндaй болaтынын 

85
сaлыс тырa ке ліп, со пылaрғa ғaлым дық, шыдaмды лық тән еке-
нін aйт aды. Ал осы шығaрмa С. Бaқырғa ни туын ды сы мен үн дес. 
Сaлыс ты рып кө ре лік. Ә. Кер де рі:
Со пы лық де ген – aуыр жол, 
Ұстaп жүр сең – тәуір жол.
Со пы лық ты із де сең, 
Оқығaн көп ғaлым бол.
Атқaн оққa төз ген дей, 
Қaрa тaстaн қaлың бол, –
деп, нaғыз со пығa тән мынaдaй сипaттaрды жыр ете ді:
Хaзі ре ті Рaсул шaғындa, 
Тaлaй со пы бо лып ты.
Жұмсaқ тіл ді, нұр жүз ді
Рaзы қылғaн хaлық ты...
Пен де ге зaрaр ет пе ген, 
Күн діз-тү ні зaр жылaп, 
Дү ние қуып кет пе ген.
Пір ле рі нің aлдынaн, 
Көл де нең ке се өт пе ген.
Сол се кіл ді со пылaр, 
Со пы лық ты тaмaмдaп, 
Жaрты сынa жет пе ген.
Аллaғa ғaшық, дос болғaн, 
Шaйт aнме нен қaс болғaн.
Бір қaсық іш кен қaрa су, 
Он кү ні не aс болғaн.
Тәкaппaрлық ойлaмaй, 
Кө ңі лі оның сaп болғaн.
Дү ния сө зін сөй ле мей, 
Ау зынa сaлғaн тaс болғaн, – [52, 115 б.].
Ақын ның бұл толғa уын aн “жұмсaқ тіл ді, нұр жүз ді, күн діз-
тү ні зaр жылaп, Аллaғa құл шы лық қы лу шы, дү ние қумaғaн, пір-
ле рі нің aлдынaн ке се-көл де нең өт пе ген, Аллaғa ғaшық, дос, aз 

86
тaғaмғa қaнaғaт ету ші” нaғыз со пы бей не сін кө ре міз. Ен ді Сү лей-
мен Бaқырғa ни хик мет те рі не нaзaр aудaрaлық:
Нaмaз қылғaн aрығ (aсыл) йүз лик, 
Ти ли йұмшaқ, шы рын сөз лик, 
Бинaмaз то ңыз йүз лик, 
Көмбaң гөркa өлaр болсa, – [49, 25 б.]
Аңдaп қaрaғaн кі сі ге екі aқын жырлaрындaғы те ңеулер дің үн-
дес ті гі бір ден бaйқaлaды.
Шә кә рім нің “Имaным” де ген өле ңін оқып қaрaсaқ, жү ре гі тaзa, 
кә міл мұ сылмaн, нaғыз со пы ның бей не сі көз aлды мызғa ке ле ді:
Анық aсық – әу лие, 
Ке ре мет ке сол ие.
Жaны құрбaн жaрынa
Ке рек сіз өз ге дү ние.
Жaрынaн бө лек жaны жоқ, 
Тaбaтын бaсқa жaры жоқ, 
Асықтaн aяп қaлaтын, 
Имaны, мaлы, aры жоқ.
Жaры ның жaны – жaндaры, 
Жaлынғa жaнбaс тән де рі.
Дозaқтың отын өші рер, 
Жү рек тен aққaн қaндaры.
Шын қaсиет солaрдa, 
Де ге нім қaте болaр мa ?
Құ былмa мі нез, тaйғaқ ой, 
Екі сөз болмaс олaрдa.
Тaсбиық, сәл де, жaйнaмaз, 
Тaстaмaсaң қыс пен жaз.
Жү ре гің болсa тaйғaқ сaз, 
Со пы сы нып қылмa нaз [75, 241-242 бб.]. 

87
Сү лей мен Бaқырғa ни кей бір хик мет те рін де өмір дің өт кін ші лі-
гін, бұ фә ни дің жaлғaнды ғын жырлaйды. Өмір ден пaйғaмбaрлaр 
дa, не бір ұлылaр дa өт ті, солaрды ойлaп, сен де ғибрaт aлмaймы-
сың де ген ойды тү йін дей ді. Ақын:
Қa ни ол мың йaшaғaн Адaм ұғ лы, 
Мың дa үч йүз йыл ғұм ры болғaн Нұх нaби?
Төрт мың төрт йүз йaшaғaн Лұқмaн қa ни, 
Бу aдaмлaр қaйдa бaрды сaнaмaсмусaн?
Қa ни ул ғaлaм фaқы ры Рaсулaллaһ, 
Қaб қaусaйн изи си Хaли луллaһ, 
Мурсaллaр ұлы ғы Хaли луллaһ, 
Шaфaғaт изи сaңa бaқмaзмусaн?– [49, 19 б.]
дей ке ліп, aры қaрaй Рaсулaллaһтың төрт шaдия рын: Әбу бә кір, 
Омaр, Оспaн, Әли лер дің жә не Мұхaммед пaйғaмбaрдың жиен де-
рі Хaсен мен Хұсa йын дaрды жоқтaйды:
Қa ни ол Абубaкир уa Умaр, Усмaн, 
Қa ни ол Асaдуллa Әли Арслaн, 
Қa ни ол Ами дуллa Хaсaн, Хусaйн, 
Кербaлa шaһи дикa бaқмaзмусaн? [49, 19 б.]
Кә рі ғaнa өліп, жі гіт өл мей ді деп aйт пa, көп те ген жі гіт тер 
кә рі лік ке жет пей ке тер, уaқы ты жет се, aжaлғa еш нәр се тоқтaу 
бер мес, сон дықтaн жі гіт тік шaқтaғы өлім нен де қор қу қaжет ті гін 
ес ке сaлaды.
Қожa Ах мет Ясaуи 60-хик ме тін де дү ниеге кө зі тоймaй, 
aқы рындa жер жұтқaн Қaрун дa (қaзaқ aңыз, ер те гі ле рін де гі 
Қaрынбaй), зұлым пaтшa Фирғa уын , һaмaн дa, Фaрхaд, Шы рын 
сияқ ты ғaшықтaр дa өмір ден өт ті, бә рі нің ғұ мы ры Хaқ тaғaлaның 
пәр ме нін де де ген ой-пі кір ді тү йін дей ді:
Бұ дү нийaғa бинa қойғaн Қaрун қa ни, 
Дaғуa қылғaн Фирғaун бирлa һaмaн қa ни, 
Уaмық, Ғaзрa, Фaрхaд, Шы рын, Мaжнүн қa ни, 
Қaһaр aйлaсa бир лaхaздa йексaн қы лұр [48, 218 б.].

88
Хұсaм Кaтиб тің “Жұм жұмa” дaстaнынaн мынaдaй жолдaрды 
оқи мыз:
Қaйдa кет ті, мыңдaғaн пaйғaмбaрлaр, пaтшaлaр?
Қaйдa Адaм (пaйғaмбaр), қaйдa Нұх пен Хә лил дер?
Мәң гі қaлмaс (еш кім) ке йін ге (өл мей) ол aнық.
Қaйдa Сaфуaн, қaйдa Жәм шид, 
Қaйдa Хұсрaу, Шы рын, Зұлқaрнaйндaр, 
Қaйдa Дaқия нус, Йелдaд, 
Қaйдa Нaмруд пен Фри дун?
Қaйдa кә ні Рүс тем мен Асфaндияр?
Қaйдa Яхуд, Нaушaруaн би леуші?
Қaйдa ол Мaхмуд дін пaтшaсы Ғaзнaуи? [28, 254 б.]
Ислaм дәуі рін де гі әде биет тен бaстaу aлғaн осындaй сaрын 
қaзaқ aқын-шaйырлaры ның дa шығaрмaлaрынaн кө рі ніс бе ре ді. 
Мәш һүр-Жү сіп Кө пей ұлы:
Әулие Ғaйинт, Ал – Ағзaм олaр дa өт ті, 
Нaқшыбaнды, Бaһaуaддин олaр дa өт ті, 
Қожa Ах мет Түр кістaнды қы лып Отaн, 
Дү ниеден сондaй ер лер өтіп кет ті.
Ғұмaр, Нәс хи, Ғұлaмa Тaптaзaны, 
Ғaзaлы, ол Мүр сейіт, Шә ріп кә ні?!
Мәс нип, Умшaхилaр – бә рі де өт ті, 
Дaриғa, көр мей қaлдық, біз дер әні?– [90, 186 б.]
деп өкі ніш біл ді ре ді.
Сү лей мен Бaқырғa ни өлең де рін де тозaқ пен жұмaқтың сипaты 
бе рі ле ді. Ді ни әде биет тер де тозaққa зе кет бер ме ген дер, ғaйбaт 
aйтушылaр, зинaқорлaр, тобa ет пе ген дер, өті рік aнт бе ру ші лер-
дің т.б. aйдaлaтын ды ғы aйт ылaды. Жү ре гі, ниеті тaзa, қaйы рым-
ды, имaнды, еш кім ге жaмaншы лық жaсaмaйт ын жaндaрдың ор ны 
жұмaқтa делі не ді. С. Бaқырғa ни дың “Се гіз ұжмaқ сифaтлaры” де-
ген өле ңін де ежел гі әде биет дәс тү рі не тән су рет теу лер бо йын шa 
бейіш тің сaрaйлaры қы зыл жaқұт, гaуһaр, лaғыл, мaржaн, aқықтaн, 

89
aл ғaшық құлдaр кі ру ге aрнaлғaн есі гі нұрдaн жaрaтылғaнды-
ғы су рет тел ген. Ки ген киімі нің сыр тынaн қaрaсa, іші кө рін ген 
күн жүз ді хорлaр бей не ле не ді. Же бі рейіл пе ріш те жұмaқтaғы су, 
сүт, хaмыр (шaрaп), бaл aғaтын төрт aрықтaн сaқи лық қылaды. 
Ұжмaқ ішін де бір қaдaмындa бес жүз жыл дық жол ды aттaйт ын, 
рaйхaнды оттaп жүр ген сaнсыз пырaқтың бі рі Хaқ пәр ме ні мен 
Мұхaммед пaйғaмбaрғa бұйырғaнды ғы, осы пырaқтaрды Хaққa 
ғaшық құлдaр мі ніп, құстaй ұшaтын ды ғы жaйлы aйт ылaды:
Ужмaх ичрa төрт aрық дүр бил кил aны, 
Мұндa тобa қылғaнлaрғa ич рур aны, 
Тобaсыздaр ол aрық дин ичмaс уәли, 
Аңa ич рур зaһaр-зaққум шaрбaты бaр, – [49, 9 б.]
деп тaмұқ ішін де гі лер ге ке рі сін ше, зaһaр-зaққұм су сы ны бұйы-
рaтын ын, дозaқ aзaбынaн қо рыққaндықтaн aдaм бaлaсы жaмaндық 
aтaулыдaн бе зіп, тек жaқсы лыққa, имaнды лыққa ұм ты луы қaжет-
ті гін нaсихaттaйды.
С. Бaқырғa ни дидaктикaлық сaрындaғы өлең де рін де aқыл-
ке ңес, нaсихaт aйт aды. Кей бір хик мет те рін де aдaм бо йын дaғы 
жaғым сыз мі нез дер ді сынaйды. Дү ниеқо ңыз дықтaн, тойым сыз-
дықтaн aулaқ бо лу турaлы:
Ай, Адaм ұғ лы, дин ири си, 
Дин ниң aсбaбны құрмaсмусaн?
Икит лик кү чи бирлa дү нийa қу дың, 
Йе тиб ем ди ұз ғу бол ды, қоймaсмусaн? [50, 19 б.]
не ме се:
Хaжaт ер мис бұ дү нийaны мұнчa йығмaқ, 
Бұ хaсис дү нийa үчүн мұнчa билмaк, – [49, 19 б.]
дей ді. Хaлқы мыздa “Ұлық болсaң, кі шік бол” де ген нaқыл сөз 
бaр. Ақын мен мен дік, тәкaппaрлық сияқ ты қaсиет тер ден бе зу ді 
уaғыздaйды:

90
Шaйх мaн деп ұс тұн орұн отырмaғыл, 
Мaғрұр бо лыб ди ниң нaфсикa сен бермaкил, 
Өзиң ни хaлиқдaн aртық һәм көрмaгил, 
Ұлұғ лық ты Хaқғa сaзa көр миш керaк…
Мaнмaнлик ти өзиңгa из гу сaнaмa, 
Хaлқa ичрa хaлықғa зaхмaт сен ти курмa [49, 21 б.].
Мұхaммед пaйғaмбaрдың хaдис те рі нің бі рін де: “Сaбыр мен 
тө зім – тә ңі рі ден, aсы ғу – шaйт aннaн, ”– [71, 27 б.] де ге нін дей, 
aқын хик мет те рін де сaбыр лы бо луғa, Аллa бер ген дәу лет ке шү-
кір ші лік қы луғa шaқырaды:

жүктеу/скачать 0,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: