Поэмалар біржан сал. ҚОянды жәрмеңкесі (поэма)
жүктеу/скачать 1,81 Mb. Pdf көрінісі
|
|
Қарасын, тәйірі, артына... Сықырлап маған стол астынан
самсаған қолдар қол берді, Сенімді қолдар, тегеурін қолдар –
әдепті қолдар, көргенді. Үзілмес үшін бір тінім –
қағылғанда әрең кірпігім,
нан үзген қолдар бір тілім. Ажалға қаны қайнаған қолдар жекпе-жек, жеме-жемеде, байрақты сырық байлаған қолдар
Рейхстагқа да төбеден. Аялап мені үйреткен қолдар –
қысылсам болған жан медет, Рейхстагтарға шабуылдаудан өмірбақиға танба деп. Солардың бәрі дәт берген қолды
көнбейтін мазақ, табаға Француздық актер бір айтқан әнге
көпшік етуге бола ма? Бұл Колымаға тағдыр айдап кім келмеді дейсің, кіршіксіз, күнәдан таза еместер де аз емес еді... Маңдайшасында көшпелі қызыл жалауша желбіреп, үзіліс кезінде тоқтап тұрған алтын шаятын машинаның жанындағы шөптесінде басқа жұмысшылармен бірге үстіне жамау-жамау күпәйке киген, мұрнының ұшында қолдан қондырған бастырмадай сүйелі бар, әлі ширақ, өңі өзінен әлдеқайда жас көрінетін қутыңдаған бір шал отыр. Шал терімен тысталған юкагир бәкісін қалтасынан алып, күс кіндік совхоздың өнімі емес екені май жаққандай жылтыраған көкшіл кілегей қабығынан көрінетін парниктің сорайған ұзын қиярын тілшелеп ортасынан бөлді. Сосын ол сыртына Гагариннің суреті салынған қорапшадан шым-шымдап тұз алды да, оның тіске шықырламай, қиярдың сулы дәніне сіңіп кетуі үшін екі тілімді бір-біріне үйкеледі. «Гагра» таңбалы кенеп дорбасынан сыртында югослав вермутының этикеткасы жап- сырылған ауызы бұрандалы шөлмекті алып, ішінде сарымсақ түйіршіктері, укроп сабақтары, петрушка жапырақтары, қызыл бұрыш қабықтары өріп жүрген өндірістік емес сұйықты ақ фарфор кружкаға сабырмен сыздықтатып, ешкімге ұсынбастан өзі іше бастады.
– Остапыч, сенің осы бір қиярларың керемет өскен екен өзі,— деп, жұмысшылардың бірі қияр емес, субтропикалық аймақ сияқты кенеп дорбаға қайта сүңгіп кеткен шөлмекке сықсыңдай қарап, күрсініспен қызғаныш танытқандай болды. – Керемет өспегенде қайтсін! – Ол аузы ыржия, өзімшілдікпен өңмеңдей күліп, қиярды күтірлете омырғанда дәннің біреуі езуінен ернеулей ұшып мұрнының үстіндегі сүйелге кеп жабысты.— Парнигімнің шынысы қос қабат... Жылу жүйесі жұмақтағыдай, аяймын ба, соляркаға малып қойдым. Тыңайтатын дүниелеріңді белшеден төгіп тастаймын... Қияр деме, көк түйнек деме сен оны — күтімді қажет етуі адамнан әрі... – Білеміз, Остапыч, Днепропетровскідегі немістердің жаналғышында адамдардың жанын жәһәннамға қалай жібергеніңді... – самогоннан аузына тамшы тимеген жұмысшы қабағын түйіп дүрдие қалды. – Ескіні естен шығармайтындардың – көзі ақсын, көзі аққыр, – деп шал жайбарақат қана жауап беріп, қолдау дәметкендей маған қарады. – Мен жазмыш маңдайыма жазған жиырма жылды өтеген адаммын, сондықтан радьян жұмысшы табының қатарына баяғыда қосылғанмын деуіме болады. Баяғы бір жаналғышты менің бетіме неге салық ете береді осы жұрт? Мен жаналғыштың ішіне адам итерген жоқпын, тек есігін ашып-жауып тұрғаным болмаса... – Өкінішке орай, біздің жақсы бригадиріміз осы, – карьер бастығы маған сұрлана сыбырлады. – Мұның бригадасы өткен жылы бүкіл көрсеткіштер бойынша алға шықты. Қызыл ту тапсыру керек болды. Кешегі полицайдың қолына оны қалай тапсырарсың, дәтің қалай шыдар? Ақыр аяғында таптық-ау тәсілді, мұны жолдама беріп Гаграға жібердік те, туды орынбасарына тапсырдық... Жымын білдірмей, тігісін жатқызып жібердік, сөйтіп...
Жас гвардияшылардың сатқыны Стахович... жо... жо... жоқ. Стахевич ол да емес. Аты-жөні қазір бұлыңғыр – Үндіс болып бұл күнде, солармен өмір сүріп жүр. Мойынына азап артпай-ақ, ешқандай жаза тартпай-ақ қартайып жүнжіп барады күнәсына дауа жоқтай-ақ...
«Самаурын шәйі» дейтұғын Жарнамаменен жалатқан, Қолаңса бардың иесі «қазанына» қаспақ қатқан. Біреуден қайыр тілердей Қалтылдап өмір сүреді, дон Педро демес жұрт бекер дөйлігін іштей біледі. Қырғыштай етіп мойнына католик – крест тағады. Үрім бұтақ, зәу-заты өсіп-өніп барады... Бар ішінде жалаңаш өңкей үндіс – немере секіреді төбеге Жергілікті әдетпен шайнаңдайды бетелін 16 .
16
Бетель – сағыз насыбайдың бір түрі. көтереді беделін. Ана тілін естіп қап көсеу қарып алғандай Тұла бойы шоқ болған Сөйтпегенде қайтеді?.. Мәңгілікке сотталған Шалбарына қол сүртіп Жарқылдарын көздегі Жоғалтқанын сезбеді. Қолтығыма тықпалап «Қалай ма орыстар соғысты?» Күйтабағымды өзімнің Өзіме «ал» деп мезгеді. «Ештеңе де қоймаңыз...» «Сөз етпеңіз... жоқ... пұлды... Қалай ғана таптыңыз
мен сияқты сатқынды? Не әкелейін мен сізге?
Бәрін, бәрін тасиын, тыңдайсыз ба, шындықты –
бар қотырын қасиын?» Краснодоннан зып еткен
зым-зия ғой жымы әлі, Мюнхеннен бір оттап,
Венесуэла тұрағы. Қызып алып ол маған естігендей бір бүгін, Жүзі жанбай айтады гестапоның сұмдығын. Сіз ғой, міне, дәл кәзір
тұрғандайсыз тұғырда
сізді бар ғой una vez 17
азаптады ма ғұмырда? Сізге білем темірді culo 2 - ңізге сұқты ма, қып-қызыл қан сауылдап,
шықпа жаның шықты ма? Шабыңызға шым-шымдап
тотияйын септі ме, doloroso
3 , айт кәне,
ішіңізге тепті ме? Өлгендерді алдымен сатқанмын мен,
қорлағам, Олар маған ақырды: «Жалтарма!» – деп оңбаған. Өтті маған олардың малдан әрі болғаны Қарындасым қасымда –
көзімше оны зорлады. Электрдің сымымен құлағыма қыл бұрап, Оң жағыммен естимін,
сол жағым тас саңырау. Бәрін саттым мен сосын
тәрк дүние құрғыр деп, сатқан жоқпын мен бірден,
саттым бәрін бір-бірлеп. Не істер едім мен сонда, қанды қасап ішінде
жібермесе қақпаны? Менмін – traidor 1
Олегті де, Любканы. Ат-жөнімнен Фадеев, сірә, қателескен білем, мен емес ем нәтінде жансыз тыңшы, қаскүнем,
17
Бір рет (испанша). 2
К... (испанша). 3
Ауырды ма? (испанша) кескілендім, кесілдім,
тілгілендім – өлмедім, Саттым сосын оларды –
бар азабым сол менің» Азаптардың үстінде
шырқыраған шыбын жан, көрсетеді ол саусағын –
тырнақтары жұлынған. Тіссіз аузын ыржитып
түспей бірақ жаннан жүк Фамилиясын сұрайды жасамауды қолжаулық. «Қайтем егер әлі де әке-шешем бар болса, өлі болған дұрыс қой, бүйтіп тірі болғанша. ___________________ 1 Сатқын (испанша) Масқара ғой, verguenza 1
қайтем олар қарғаса?..» Жас гвардияшылар сатқыны
құйды ромды мұңайып, дірілдейді қолдары — қасиетіне лайық... 1948 жылы «Киров қақпасы» метросынан таяқ тастамдай жердегі әлі бұзыла қоймаған Тургенев атындағы кітапханада Дзержинский ауданындағы мектеп оқушылары «Жас гвардия» романының жаңа варианты бойынша оқырмандар конференциясын өткізіп жатты. Ақбурыл болса да – жас, сылыңғыр болса да – сұлу автордың өзі де қатысып отырды. Романды қайта жасау, сірә, оған оңайға түспей жүрсе керек, ол әр сөзді мұқият маңыз бере ықтиятпен тыңдап, мүсіннен ойып жасағандай қиыр шығыс комиссарының басына үздіксіз бір шаншу қадалғандай саусақтарының ұшымен күмістей аппақ маңдай шаштарын мазасыз шиыршықтап отырды. Пионер галстугын таққан балалар мен қыздар бұл жолы мұғалімдер құлшына кірісіп жазып берген жаттанды қағаздарды қолдарына ұстап, егер өздері гестаполықтардың азаптауына түсетін болса аты өшпейтін Краснодон батырлары сияқты төзімділік танытатындарын жалынды сөздермен айтып жатты. Мен кенет жоспарланбаған жерден қол көтердім. Президиумда сәл-пәл жеңіл әбігер туып қалды, бірақ маған сөз беріліп еді. Мен былай дедім: – Балалар, мен сендердің өздеріңе деген өлермен сенімдеріңе таңғаламын. Ал мына менде үлкен кемшілік бар. Мен денемнің бір жерінің ауырғанына, шынымды айтсам, төзе алмаймын. Мен шприцтерден, дәрі егетін инеден және тіс егейтін машинадан жаман қорқам. Жақында мұрныма шыққан шығуды жұлғанда ___________________________ 1
Ұят (испанша) жанұшыра бақырып, дәрігердің қолын қыршып алдым. Сондықтан мен өзім гестаполықтардың азаптауына түссем, қалай шыдайтынымды білмеймін. Мен өзімнің осы кемшілігіммен пионерше күресемін деп салтанатты түрде осы жиналысқа және, Фадеев жолдас, Сізге уәде беремін. Гороно өкілінің шеңбірек атқан төс қақпағы мынау масқарадан жарылып кете жаздады. Бірақ ол көпшіліктің қарсы айқайына қосылып кетпей, сыпайы ғана сыздықтатып бояған ернінің ұшына келіп қалған сөзді соңғы сәтте педагогтық терең тынысқа айырбастап жіберіп, үлкен ерлік жасады. – Мына бала – Дзержинский ауданының абыройын айрандай төкті, – деді ол, цукат пен крем гүлдерін сеуіп бар өнерін салып жасаған тортына ауа шарын сатушы жалп етіп отыра кеткенде «Үш семіз» фильміндегі конфетшінің кеңірдегінен шығатын күйінішті дауыспен. – Басқа оқушылар мұндай қаскөй шабуылға лайықты тойтарыс береді деп сенемін... Күтпеген жерден залдан менің артымдағы партада отырып, көк желкемнен үнемі әдебиеттен жазатын шығарманы шып-шырғасын шығармай көшіріп алатын, біз Цупа деп атап кеткен Ким Карацупа суырылып шыға келгені. Цупа табан астында өзгеріпті. Ол әншейіндегі ыржалақтап жүретін маринорощинскілік бұлғағына салмай, әскери сабақта сапта адымдағандай ширығады. Цупа сар- ғыш дудар тұлымын қолымен сипады да, пионер емес, пионер вожатыйдың дауысымен дүрдиіп, сөйлей жөнелді. – Короленко: «Құстың ұшуға жаралғаны сияқты, адам бақыт үшін жаралған» деген ғой. Ал бірақ совет дәрігерлерінен қорқатын үргедектер ұшып жарыта ма? Мұндай ездерді Горький: «Жорғалауға туғандар жоғарылап ұшпақ емес» деп өлтіре әшкерелеген болатын. Тырбаңдаған кірпілердің мұндай үргедек қорқақтығы біз
сияқты жас
гвардияшылардың ісін
жалғастырушыларға тіпті де лайық емес. Біз, екі жүз елу төртінші мектептің, жетінші «б» класының пионерлері, өзіміздің кластасымыз Женя Евтушенконың бұл қылығын бір ауыздан айыптап, оның пионер ұйымында алдағы уақытта қалу-қалмауы туралы мәселені күн тәртібіне қою керек деп ойлаймыз... – Неге бір ауыздан дейсің? Сен өзің үшін ғана сөйле!— мен футболдың алашапқын алаңында қапталдас жүретін қатарым, өзіміз Чина деп атайтын Леха Чиненковтың дауысын естіп қалдым, бірақ оның шәңкілі соққан алақандардың сатырына көміліп кетті. – Тоқтаңдар, тоқтаңдар, балалар, – деді Фадеев орнынан тұрып, күтпеген жерден, әрі зор, әрі жігерлі жігіт дауыспен. Ол әлденеге абыржығандай, жүзі дірілдеп, өңін от шарпығандай қызарып шыға келді. – Бұлай асыра сілтей берсе, шарана деп сәбиді суға төгіп тастауға бо-лады ғой... Барлық азапты бит шаққан құрлы көрмеймін деп көкірек көтеріп, кеуде қағу оңайдың оңайы. Ал мынау Женя
шприцтерден қорқатынын шынымен мойындап тұр. Онда тұрған не бар, мысал үшін, одан мына мен де қорқам. Кәне, шын батылдық танытып, шындықтарыңды жасырмай, шприцтен қорқатындарың қолдарыңды көтеріңдерші! Залдағылар ду етіп күліп жіберді де, жапатармағай қол көтерді. Тек Цупаның қолы ғана көтерілген жоқ, бірақ мен оның шешекке қарсы жаппай егу жүргенде «Диңамо» – ЦДКА матчының билетін беріп, медсестра инесінің астына басқа біреуді әкеліп, өз орнына басқа баланы ектіргенін білетінмін. – Қорқақ деп өзіне-өзі дүдамалданған, күдіктенген адамды емес, сол дүдәмал-күдігін өзінен-өзі жасырған адамды айту керек. Батылдық – өзгенің де, өзіңнің де кемшілігіңді көлгірсімей бетке айту, ағыңнан жарылып айту. Бірақ, қайткенмен де барлығын өзіңнен бастау керек, – деп, неге екені белгісіз, езілген күрсініспен езу тартты. Жаңа ғана Цупаға дүркіреген зал енді сол қалпында сатырлатып жазушыға қол соқты. Гороно өкілінің шеңбірек атқан төс қақпағы жеңіл демалып, жұмсарғандай болды. – Біздің құрметті Александр Александрович өз кемшілігіне қатал қараудың, жолдастық сынға құлақ асудың бәрімізге асқан үлгісін көрсетіп, «Жас гвардияның» әлдеқайда жақсы нұсқасын жасап шықты ғой,— деді ол. Фадеев қайтадан саусақтарының ұшымен ақ күміс самай шаштарын шиыршықтай бастады...
Үлкен ұлым кедасымен үйкелейді кілемді, шығарады еденнің жын-ойнағын, Әкесіне, мына маған, құпия,
өзіне-өзі беймағұлым, беймәлім.
Кім болады?
Қандай болмақ?
Он алтыда қылшылдап өзінен-өзі қойылмаған,
уайым маған – бұл сұрақ! Педсоветте тұрады ол –
дөңайбатпен дөңкиіп, Менің ұлым – үлкен ұлым –
ұлым менің ең қиын. Тұрады ол ауызын буып тіс жармастан
әлемдегі ең бір тұйық баладай – Тұрады ол жалғыз өзі — жалғыз дара.
Одағай.
Уыздай жас. Морт ойлайды –
қорқа алмайды жазаңнан, құдай ұрғыр әдеті осы, кессең – қансыз сазарған. Үндемес хан...
деген оған ат жабысып күйсе де, Үндемейді ерегессе –
басы жерге тисе де. Үйдей-үйдей мінезі бар –
мінезі бар оспадар, бірде шашын бастырыпты,
еліктепті басқаға... Жасанды тіс бір мұғалім түтіккенде түсінен, «Фашист!» депті айқай салып,
ызғар шашып ішінен. Мұндай хақы кім беріпті, тап осындай заң бар ма екен –
педагогтық шарғыда, Жасанды айқай, жалған дабыл –
азаматтық даңғыра. Өлтіргені осы емес пе –
тышқан мұрнын қанатпаған баланы қанды қасап қаскүнемнің жасай салу бодауы! О, жарықтық Ушинский осы кезде қабірінен
тұрса егер, фашистка деп өзін атап, көзін шұқып
шын сөгер... Мен бұл жерде тыпыршимын,
тыпырлаймын, көнемін, еш төрелік айта алмаймын.
Әкесімін мен оның. Менің ұлым – үлкен ұлым,
періштеден тым аулақ. Өз бағасын өзім бердім:
«үндемейтін сұғанақ». Педсоветте кірпі сынды тікендерін тараған, кірпиязсып кіртиеді, қарамайды туралап. Мектептегі өзі сынды Стенька Разиндерінің арасында үндемесім,
не істегенін көрмедім. Адамдықпен сөйлер тілде
мен жіберген қателіктен құралған Үндемейтін Антологиям –
аумай түскен ол менің. Олар маған мұң шағады –
айтатыны бір желеу, « Ұлыңыздың хоббиі сол – жауап бермеу, үндемеу. Петя дейді, жауап берсей,
үйренсеңші, қысылма! Ең болмаса сөйлеп қалсай, әкеңнің бар тұсында! Ұлыңыздың мылқаулықтан жоқ па дейміз зақымы, мұғалімге қаны ұйымас... толмайды әлде тақымы. Алдыңғы күн Раскольников бейнесіне тіреліп... Ұлыңыздан сұрап едік...
түртіп алмай, түнеріп, Үндемес хан аузын буған,
жақындатпас шіреніп, Неге, неге үндемейсің,
айтшы сырын білелік?» Ол сол кезде кедасымен еден шұқып тылсымсып, Қырықтырған шаштарының құнын алды бір шымшып: «Сіз өзіңіз маған берген сұрағыңыз жауабын айтып қойған жоқ па едіңіз...
сабыр етпей шамалы»... Тап сол айқай шығып тағы
соңы ұласты шаңқылға: «Сұрасам мен сұрадым ғой... марксистік тәсілдерден ауытқымай, горононың кестелерін
қалт еткізбей қалтқыдай... Неменеңе ыржақтайсың,
қылжақтайсың жетісіп, Біздің күнді көрдіңіз ғой –
бір тыныштық жоқ, былай... Ұлыңызды көрдіңіз ғой...
о, тамағы тоқ құдай!» «Көрдім. Көрдім». Шындығында көрдім оны –
көрдім кенет, аққұла. ...Педсоветтен кейін біздер ажырастық, жаңағы томырайып топ ішінен ұлым үнсіз қарады. Таптырмаған сауалдардың қыжылдаған жауабы безеу бетті бозбаланың жанын күйзеп барады. Мен де тұйық, томағамын,
болғаныммен сөзге ұшқыр, «қайран» деумен келем ылғи
у-шуым жоқ өзге ешбір. Үндемеймін. Қағажумын,
жалғыз дара қалпымда, Сол бозбала секілдімін.
Тек әкем жоқ артымда... Менің – Саша және Тоша деген тағы екі ұлым бар. Оларды әзірге педсоветтерге шақырмайды, өйткені Саша – алтыда, ал Тоша – бесте ғана. Сашаны мен оқытып үйрете бастағанымда ол әуелі іліп кете алмай, іс қиынға айналды да, артынша Фрейд тәсілін пайдаланғанда, бірден «юбка» деген сөзді дауыстап оқи жөнелгені. Жер бетіндегі бала атаулының көпшілігі сияқты, менің балаларым да «қонарын сай білетін» менің шалбарымның шалғайына жабыспай, шешелерінің юбкасының етегінен ұстап өсіп келеді. Саша мезгілінде жүріп, мезгілінде сөйлеп кетті. Саша күтпеген күйректіктерден күрт жанданып, күшін жан-жаққа шашып тез жарылатын жарылғыш қоспа сияқты. Ол табан астында дүниенің бәрін астын үстіне шығаруға бар да, артынша күрт солықтап, иегін жаңбыр тамшылары сорғалаған терезенің жақтауына сүйеп, ұзақ сонар бірдеңе ойлайды. Тоша сүт те ішпеді, өспеді де, жансыз баладай жатып алды.
|