Профессор Алма Қыраубаеваның жаным садаға еңбегінен бүгінгі

Қазақ атам бұрынғыдан сөзге шешен, ер еді,
А
қкөңілді, кішіпейіл, аққан білім кемесі.
Болса егер батыр бабам 
Қабанбай мен Бөгенбай,
Аз
ғындарды кісі өлтірген жөргегінде жер еді.
Біз біреуге талай жылдар бодан болды
қ, алдандық,
Үгітке ердік, арақ пенен темекіге арбалдық.
Б
ұдан былай алданбайық, арбалмайық ешкімге,
Десе
ң егер, болмасыншы желтоқсандай құрбандық.
Биболат 
өлеңін оқып болған соң, «Мұхтар Шахановтың мынадай бір
өлеңі бар...» – дей беріп едім, Гүлшат: «Мен сол өлеңді оқып
берейінші», – деп с
ұранды.
Әр дәуірдің еркіне сай нарқы өзгерген алтынның,
Айналайын алтын 
әнім, жас өркені халқымның...
Бірінші жолын 
ғана оқып үлгірді-ау. Әрі қарай даусы дірілдеп, іштей
егіліп т
ұрып қалды. Демін алып, қайта кірісіп еді, оқи алмады.
Ж
үректер жылай бастады. Болмайтын болған соң, Гүлшат орнына
отырды. 
Өзімді тоқтатып, ар жағын оқып аяқтадым:
Ж
ә, не деген нүктесі көп, бүкпесі көп өмір ең...
Т
өрт жыл өтті шындық күліп шыққанынша көгінен.
О
қ бойы озып тұрыпсың-ау сол аумалы кезеңде-ақ
Пыша
ққа сап бола алмайтын әкімдердің көбінен.
Өсер ұлдың қай сәтте де бүлік болмақ қалауы,
Лаула, лаула, желто
қсанның мұзға жаққан алауы!
Өздеріңдей өр намысты жас өркені бар елдің,

Еш
қашанда еңкеюге тиісті емес жалауы!
Өзімді іштей қайрай отырып, әрең дірілдей оқып шықтым.
– Ала
ңда «Менің Қазақстанымды» айтып едік.
Сол 
өлеңді еске алайықшы, – деді Айсұлу.
Б
әріміз қосылып сол өлеңді және «Желтоқсан желін» айттық.
Со
ңында 7-жылдықтағы Айдарбек мырза желтоқсанда құрбан
бол
ғандардың әруағына бағыштап құран оқыды. Бетімізді сипап
отырып 
қалдық. Сөз қорытар ма екен деп Рақымның бетіне қарап
едім, к
өзі жасаурап, басын шайқады.
– Ал желто
қсан құрбандарын еске алу жиынын аяқтаймыз. Олардың
жасама
ған өмірін сендерге берсін, көрмеген қызығын сендер
к
өріңдер...
Б
ұл әлсіздік дегенді қойсаңызшы. Дауыс дірілдеп кетіп барады.
К
өмек іздегендей мұғалімдерге қараймын. Балаларға қарама-қарсы
отырып ал
ған екенбіз. Көздері қып-қызыл. Зал толы бала-шаға қылп
етпей 
қарап қапты. Тым-тырыс. Әншейінде тыныштандыру қиын
болар еді.
Қатыгездікті көп үйренген қазіргі жас баланың жүрек мұзын
жібітетін н
әрсе – мұғалімнің жылы жүрегі. Жасандылық әсер
етпейді.
Жиынымыз: 
үлкендері аруақты еске алып, көздерін сулап отырып
әңгіме айтқан, кішілері беріліп тыңдаған, жаңа бір әсерге бөленген
т
әрбиелі отбасының тірлігіндей болып шықты. Соған қуандым.
Осы ауылда желто
қсанға қатысқаны үшін бес жылға сотталған
а
ғалы-қарындасты екі кісі бар дейді. Кейін ақталып шығыпты.
Қарындасы камерада ұзақ уақыт цементтің үстіне отырғандықтан,
денсаулы
ғынан айырылған көрінеді. Құдай амандық берсе, келесі бір
ретте сол кісілерді
ң әңгімесін тыңдату керек екен деп ойладым.

М
ҰҒАЛІМ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ
Өз шығармашылығын тоқтатқан мұғалім баладан шығармашылық
к
үте алмаса керек. Өзінің шығармашылық қуаты бар мұғалім баланы
қуатттандырады.
Бір к
үні төте жазуды үйреткенде, әр балаға арабша екі– үш
шума
қтан өлең ұстаттық:
– Ш
әмшігүл халқына бір гүл болады,
А
қыл, білік қосылса нұр болады.
Қызыл гүлім, шешіп бер жұмбағымды, –
Парасатты кісілер кім болады?
– Г
үлмира, ақылың бар жас баласың,
Кісілікті ме
ңгерсең бас боларсың.
Ер 
Қабанбай, Бөгенбай кімдер еді, –
Қазақтың қорғап қалған астанасын?
– Серігім, ана
ңның шын серігі бол,
Жігітті
ң жасығы емес, берігі бол.
С
ұрағыма ізденіп жауап берші,
Абайды
ң не себептен қайғысы мол?
– Салауат, ер 
қазақтың ұрпағысың,
Сен-да
ғы көк жүзіне шырқа құсым.
Хан Абылай кім еді, айтып берші,
Болса егер о
қып білген бұл танысың?
– К
әмшаттың мен білетін жаны таза,
Ылайым алыс болсын п
әле-жала.

Қырмызым, жұмбағымның шешуін айт,
Заманынан жан бар ма ту
ған оза? –
деген сия
қты, ақындық шыбыттан туа қоймаса да, бала ж үрегін
қозғауға жарады-ау деймін, ұзамай, қайыра өлеңмен жауап ала
бастады
қ.
Саба
қтың ережедегідей қатып қалғаннан гөрі, шығармашылыққа
итермелейтін т
үрлерін тапқан мұғалімдердің еңбегі еленетін еді.
Айс
ұлу бике дыбыстарды түсіндірудің жаңа бір әдісін ойлап тапты.
Ал бастауыш балаларына: «Дыбыстар» та
қырыбын
қорытындылаймыз», – демейді, «Дыбыстар әлемі туралы ертегі айтып
беремін», – дейді. Содан ертегі басталады:
– Бая
ғы заманда дыбыстар елінде Қатал атты патша болыпты. Ол өз
қарамағына бірнеше дыбысты алып, өзгелеріне әлімжеттік көрсетсе
керек. Осы о
қиғадан кейін дыбыстар жан– жаққа бөлініп, кетіпті.
Еркіндікті 
ұнататын әнші дыбыстар бір бөлек, таңбалар бір бөлек
тарапты. Бір к
үні оларға Қатал патша ашуланып, қол астындағы
дыбыстарды «Таст
өбе» зынданына қамап, сиқырлап тастапты деген
суы
қ хабар жетті. Ұялшақ бауырлар: «Ұямыз бір бауырымыз еді ғой,
қиындықта іздемесек, көмектеспек, ұят қой», – деп, жолға шығыпты.
8 т
үйені жолға жабдықтап, 8 батыр да шығыпты.
– Ал, балалар, 8 т
үйеге қандай батыр мінді?
Керуен к
үн бата жолға шығып, таң ата құр сүлдерлері жүрген,
үндемейтін екі батырға жолықты. Олардың тағы үш бауыры бар
екен. С
өйлей қалса, қос дыбыс айтады екен.
– Та
ңбалар: ь, ъ және я, ю, ё.
Керуен екі т
әуліктей жол жүріп, бір ауылға келді. Бұл ауылда 12 әнші
бар екен. Оны
ң біреуі тілді еркін меңгермеген, шеттен келген әнші
екен. Ол кім? Жергілікті 11 
әншінің дауыстары әр түрлі естіледі екен.
Ішінде 
өте бір қу дыбыстар бар екен.
– Неге дыбыстар 
әр түрлі?

– 
Өйткені жуан, жіңішке сөйлейтіндер бар.
– 
Қай дыбыс қу?
– У, 
өзі қу. Жуан да, жіңішке де, дауысты да, дауыссыз да бола алады.
Демін ал
ған керуен дереу жолға шықты. Ұзақ жол бұларды белгісіз
өлкедегі ауылға әкеп тіреді. Ондағы елдің үні қызық екен. Біреулері
ырылдап, біреулері ы
ңылдап, біреулері ымдап сөйлеседі екен.
Т
ұрғындарының жалпы саны жетеу екен.
– Б
ұлар кімдер, қалай аталады?
О
қушылар үнді дыбыстары екенін айтып, атап санап шығады.
Ж
өн сұрасып, жағдайды айтып, бұлар осы маңда ысылдап,
пысылдап, ыш
қынып, күрсініп жататын 11 тас төбешік барын естіп,
бел шешіп, дем алмастан, тас т
өбелерді бетке ұстай қозғалады. Тас
т
өбелерге келген соң, әркім өз бауырының атын атап, дауыстайды.
– 
Қай дыбыс қандай дыбыстарды шақырады?
Балалар 
ұяң дыбыстардың жұптарын атай келіп, одан соң қалған
қатаң дыбыстарды анықтайды.
С
өйтсе, сиқырды жеңудің басты шарты Мейірімді келтірмеу керек
екен. Біра
қ осы оқиғадан кейін мейірім әр дыбыстың жүрегінен орын
алып, бауырларды табыстыр
ған екен. Табысқан бауырлар бұдан кейін
тату т
ұрыпты.
Сонымен балалар сурет салады. Динараны
ң суретінде: Бастауыш,
Баяндауыш, Толы
қтауыш, Пысықтауыш, Анықтауыш деген
бала
қайлар әрқайсысы өзінің сипатына сай қимылдауда: Бастауыш
машинаны
ң рөлінде отырып жатыр. Баяндауыш артындағыларға
жа
ғдайды түсіндіріп, баяндап тұр. Ілесіп Толықтауыш келе жатыр.
Пысы
қтауыш соңындағы Анықтауыш деген бикешке бірдемені
пысы
қтап айтып беруде. Анықтауыш бикештің бастауыштың
қасында тұрмағаны болмаса, суреттен-ақ баланың тақырыпты
ме
ңгергені көрініп тұрды.
Айс
ұлу бике осы сабағымен және еркін әрі тартымды сөйлеуімен,
әртістік қабілетімен республикалық мұғалімдер байқауында бірінші

орын алды. Бас
қа мұғалімдеріміз Айсұлу бикенің «оқушылары»
болып 
қатысып, рөлге кіріп, ойнап отырды.
Саба
қтарды ойын түрінде жүргізуге көп мән берілді. «Ежелгі
әдебиет» сабағында тақырыпты өтіп болған соң, сценарий
құрастырылып, рөлдер белгіленіп, оны жылдық оқушылары алдында
ойнайды. Жа
қсы шыққандарын бүкіл мектепке көрсетіп отырдық.
Б
ұл тақырыпты есте сақтаудың, бала шығармашылығын дамытудың,
б
ұйығылықтан құтқарудың жолдары еді.
Кей та
қырыптарды синхронды оқытуды ойластырдық. Бірнеше
м
ұғалім әрқайсысы өзінше, бірақ бірін-бірі оқи отырып, сабақ
жоспарын жасады. Бір 
ғана «Әл-Фараби» тақырыбын әдебиетші,
тарихшы, музыка, сурет п
әнінің мұғалімдері бірігіп өткізген
к
үндеріміз болды.
Әдебиеттен сабақты түсіндіріп тұрып, мазмұнына қарай шағын
б
өліктен соң, айтылған әңгіме бойынша таяныш (тірек белгі) жазуды
ұсынамыз. Бұл тәсіл, біріншіден, оқушының сабақты көңіл бөліп
ты
ңдамаса, таяныш жаза алмайтындығын есінде ұстауына, екіншіден,
үй тапсырмасына дайындалғанда, жұмысын жеңілдетуге
к
өмектесетін еді. Бұл сабақтан оқулық шығып үлгірмеген кездің
өзінде таяныш жазу арқылы өтілген сабақты еске сақтап, талдаудан
еш 
қиналған жоқпыз.
Саба
қ барысын ойластырғанда, балаға қайтсем көмек беремін, қалай
ж
ұмысын жеңілдете аламын деп ойлану керек. Жол таба алмайтын
қиындыққа, тұйыққа тіреп қоюға болмайды. Өйтсе, баланың
ы
қыласы өледі.
Т
ҮРКІ ӘДЕБИЕТІН ИНТЕГРАЦИЯЛАЙ ОҚЫТУ
Д
үниедегі 6 млрд халықтың 200 млн-дайы түркі – түрк жұрты.
Қырдағы – қазақ, ортадағы – өзбек, таудағы – қырғыз, Сібірдегі –
саха, тоба, ха
қастар, Қапқаз жайлаған – ноғай, балқар, қарашай,
әзірбайжан, көне Қазан хандығының ошағын үрлеген татар, башқыр;

мына жа
ғы – Балқан тау, ондағы түрік ағайындар – барлығымыз
т
үпкі тарихымыз бір, тіліміз, дініміз бір елміз. Жанымыздағы Ташкент
– М
ұхтар Әуезовтің оқыған жері, Тұрар Рысқұловтың, талай
мар
қасқа азаматтарымыздың бас қосып, Түркістанды құрған жері.
Тарихты
ң арғы жағына бойласақ, қазақ-өзбектің бірінен-бірі бөліп
ала-алмайтын с
әттері шығады. XIV ғасырда Шығысында – Қара
Ертіспен, т
үстігінде – Балқаш, батысында – Түркістан, Ташкентпен,
Қашқар арасын билеген Моғолстан мемлекетінің қазақ хандығын
құрудағы орны ерекше болды. Моғолстанның әміршісі Жүніс
ханны
ң екі қызы (Михр Нигор ханым мен Хұб Нигор ханым) XIV
ғасырдағы екі елге ортақ тарихшы Мұхаммед Хайдар Дулати мен
М
ұхаммед Бабырдың аналары еді. Кейін Қашқардың, Кашмирдің
билеушісі бол
ған, сол тұстағы қазақ– өзбек тарихын, «Тарихи
Рашиди» кітабында жазып кеткен. М
ұхаммед Хайдар Дулати 1499
жылы Ташкент ша
һарында дүниеге келген.
1626 жылдан бастап, отыз жыл бойы Самар
қанның әміршісі болған
алшын Жала
ңтөс Баһадүр 1576 жылы Сыр өңірінде Сейітқұл деген
кісіні
ң шаңырағында туған еді. Оның 1643 жылы Жетісуды Салқам
Ж
әңгір билеп тұрған кезінде, басып кірген жоңғарлармен шайқаста
20 мы
ң қолмен көмекке келгендігін А.И. Левшин өзінің «Описание
Казахских Орд и степей» деген кітабында жаз
ған. Жалаңтөс Баһадүр
өзбек жұртына Абдул керим деген лақап атпен танымал болған-ды.
Ол салдыр
ған «Тіллә-қари», «Ширдар» медреселері әлі күнге
Самар
қанға көрік беріп тұр.
Б
ұл айтылғандардың сыртында XVIII ғасырдың аяғы мен ХІХ
ғасырдың бас кезіндегі Сыр бойы, Жетісу өлкесіндегі Қоқан, Хиуа
ханды
қтары да біздің сылып алып тастай алмайтын тарихымыз.
Сансыз бапты
ң мекені ғана емес, ар-ұят пен парасаттың, дін мен
салтты
ң дәстүрлі мекені болған 40 қақпалы Сайрам мен Түмен
бапты
ң тәрбиесін алған, үлкен Түркістанның өзегі кіші Түркістан,
Сы
ғанақ, Жент, Ташкент арасы бір жағы Баласағұн, Талас, Шу – Ұлы
Жібек жолыны
ң сан тарам байланыстары ежелден қалыптасқан
а
қиқат.

Т
өле би бабамыздың Ташкентте мәңгілік мекен табуы да осы тарихи
орта
қтастық белгісі деуге болады.
Қазақ-өзбек ақын-жазушыларының достығы мен парасаты екі елге
бірдей а
ңыз болған.
Өзбек жазушысы Насыр Фазыловтың «Мейірім» деген естелігінде
Айбек пен С
әбит Мұқановтың арасындағы қимас достықтың биік
кісілікке 
ұласқанын суреттейді. Соның куәсіндей боп Алматыдағы
Медеу шат
қалында бір тас жатыр. Онда былай деп жазылған: «Бұл
ж
ұмыр тасты бауырым Мұса Айбекке сыйға тарттым. Сәбит
М
ұқанұлы. 3.06.1962 жыл».
Сонымен, т
үбі бір түркілер болып есептелетін қазақ-өзбектің бай
тарихы мен м
әдениетінде ортақтықтар мол екен. Ендігі мәселе:
осыны 
ұрпақтар санасына қалай сіңіреміз? Мектепте қалай
о
қытамыз? Олар тарихтан нені алуы керек? Халқымыздың рухын
к
өтеретін бұл тарихтар кеңестік идеология кезінде мектеп
о
қулықтарына кірген жоқ. Тәуелсіздігіміздің сегіз жылында енді-енді
о
қытыла бастады. Жаңа буын оқулықтарына енгізілуде. Бұрынғы
ғылыми еңбектерде зерттеушілер ежелгі әдебиетімізді әрқайсысы
хал
қына бейімдеу ыңғайын танытты. Әркім «көрпені өзіне қарай
тарт
қысы келгені», өзіне икемдегісі келгені бүгінде жасырын емес.
Соны
ң ішінде түркі мәдениетінің түркі тілдес халықтарға ортақ
м
ұра екендігін талмай айтып, терең зерттеулерін осы бағытта
ж
үргізген Әмір Нажип сияқты түркітанушылардың еңбегі зор болды.
Б
үгінде болашақ ұрпағымыздың санасына осылай сіңіруіміз ләзім.
Қазақ-өзбекке ортақ әдебиеті мен тілінің тарихы, арысы, сақ, ғұн
заманынан, берісі, У-УІІІ 
ғасырлардағы архаикалық Түркі империясы
кезінен басталады. Ежелгі 
әдебиетті өзінше бір әлем ретінде
бейнелеген, оны
ң шығысында Қашқари мен Баласағұни, орта
т
ұсында Йасауи, батысында Қорқыт ата жатыр. Соның бәрінде де
т
үркі халықтары тарихының дүниетаным үрдісі, ахылағы, адами
құндылықтары, салт-санасы айқын көрінеді.
Т
үркі әдебиеті туралы сөз болған кезде ұрпақтар санасында талай
жазуды
ң ауысқанын, кирилл, латын, араб жазуынан бұрын 26 әріптен

т
ұратын жазуы болғандығын айтуымыз керек. Оның дәлелі – Есік
қаласынан табылған Алтын Бекзаданың жанындағы күміс
тоста
ғандағы жазу. Ол біздің з.д. V ғасыр болатын. Ал VIII ғасырда
осы та
ңбалармен тасқа сызып, тұтас жыр жазған болатын. Ұзындығы
2,5 -3 метр, ені – 1,5-2 метрге дейінгі алып тастарды
ң екі беті мен екі
қырына жыр мәтінін жазып шығу үшін қанша уақыт керек болды
екен? Мо
ңғұлияда тұратын қазақ зерттеушісі Қаржаубай
Сарт
қожұлының деректері бойынша, әуелі, тасқа әріптердің ізін
сызып ал
ған, орнына ерітінді құйған. Біраздан соң ерітіндінің ізі
үгіліп қалатын болған. Қазақ руларының тасқа басып жүрген
та
ңбалары осы жазудың жекелеген әріптері еді.
«Орхон ескерткіштері» аталатын б
ұл жырда айналада жау анталап
т
ұрған кездің өзінде ұзын найза, өткір қылыш, жүйрік атпен кең
жайыл
ған түркі жұртын біріктірген Білге қаған, Құлтегіндей
әскербасы, Тоңұқұқтай ақылшы жыраулардың еңбегін ардақтайды.
А
ңдаусыз тауғаш деген елдің уысына түсіп қалып, тәуелсіздігінен
айырыл
ған жылдарын түркі тарихының ең қаралы беттері ретінде
ба
ғалайды. Інісінің ағасындай бола алмағандығын, ағаның орнын
бас
қан хандардың жалтақтығын, бегі мен халқының
ымырасызды
ғын сынап, боданды қтың себептерін ашады. Одан соң
т
үркі халқының бақытына К өк тәңірі мен Ұмай ананың
қолдауымен, Елтеріс атты ер туғанын, Елтерістің шашылғанды
жинап, 
қайтадан тәуелсіздік тізгінін қолға алғанын жазады. Ой-
м
ұраты бүгінгі күнмен үндескен бұл жырдың жас ұрпаққа берер
танымы мен та
ғылымы мол екендігі даусыз.
УІІІ-ІХ 
ғасырлардағы оғыздар билігі заманына жеткен сарындар
«
Қорқыт ата кітабы» мен «Оғыз қаған жырында» сақталған. Биыл
Қорқыт атаның өмір сүрген уақытына 1300 жыл толып отыр.
Қорқыттың түркілер тарихындағы орнын, қазақтың жыраулық,
к
үйшілік, бақсылық өнерінің атасы екендігін сіңіруіміз керек.
Қорқыт тартқан күйлер, Қорқыт айтты деген нақыл сөздер бүгінгі
тіліміздегі 
қолданыста сол қалпында сақталған: «Күл төбе болмас,
Қара есекке жүген салсаң да, тұлпар болмас. Күңге қамқа тон
жапса
ң да, ханым болмас. Ескі қамыс біз болмас. Ежелгі дұшпан дос

болмас. 
Қыз анадан көрмейінше, өнеге алмас. Ұл атадан көрмейінше,
сапар шекпес» деген на
қыл сөздердің баламасы мақал-
м
әтелдерімізде түркі жұртына кең тараған «Алпамыс батыр»
жырыны
ң түркі желісі «Алып бамсыда», көнеден жеткен «Қорқыт ата
кітабыны
ң» ішінде.
Х-ХІІ 
ғасырлар әдебиетінен Әбунасыр әл-Фараби бабамыз дүниеге
келген Отырар, Отырарды
ң қазақ мәдениетіндегі орны, Фарабидің
Орта 
ғасырдағы Ояну дәуіріндегі алып тұлғаларының бірі екенін
айту. Математика, музыка, философия, поэзия саласында
ғы
е
ңбектерін түсіндіру; Ахмет Ясауи, оның сопылық ілімі «Хикметтер»
кітабыны
ң мазмұнын талдау, мағынасын ашу қажетті. Бұл дәуірдің
әдебиетінен кеңірек тоқталуды тілейтін Баласағұнидің «Құтты
білігі» мен 
Қашқари «Сөздігі» бар.
13 мы
ң жылдан тұратын «Құтты білік» кітабына ХІ ғасырдағы
т
үркілердің әлеуметтік, саяси, ахылақ, адамгершілік мәселелері
к
өтерілген. Оны жазған адамның өз заманының ойшылы екендігі
ха
қ. Кітапта Платон мен әл-Фарабиден бастау алып, әл– Ғаззали
е
ңбегінде талданған, Фирдоуси, Низамидің көркем шығармаларынан
к
өрініс тапқан, одан Сұлтанмахмұт, Абайға дейін келген кемел адам,
кемел 
қоғам мәселелері көтеріледі. Баласағұни өзінен бұрынғы
«Саясатнама», «
Қабуснама», «Тарихи масуой» сияқты дидактикалық
сарында
ғы кітаптарындағы ойлары түркілік мұраттар тұрғысынан
дамытты.
Т
үркілерден шыққан ірі филолог-ғалым Махмұт Қашқаридың
«С
өздігінде» бүгінгі жастар білуге тиіс мағлұмат– деректер мол. ХІ
ғасырдағы түркі даласын өз көзімен аралап көріп, жазылған
е
ңбектердің құндылығын парықтаған адам, одан фольклор үлгілерін,
жа
ғрапиясын, тарихи деректерін табар еді. Қашқаридің бұл кітапты
жазуда
ғы мақсаты ислам дәуірінде үстем болған араб тілінен түркі
тіліні
ң ешқандай кем еместігін дәлелдеу болса керек. Кіргізілген 262
ма
қал-мәтелдің 60-тан астамы қазіргі қазақ тілінде ешбір өзгеріссіз,
сол 
қалпында қолданылады.
Т
үркі әдебиетін қалыптастыруда Алтын Орда дәуірінің рөлі зор. Ол
кезден жеткен он ша
қты жазба ескерткіштер назира әдебиеттің діни

а
ғартушылықтың дамуына әсер етті. Алдыңғы дәуір әдебиетінің
сопылы
қ поэзия үрдісі жаңа бір мазмұнда жалғасты. ХІХ ғасырдың
екінші жартысы мен ХХ 
ғасыр басындағы қазақ әдебиетіндегі қисса-
дастан жанрыны
ң дамуына да Алтын Орда кезіндегі әдеби дәстүрінің
ы
қпалы зор болды.
Осы м
ұраларды төкпей-шашпай, өзбек – оны тек өзбектікі демей,
қазақ – оны тек қазақтікі демей, ортақ жәдігерлік ретінде оқуымыз
керек. Сонда 
ғана рухымыз рухтана түседі. «Ортадағы үй кең болмай,
шеткі 
үй ел болмайды» деген бар. Кіндік Азия, Орта Азия елдігін
к
өрсетуі – парыз.
XV 
ғасырдан бастап, түркілер әдебиеті өзінің ортақ ошағынан
шы
ғып, жеке-жеке даму үрдісін бастайды. Қазақ әдебиеті болса, Асан
Қайғы, Қазтуған, Шалкиіз, Доспамбет, Жиембет, Бұхарға дейінгі өр
рух
қа толы әдебиет көшін бастайды. Жыраулық поэзия дамиды.
Өзбек әдебиеті Сақақи, Лутфи, Әлішер Науайы, Тұрды, Гүльхани
болып, М
ұқими, Фуркатқа дейін жалғасады.
Қазақ мектебі жалпы түркілік әдебиеттің, қазақтың кейінгі төл
әдебиетіндегі іздерін, әсіресе Х-ХІХ ғасыр басындағы әдебиеттегі
ежелгі 
әдебиет дәстүріне, сабақтастық жағына назар аудартуы керек.
Б
үгінгі егемендікке қол жеткізген уақытымызда бұрынғымызды
жас
қанбай көрсетіп, осыған дейінгі оқулықтардағы: «Қазақ әдебиеті
Б
ұхар жыраудан басталады» деген мүлде қате тұжырымды
ж
өндеуіміз керек. Енді ұрпағымыз қазақ мәдениетінің түп тамыры
тере
ңде екенін біліп, туған еліне деген мақтаныш сезімі қалыптасып
өсуі керек.
Т
үркі тарихы әлеуметтік жағдайларға байланысты, қолдан
ұйымдастырылған геноцид, қызыл-қырғын салдарынан 5 млн қазақ
шетелде ж
үр. Соның қомақты бөлігі – Өзбекстанда. Оның ішінде ата-
бабасынан бері сол жерді мекендеп отыр
ғандары да, жоғарыдағы
себептерге байланысты кейін к
өшіп барғандары да бар. Қазіргі
а
қпарат деректері бойынша, Өзбекстан ұлттық-демократиялық ел
болуды ойлап отыр
ған сияқты. Бұл тәуелсіз болуға ұмтылған әрбір
халы
қтың арманы болса керек. Бірақ осы жағдайды өзбек ұлтының
өзекжарды мүддесінің тасасына қазақ ұрпақтарының өзінің ұлттық

сипатын са
қтауға деген мүддесі қалып қоймауы керек. Оған сенеміз
де. Ол жа
қтағы бауырларымыздың жағдайы бүгінгі күнде салт-
д
әстүрін, тілін сақтауы жөнінен бізден төмен деп айта алмаймыз.
Қазақ тілі – біртұтас, монолитті тіл, дүниенің қай түкпірінде
болмасын, ол бір-а
қ тілде түсініседі. Бірақ күндердің-күнінде Кемал
Атат
үріктің: «Түркия Республикасын құрған түрік халқы, түрік
ұлты. Түрік ұлты деген сөз – түрік тілі деген сөз» , – деп ұран
таста
ғанындай, заман мүлде келмейді деу де қиын. Сондықтан бұл
жа
ғдайға ондағы қазақ қауымының, зиялыларының ұлт ретіндегі
өзіндік болмысын сақтап қалуға деген талпынысы мен жігері зор
рухани к
үш бола алады.
Осы сия
қты, дінде де бірлік керек бізге. Христиан сербтер мен
м
ұсылман босниялықтар, Армения мен Әзербайжан арасындағы
со
ғыстардың сыры белгілі. Қазір арамыздаға сынадай қағылғысы
келіп ж
үрген әр түрлі діни ағымдарға қарсы тұрудың бір амалы –
балаларды мектептен 
ұлттық рухта тәрбиелеу.
«Б
өрікті бөрік ішінде басы бар адам ғана сақтайды. Өз есімін
ж
үрегінде оты бар адам ғана сақтайды», – деген Расул Ғамзатовтың
с
өзі есімізде. Жүрегінде оты бар ұрпақ керек.
1997 жылды
ң 5 желтоқсаны күнгі «Егемен Қазақстандағы» «Тәлім
мен т
әрбие біртұтас талаптан туындайды» деген мақаласында
Қырымбек Елеуұлы Көшербаев: «Өз басым білім беру ісінде
этнопедагогика, 
ұлттық білім беру моделі тәрізді сұрақтарды бүгінгі
к
үннің өзекті мәселесі дер едім», – деген еді. Шындығында да,
к
өбіміздің көкейімізде жүргеніндей, ұлттық мектептің моделін жасау
– б
үгінгі күндегі ең зәру мәселердің бірі болып отыр. Біздің
мектебіміз алдымен 
ұлттық мәдениетімізді меңгерту, содан соң ғана
өзге мәдениеттерді таныту негізінде құрылуға тиіс екенін қазіргі
жастар арасында
ғы өзге мәдениетке құлдық ұру үрдісінің күшеюі
к
өрсетуде. Қазіргі жағдайда қазақ тілін аттап өтіп, ағылшын тілін
білу бірінші орын
ға шығып барады. Мектепті орыс тілінде оқып,
Еуропа
ға барып, ағылшынша университет бітірген балалар ертең
бізді
ң саяси элитамыз болмақ. Осы балалардың ұлттық мүддемізді
ойлайтын азаматтар шы
ғуы екіталай. Өйткені, өзге тілде сөйлеген

болса, 
өзге тілде ойлауы, өмірді қабылдауы, құндылықтары өзгеше
болады. «Тіл – болмысты
ң түрі» деп бекер айтылмаған.
Сол кездегі мектебімізді
ң тынысын елестетуге септігі тиер деген
ма
қсатпен аудандық оқу бөліміне арнап жазылған «Түсінік хатты»
қоса кетуді жөн көрдік.
ГУМАНИТАРЛЫ
Қ ҚАЗАҚ МӘДЕНИЕТІ МЕКТЕП-ЛИЦЕЙІ
1993 жылды
ң 2 тамызында Каскелең аудандық әкімшілігінде (№451) тіркелген.
Лицейді аш
қан – қазақ әдебиетінің ежелгі тарихын зерттеуші ғалым, Әл-Фараби атындағы
Қазақтың мемлекеттік ұлттық университетінің доценті Алма Қыраубайқызы.
Лицейді ашуда
ғы мақсаты – ауыл балаларының білім деңгейін
к
өтеруге өз үлесін қосу және өз бағдарламасы бойынша жаңаша
о
қыту жүйесін іске асыру.
Лицейде гуманитарлы
қ қазақ мәдениетінің бірнеше саласы
тере
ңдетіліп оқылады. Атап айтқанда: Ежелгі әдебиет, Қазақ
м
әдениетінің тарихы, Шығыс мәдениеті (Ислам мәдениеті), Көне
жазу, 
Әдеп (Қазақтың дәстүрлі тәрбиесі және тұрмыс– салты).
Қазақстан тарихымен танысу 1-сыныптан басталады. Бастауышта
«Тілашар» саба
ғы жүріп отырады. Осы оқытылып жатқан
саба
қтардан жақсы нәтиже жеткен. Біздің жыл санауымызға дейінгі
к
өне сақ, ғүн, түрік дәуірлеріндегі аңыздар мен орта ғасырдағы
жазба ескерткіштерден жа
қсы хабары бар. Осы сабақты 6, 7, 8–
сыныптарда о
қытатын ұстаз А. Қыраубаева университеттің 1-
курсыны
ң бағдарламасы бойынша жүргізуде. Оқушылар қазір Орхон
ескерткіштерін, «
Қорқыт ата кітабын», «Оғыз қаған жыры», «Құтты
білік», 
әл-Фараби еңбектері сияқты тарих қойнауына сақталған
құнды мұралардың мазмұнын тәуір біледі. Араб әліппесімен
жазыл
ған кітаптарды, «Шалқар» газетін оқи алатын дәрежеге жеткен.
Жо
ғарғы сыныпқа барғанда Орхон жазуын үйренбекші. Яғни «Көне

жазу» саба
ғы қазақ тарихындағы ең көне әліппелермен
таныстырады, 
үйретеді.
«Шы
ғыс мәдениеті» сабағы бірнеше курстарға бөлінген. Соның
ал
ғашқысы – Ислам мәдениеті. Бұл сабақтың мақсаты – Исламды
м
әдениет ретінде таныту. Оның тарихымен, пайғамбарлар жөніндегі
а
ңыз әңгімелермен, Құранның мазмұнымен таныстыру, әдеп-
парыздарды т
үсіндіру, имандылыққа тәрбиелеу. «Шығыс
м
әдениетінің» келесі курстарында «Қытай мәдениеті», «Парсы
м
әдениеті» сабақтары жоспарланған. Балаларды имандылыққа
т
әрбиелеуге «Тілашар» сабағы да бағытталған.
Лицейде 
қыз балалардың «Қол өнері» сабағына үлкен мән беріледі.
Болаша
қ өміріне қажетті дағдыларды үйретуге тырысады. Түрлі
та
ғамдар, оның ішінде ұлттық тағамдардың дайындалу әдістерін
к
өзбе-көз жасап үйретеді. «Өттім-біттім» емес, нақты үйреніп
шы
ққанын қадағалайды. Тоқу, тігу, пішуді үйретеді.
О
қушылардың парасаттылық тәрбиесіне көп мән беріледі. Әдеп
саба
ғын 1-сыныптан бастап жылма-жыл оқыту жоспарланған.
С
әлемдесу әдебінен басталған сабақ жоғарылаған сайын мазмұны
тере
ңдей түседі. Жоғарғы класта отбасы қарымқатынасына ұласады.
Шы
ғыс және Еуропалық этикетке де көңіл бөлінеді.
Лицейді
ң мақсаты – қазақ баласын әлем сахнасына қазақ құбылысы
етіп шы
ғару. Қазақ мәдениетін әлемдік мәдениеттің бір бөлшегі деп
қарайды. Өз мәдениетін терең білумен әлемдік мәдениетті білдіру
к
өзделген. Қазақ тілі, орыс тілі, ағылшын тілі Оқытылады. Балалар
а
ғылшын тілінде диалогтер сөйлесу дәрежесіне жеткен.
Лицей о
қушылардың емін-еркін пікір алысуына қатты мән береді.
О
қытудың демократиялық жолдарын ұсынады. Сабақ үстіндегі ұстаз
бен о
қушының еркін пікірлесуінің куәсі болдық. «Пікірім дұрыс бола
ма, болмай ма?» – деген жас
қанушылық байқалмайды. Пікірлесу
м
әдениетін едәуір меңгергені көрінеді. Лицейдегі оқудың ең бір
жетістігі деп осыны айту
ға болады.
Лицейде рейтинг ж
үйесі жолға қойылған. Балалардың сабаққа
қатысуынан бастап ынтасына дейін ескерілген рейтинг жүйесі жақсы

н
әтиже берген. Оқушылар ауырғанда болмаса, сабақтан қалмауға
тырысады. О
қуға аса ықыласты. Оның себебі оқушының
қызығушылығын оята білгенінде.
Лицейді
ң бүкіл құрылымы адамгершілік, бір-біріне деген сенім
негізінде ж
үргізіледі. Ұстаздар мен директор, ұстаз бен ұстаз, ұстаз
бен о
қушы арасындағы қарым-қатынас өте сыпайы, әлеуметтік
мінез-
құлықтың кішіпейілділікке құрылған белгілері танылады.
Амандасу 
әдебі, қарым-қатынас мәдениетін еңбектенуде
қалыптастыру үшін, оқушыға өте сыйластықпен қарайды.
Алдын ала ескертусіз сауалнама ж
үргізілгенде оқушылардың өз
мектебін аса 
қадірлейтіні анық аңғарылды. Аты-жөні көрсетілмеген
бір о
қушы: «Бұл мектепте әр адам өз жұмысын біледі», – деп жазған.
М
ұнда ұстаздан оқушыға дейін өз жауапкершілігін тиянақты
орындауына м
ән беріледі. Оқушылар өздерін еркін сезінеді. Айқай-
шу, 
қатыгездіктеп аулақтаған.
Ұстаздарға қойылатын талабы ерекше. Жиырма шақты тоқтамнан
т
ұратын талап адаамгершілік педагогикасына негізделген. Онда: «Баға
құнды емес, бала құнды. Әр бала – өзінше қайталанбайтын ғажайып
құбылыс», – деген жолдар бар. Ең негізгі мән беретіні – баланы
жасытпай о
қыту.
Лицейде 5 сынып бар: 1, 2, 6, 7, 8. Он бес м
ұғалім оқытады. Оның
бесеуі – 
әл-Фараби университетінен, біреуі – Әлем тілдері
университетінен, бірі – 
Қыздар педагогикалық институтынан: ғылым
кандидаты, аспиранттар, университет 
ұстаздары, таңдалып алынған
мектеп м
ұғалімдері. Ауыл ата-аналарының жағдайы төмендігіне
байланысты 
өте аз төлемақы алып отырса да (айына 300 теңге),
қайырымдылық жұмыс жүргізуде. Қиыншылықтарға қарамастан,
ұлттық мектептің деңгейін көтеруге өз үлестерін қосуда.
Саба
қтан тыс жұмыстары да оқушылардың көпшілік алдында еркін
с
өйлей алу, өзін сабырмен, еркін ұстау мәдениетін қалыптастыруға
ба
ғытталған. «Зерде», «Жырау және жыраулық дәстүр», «Әсемдік
әлемі» факультативтері мен үйірмелері, тұрақты «Би мәдениеті»
ж
әне басқа кештер, кездесулер жиі болады. Лицей оқушылар ғана

емес, б
үкіл ауыл өміріндегі ұлттық мәдени орталық рөлін атқарып
отыр. Онда
ғы өткізілген айтыстарға, Абай күндеріне, Жамбылдың
ту
ған күніне арналған кештерге, Лицей күшімен ұйымдастырылған
концерттерге ауыл адамдары, ата-аналар ы
қыласпен келеді. Ата–
аналар 
қазақ мәдениетінің көп ұмытылған тұстарын Лицейде
о
қитын балаларынан үйренетіндігін айтады.
Қазақ мәдениетін оқып-білуге басқа ұлт өкілдері де құштар. Бірнеше
бал
қар, түрік балалары, орыс мектептерінен келген балалар да оқиды.
Олар 
қазір қазақ тілін едәуір меңгерген.
Б
ұл мектеп-лицейдің құндылығы: Ескі авторитарлық педагогикадан
шы
ғып, баламен қарым-қатынастың адамшылық негізіне бет бұрған.
Саба
қтың қалыптасқан түрлерімен бірге, лекция-диалог, лекция-
практикалы
қ сабақтар қолданылады. Оқушылар толық түсінбеген
та
қырып қайталай өтіліп, одан да түсінбегендерді түстен кейінгі
«жетілдіру саба
ғына» жібереді. Оқушыны мақтау-қолдау тәсілдері
жа
қсы нәтиже береді. Қалыптастыру кезеңі үшке бөлінеді:
1. 
Өз мүмкіндігіне сендіру кезеңі (бірінші жылы).
Б
ұл кезде бағалар көтеріңкі қойылады.
2. К
үнделікті еңбек етуге дағдыландыру кезеңі (екінші жылы). Баға
е
ңбегіне қарай бағалана бастайды.
3. На
қты нәтижесі бойынша бағалау.
Рейтингте жина
ған балының қорытындысы апта сайын шығарылып
отырады.
О
қушылар алғашқы кездегі салғырттықтан, қатыгездіктен,
жал
қаулықтан арыла бастады. Өз пікірін жалтақтамай айтатын
д
әрежеге жетті. Қызығушылығы жоғары.
«Ежелгі 
әдебиет», «Ислам мәдениеті» сабағынан А.Қыраубаеваның
өзі ойластырған «Шиыршық» тәсілі қолданады. Ол бір ауқымды
м
әселеге (тақырыпқа) бірнеше рет қайта оралуға негізделген. Және
таяныштар ар
қылы да айтылған тақырыпты баланың есінде
қалдыруға көп мән береді.

Лицей жетекшісі А. 
Қыраубайқызы Лицейдің 6-7– сыныптарына
арнал
ған «Ежелгі әдебиет» атты оқулық жазып бітірген (Кітап кейін
басылып шы
қты. – А.Қ.). Болашақта Лицейге университет
профессорларын к
өбірек тарту жоспарланған.
Б
ұл мектеп-лицей Жандосов ауылының балалары үшін үлкен
ж
ұмыстар істеп жатыр. Тіпті Алматыдан, басқа облыстан келіп
о
қитындар бар.
Биыл
ғы оқу жылында Білім министрлігі экспериментті мектеп ретінде
мемлекеттік бюджетте алу ж
өнінде шешім шығарған. Бірақ жергілікті
бюджетке 
қаражат жоқтығына байланысты, Қаскелең ауданы ала
алма
ған. Лицей мемлекеттік мектеп болудан қашпайды. Осы мектепті
ке
ңейтсек деген тілегі бар. Өйткені Алматыдан келіп оқуға тілек
білдірушілерді сый
ғыза алмай отыр.
Гуманитарлы
қ қазақ мәдениеті мектеп-лицейі – ұлттық білім беру
реформасына ал
ғаш қадам басқан қазақ мектебі деп шамалауға
болады. Оны
ң тәжірибесіне мән берілуін сұрар едік.
КІШКЕНТАЙ ПРОФЕССОРЛАР
Мектепті
ң ашылуы мен үшін өмірге өлең келгендей еді. Бар
ғұмырыңды ұстаздықпен өткізіп келе жатқан соң, басыңа түрлі ой
келеді. 
Әр түрлі идея мен мұндалайды. Көп жылғы идеямыздың
құлы болдық. Жақсы идеяға жол ашық деп сенгендік. Күйкі
жандарды
ң да болатынын, олардың: «Мынау қайдан келген адам өзі,
бізді
ң ортамыздан неге мектеп ашады?» дейтінін есептемедік,
ойламады
қ.
Бастап 
қойған докторлық диссертациядан да маңыздырақ көрініп еді
б
ұл іс. Мұрнын сүрте алмай жүрген ауылдың қара домалағын
ала
қанмен көтеріп апарып, әлемге шығармақшы болдық.
Фанатизмге, донкихотшылды
ққа берілдік. «Адам бойындағы ең
жа
қсы қасиет – елден ерек бір нәрсені істеуге талпыныс» дейді ғой.
Со
ған қанағат етеміз.

Жа
қсы ісіміз заманның қиындығына тура келді. «Бізде бұдан да гөрі
ма
ңыздырақ істер бар» деп менменсігендерден қолдау көре алмады.
К
өрмегендей болған ортаның қысымына шыдау қайда, өз
инерциясымен келіп жабылды. Е
ң алдымен «шатыр» керек екен,
«шатырды
ң» астындағы жайлы жерден бюжетке кіріп, одан соң
кредит алып баста
ғанда, әлдеқандай болар еді. Мұның бәрі де біз
үшін аспандағы айдан да алыс еді. Ел байысын, заман түзелсін деп
к
үтіп отыра берсек, бұл жұмысты қай уақыттта бастар едік. Енді он
жылдан кейін бе? 
Қынаптағы қылышты дер кезінде суырмаса, тот
басады. 
Әдемі ойды жарыққа шығармаса, тұншығып өледі. Ой
өзімізбен бірге өлер еді. Жарыққа шықты. Өкініш жоқ.
Егер біреу менен: «Аш
қан мектебінің жетістігі не сонда?» – десе,
былай дер ем.
«Рейтингтен е
ң жоғары балл жинағандарыңды Алматыға апарып,
өзім қыдыртамын», – дедім бірде балаларға. Тоқсанның
қорытындысы жарияланды, үлкен параққа жазылған балл саны
фойеге ілінді. Алдына барып, б
әріміз үңіліп тұрмыз. Күні бұрын
білсем де, у да шу балаларды
ң арасында тұрып, жаңа көргендей
бол
ған қандай қызық! Бір кезде суырылып Айдарбек шықты. Динара
ала
қанын шарт еткізді, қызара күлімдеді. Мұхиттың екі езуі екі
құлағында.
– Ура! Алма бибі, у
әдеңізді ұмытқан жоқсыз ғой.
Ерте
ңіне университетте сабағым бар еді. Соны да пайдаланып,
балаларды
ң естерінде қаларлықтай бір мейрам жасағым келді.
Та
ңертең ақ «Жигулиді» жалтыратып жуып, рульге отырдым. Әдемі
киіндім. Мектеп алдында к
үтіп тұрған балаларды «ах!» дегізіп,
мінгізіп алып, 
қара жолмен зымырап, Алматыға жеттік.
Университетті
ң ішін аралатып, лифтімен ең жоғарғы 15-қабатына
шы
қтық. Алатаудың басында қар жатыр. Төменде құмырсқадай
жыбырла
ған адамдар көрінеді. Заңғар биікті бірінші көріп тұрған
балаларыма:
– Естері
ңде болсын, сіздер осы университетте оқитын боласыздар.
Сол кезде 15-
қабатқа шығып, осылай қарап тұрасыздар, – дедім.

Балалар елпілдеп ж
үгіріп, ентігіп ойнаған жоқ, сабырлы қалыппен
алыс
қа қарап тұрып, бас изеді.
Одан шы
ғып, сабаққа келдік. Аудиторияның арт жағында сымға
тізілген тор
ғайдай болып, «кішкентай профессорларым» отыр.
Алды
ңғы жағында – 1-курс студенттері. Мектепті жаңа бітіріп келген
балалар. 
Әдебиет тарихының бірінші сабағы.
– Б
ұхар жырауға дейін жазба әдебиет болған ба? – деймін.
Үндемейді. Білмейді. Білмеуі заңды, өйткені мектепте ол жағы
о
қытылмаған. Осы кезде шыдай алмай кетті ғой деймін:
– Алма бибі, мен айтайыншы, – деп ші
ңкілдеген «кішкентай
профессорларым» 
қол көтере бастады.
Алдарында
ғы 1-курс түгел бұрылып, артқа қарады. Көптің назар
аударуы оларды
ң мысын баса алған жоқ. Айдарбек тайсалмай, елу
студетті
ң алдына шықты. Тоқталмай 15 минут сөйледі. Жазба
әдебиеттің тарихы ^УІІІ ғасырдан басталатынын, Орхон жазулары,
Қорқыт ата бар екенін, Баласағұни, Ясауи кітаптарын шолып өтті.
Т
ұмар патша мен Заринаны, сақ аңыздарын да ұмытқан жоқ.
Студенттер та
ңғалғанын жасыра алмай, қадала қарап қалыпты.
Кейбіреулері 
ұялғанынан, алдындағы қағазды сызғылай бастады.
Мен 
қуаныштан өзіме әрең ие болдым. Мейрамды олар маған
жасады. Бір 
үзілістен соң, Самал мырзаның құзырына тапсырып,
саба
қ біткенше қыдырыстай тұруға жіберіп, қайта кіргенімде,
студенттерді
ң сұрағы:
– Нешінші сыныпта о
қиды? – болды.
– Сегізінші сыныпта.
Әсіресе таңғалдырғаны «кішкене профессорлардың» ауыл баласына
т
ән бұйығылықтан ада, үлкен кісідей сабырлылығы, ішкі сезімінің
мы
қтылығы еді.
Б
ұл талай таңғалдырулардың біреуі ғана.
Үш жылғы еңбектің жемісі осылар деп білемін.

ҚОШ, АУРОБИНДО!
1996 жылды
ң қысын өте ауыр өткіздік. Орталық жылу жүйесінен
мектебімізді кесіп тастады. К
өрші мектепте бар, бізде жоқ. Трубалар
жарылып кететін бол
ған соң, суды ағызып жіберуге мәжбүр болдық.
Аядай о
қу бөлмелеріне электр пештерін қойдық. Сыртқы есіктен
бірден лап берген суы
қ фойеде тек сырт киіммен жүруге мәжбүр
ететін. Балаларды
ң тамағы ауыра бастағаны байқалды. Аудандық
әкімшілікке, жылу бөліміне сан рет барып, мәселе көтеріп бақтық.
Жекеменшік мектеп жылу
ға өзі төлесін дегеннен басқа ештеңе ести
алмады
қ. Ауыл күннен-күнге құлдырай түсті. Баланы бір ай
о
қытқанымыз үшін 400 теңге төлеудің өзі қиынға соқты. Қазақ
мырзалардан 
қайран болмады. Сонымен мектептің алдағы жылы
ж
ұмыс істей алмасы мәлім болды.
Индияда бір Ауробиндо дейтін ауыл бар. О
ған дүниенің түпкір-
т
үпкірінен адамшылық іздегендер келеді. Айналадағы бәрін ақшамен
өлшейтін азған тіршіліктен безгендер, сол ауылға мүше болып кіру
үшін хат жазып, кезекке тұрады. Алғаш үш ай сынақтан өтеді, оған
шыда
ғандар бір жылға қалдырылады. Кейбір романтика іздегендер
шыдас бере алмай 
қайтып та кетеді.
Ауробиндода 
өмір ауыр. Бәрін тек адал еңбекпен, өз қолымен
жасайсы
ң. Жер жыртасың, дән себесің. Бәрі алақандағыдай. Біреуді
біреу 
қорлауға, алдауға тыйым салынған. Еңбексіз төбеге шығуға
жол жо
қ. Онда тұру қайнаған алдамшы өмірден «адамдық аралына»
кету сия
қты. Адамдық аралын бұрын-соңды талай данышпандар
іздеген. Асан 
қайғының «Жер үйегі», Платон, Фараби,
Кампанелланы
ң «Кемел мемлекеті», Сұлтанмахмұттың «Адасқан
өмірдегі» әділетті қоғамы соған саяды. Онда:
Ол 
өмірде бірді-бір алдау болмас,
Арды а
қшага жағынып жалдау болмас,-

демеуші ме еді. Тіпті «коммунизм» идеясы да осыдан шы
ққан гой
дейміз. 
Қысқасы, адам кемелдікті аңсаумен келеді. Бүкіл қогамды,
ондагы бар адамды бірден ж
өндей алмайсың. Бір тамаша агаш өсіріп,
оны
ң кемел жемісінен таңырқата татқызсаң да аз емес.
Бізді
ң мектебіміз де оқудагы әміршілдіктен ыгыр болган жандардың
Ауробиндосы еді. Бала 
үшін де, мұгалім үшін де, жанга жайлы орта
жасама
қ болдық: Мың күнге татитын аз күн тіршілік бар. «Мың
к
үніме татиды өзіңмен өткен бір күнім», – дейді халық өлеңінде.
Мектебімізді
ң 3 жылдық өмірін өз гұмырымның ең бір магыналы
к
үндеріне балаймын. Біздің ең үлкен қателігіміз – ауыл үшін
қайырымдылық мектеп жасаймыз дегеніміз. Ауылдың қүрт
құлдырап кетуі, керексіз болып қалуы бұл мақсатты күл-талқан етті.
Б
әлкім, уақыттан ерте туган шыгармыз.
Қош, Ауробиндо! Мүмкін, бір кезде күнкөріс кіріне көкірек толып
кетсе айналып, сая
ңа келермін.
К
ҮНДЕЛІКТЕН ҮЗІНДІЛЕР
1. Б
үгін Жандосов мектебінде бірінші сабагым болады. Таңертеңнен
к
өп ойланудамын. Мектеп оқушысы студент емес. Қызықтыра
алмаса
ң, ұялтып тыныштандыра алмайсың. Онда бір-ақ жол қалды:
Оларды
ң күнделікті өмірін қажытқан – ұрысу. Сол деңгейге түсетін
болса
қ, несіне әуре болып жүрмін. Жаңа мектеп ашамын дегендегі
ойым да 
ұлттық мектеп өміріне жаңа бір тамшылар қосу емес пе?
Бірінші сабагымны
ң атын «Адырна және Әліпби» деп қойдым.
Қызыққан мұгалімдер, ата-аналар да қатыспақшы. Халқымыздың
азып-тозганы сондай – 
өзіне өз ұлтының мәдениетін оқыту керек.
«Адырна» деген с
өздің мағынасын да білетін қарапайым қазақ аз
қалды ғой.
2. 
Үйге осы ауылдың мектебінде оқитын Ғ. деген бала келіпті. Оның
өзі әдейілеп келгенін көргенде, әкем келгендей қуандым.

Кешкі ымыртта терезе тырс-тырс етеді. 
Қарай қойсам, біреу терезені
ұрады да, еңкейіп тығыла қалады. «Бұ несі?» – деп Бұланды
жібердім, артынан 
өзім шықсам, Ғ. екен.
Б
ұл баланың аты ауылға белгілі: «жынды», «ең нашар оқушы».
М
ұғалімдер ұрысып та жатады, балалар ұрып та жатады, әбден
қадірі кеткен. Егер интеллектісі жоғары бала болса, мұндай қорлауды
к
өтере алмай, өліп те кетер ме еді! Ғ. болса, өз тіршілігін мойындап,
к
өніп алған. Сөйлеуі төменгі сынып оқушысының дәрежесінде, ой-
өрісі дұрыс тәрбие болмағандықтан өспей қалған. Барақ, естуімше,
жа
қсы қасиеттері бар: адал, жасырын домбыра тартады, су
толтырыл
ған шелекті көтеріп жаттығады. Өз бетінше кісіге тиіспейді,
біра
қ балалардың мазағынан мезі болғанда, оларды қосақтап ұрып
жібереді. Бір орнында екі жыл 
қалған. Байғұс бала қатарынан
ересектеу м
ұғалім ұрып жатқанда, қайырып қойған шашының
жаты
қтығын бұзып алмайын деп, қолымен қайырмалап сипалап
жатады. Оны
ң әбден қорланған адамдық келбетінен өзіне қалғаны
сулап, тарап ж
үретін осы шашы
ғана..................................................................................................................
..............
Б
үгін, міне, 1995 жылдың 4 мамыры. Күнделікті бастаған 1992
жылдан бергі аласапыран 
үш жыл өтіпті. Бүгін бір көңілде сенім
пайда бол
ған, ісім нәтиже берген күн. Ал үш жыл бұрын не боларына
аны
қ көзім жеткен жоқ еді.
Ал
ғаш бір жыл бойы жанымдағы мемлекеттік мектепте «Қазақ
м
әдениеті» деген сабақты аптасына төрт сағат тегін оқыттым.
Қандай талапты балалар бар екенін, қандай жақсы мұғалім бар екенін
білдім. Мектепті
ң ішкі өмірі қандай екенін елестеттім. Бұл да бір
пайдалы уа
қыт болды. Келесі жылы, яғни 1993 жылы көктемде
ауданды
қ әкімшілікке барып мектеп ашу туралы ұсынысымды
айт
қанда, артымнан: «Бұл кісі кім өзі? Ақыл-есі түгел ме?» – деген
пікірлер айтылыпты. Жалпы, а
қыл– есіме деген күмән көпке дейін
са
қталып келді. Олардың түсіне алмайтыны – материалдық пайдасы
жо
қ жұмысты істеймін дегенім. Мүмкін, Алматыда университеттен
қуып жіберген шығар деп те ойлайды. Ол жақта қадірлі болса,

ауыл
ға келіп неге мектеп ашпақшы? – дейді. Әйтеуір, себебін түсіне
алмай, бастары 
қатты.
Енді, 
құдайға шүкір, сол арпалысқан екі жыл артта қалып, біраз
н
әтижеге жеттік.
Б
үгін оқып отырсам, М.П.Щетинин де былай жазыпты: "Жұрттың
өзіңді дұрыс түсінуінің қандай қиынға түсетінін мен сол жылдары
т
ұңғыш рет сезіндім" (Педагог жазбалары. А.: Мектеп, 1985. 13-б).
6 
қазан 1995 жыл
Б
үгін бір жас мұғаліміз сабақтан жылап шықты: «Енді сабақ
бермеймін, м
ұғалім болмаймын!» – дейді. Себебі, оқушылар берген
тапсырманы орындамай келіпті. Шындап келгенде, 
өз әлсіздігіне
ренжулі, 
қолынан келмейтіндігіне «сенім» пайда болған.
Осы м
ұғалімнің бір жылап келуі мүмкін екенін сезгеніме бір ай өтті.
Қайта біраз шыдап көрді. «Жарайсың!» – деймін іштей. Жас
м
ұғалімді оқушылар алғаш жақсы қабылдайды. Бәрінен де өздері
шамалас адаммен тез тіл табысамыз деп ойлайды. Оларды
ң алғашқы
қызығушылығы мен жылы қабағына елтіп қалған жас мұғалім
қаннен-қаперсіз риза болып жүргенінде, балалар тарапынан ойынға
айналдыру басталады. 
Үдей келе игере алмайтынына көзі жете
баста
ған мұғалімнің өкініш жасымен аяқталады. Бұл жағдай әлемде
қаншама мұғалімнің басынан өтпеді дейсіз?!
Жылап бол
ған соң, осы әңгімелерді айта отырып, балалардың сабақ
о
қымай келу себебін анықтадық: аударылуға тиісті мәтінде (текст)
таныс емес с
өз көп екен. Сөздік жоқ. Сонымен, тапсырма
орындалма
ған. Үйге тапсырманы берерде әуелі өзі он ойланып, жүз
тол
ғануы керек еді. Сабақ көңіл күй мен оқушылардың ырқында
кеткен.
Со
ңынан келесі сабақтың жоспарын жасадық. Минуттарға бөлдік,
есептедік. О
қушыларға қайтадан кіріп, келесі жолғы сабаққа не
дайындап келуі керек екенін айтып шы
ғуын өтіндім. Оқушылар үйіне
м
ұғалімнің жеңілісіне мәз болып қайтпауы керек.

Е
ң соңында не қылдық дейсіз ғой, бүгінгі 6 қазан күнін қойын
кітапшама белгілеп алдым да, келесі жылы осы к
үнді күле еске алып,
атап 
өтетінімізді айттым. Айсұлу бике ол к үнге ат қойып та жіберді:
Математика – «Бір 
өкініш, бір үміт». Мұғалім Гүлжан күледі,
«былтыр
ғы мен жылап шыққан күнді белгілеп алмадыңыз ғой», –
деп. Былтыр тура осы о
қиға оның да басынан өткен-ді.
Сонымен, келесі жылдан бастап, 6 
қазан лицейдің жас мұғалімдеріне
арнал
ған күн болып белгіленді.
6 
қ азан 1995 жыл
Б
үгін Айсұлу екеуміз тағы бір жаңалық аштық. Орыс тілін қазақ
тілімен салыстыра о
қытса, өте түсінікті болмақ екен. Оны
м
ұғаліміміз ескермепті. Орыстың мақалы бар ғой: «Все что делается,
делается к лучшему». М
ұғалімнің болмай қалғанын пайдаланып,
«Атаулы с
өйлем» деген тақырыпты үйреттік қой.
«Назывные предложенияны» аса 
ұға алмай отырған балалар жайнап
қоя берді.
13 
қазан 1995 жыл
Адам баласыны
ң бойындағы, әсіресе еркектің бойындағы, ең жек
к
өретін қасиетім – қарақан басынан аса алмайтын пасықтық.
«Жігітті
ң жақсысы ел ағасы болар» деген қандай жақсы сөз! Бір
қатын-баласы мен қазанның күйкі тірлігін ғана ойлағанына мәз
өресі тарлар көп қой. Олар ел қамын ойлағанды «ақымақ» санайды.
Әйел болсам да, сондайлардан жоғары болғаныма көңіл тоқ. Олар
мені 
қаншама ақылсыз санаса да, өзім шыққан рухани деңгейден
т
үспейін деймін.
16 
қараша 1995 жыл
Т
өрт шәкіртімді әл-Фараби университетіне алып бардым. Көрген
таныстарым к
үледі: «Бәрі өз балаларыңыз ба?» – деп. «Өз

балаларыма 
ұқсай ма?» – деймін.
– Бір-екеуі 
ұқсайтын сияқты, – дейді. Лифтіге мініп алып, ең
жо
ғарғы 14-қабатқа көтерілдік те, шығып алып төменде
жыбырла
ған адамдарға, төбе-төбе болып, төменде көрінген тауларға
қараттым. Баланың ықыласы неге ауса, соған ұқсағысы келеді ғой.
М
үмкін, болашақта бір-бір тауға айналар. Өзім университетке
әкемнің бір ауыз сөзімен келгенмін. 5-сынып оқып жүргенде
айтатыны: «Алматыда университет бар, онда журналистика факультеті
бар», – деп. Сол ми
ға берілген бағдарламамен мектепті бітірісімен,
бас
қаға бұрылмастан, сонда бір-ақ келгенмін. Құдайдың бұйырығы
шы
ғар, журналист емес, мұғалім болғаным.» "Журналистикаға
қыздарды алмаймыз» – деп, құжаттарымды қабылдамай қойған.
Со
ған қазір қуанамын. Әйтпесе бір «тәуір» мұғалім өлмекші екен.
Б
үгін шәкірттерімді әкеліп тұрмын. Әл-Фараби бабаның мүсіні бар
т
өменде. "Е, бабаның аруағы, қолдай гөр, мына құртақандай
балаларды. М
ұхит, Пернебек, Ләйлә, Динараларға білім
шапа
ғатыңнан шашқайсың. Бұлар да осы қасиетті университеттің
студенті бол
ғай!"
14-
қабаттан төмен қарап тұрып осыны ойладым. Өздеріне тілек
айттым.
Лифтімен зымырап астына т
үстік. Факультетті аралап, бір кезде
Бисеке
ң басқарған, қазір Тұрсынбек ағайдың маңғаз маңдайы
жар
қырап кіріп-шығып жүрген кафедраға да кірдік.
– Алматыда
ғы жұмыс орным осы жерде, – дедім. Біраз таңғалысты.
Самал мырза ж
үр екен. Ол ілестіріп алып консерваторияға алып кетті.
Онда да біраз к
үй кешіп, күй тыңдап, рақаттанып жүрген жерінен
барып алдым. М
әшинеме мінгізіп, өзім айдап, қаладан шықтық.
Ауыл 
қайдасың деп, тартып отырдық.
Барарда «Алпамыс» пен Робинзон Крузоны айтып барып едік,
қайтарда рульге өзім отырған соң, сөйлеуге мұрша болған жоқ.
Бар
ғанша Алма апаймен бірге болып еді, қайтарда еуропалық бір
кино кейіпкерлеріні
ң біріне ұқсаған әйелдің желке жағынан жолға
үңілумен келеді. Аздаған қорқыныш та болды-ау деймін.

4 желто
қсан 1995 жыл
Б
үгін ауылға ауданнан өкілдер келген екен. Мен жылағандай болып
клуб 
үйінің суықтығын айттым. Кішкентай мектеп ашып
отыр
ғанымызды, ондағы мақсат ауыл баласына азғантай да болса
к
өмегіміз тисін деген ой екенін түсіндірдік:
– Бізден екі т
үрлі пайда бар. Біріншісі, үкіметтің қалтасына түспей,
м
ұғалімдерге айлықты өзім тауып, осы ауылдың баласын оқытып
отырмын. Екінші, имандылы
қ, зиялылыққа тәрбиелейміз. Бірақ
б
үгінгі оқып жатқан баладан да дәл бүгін қайтарым бола қоймайды.
Қайтарым енді 10-15 жылда көрінеді. Бізден тәлім алған 50-60
баладан ма
ңдайалды азаматтар шықса, сол қайтарымы емес пе?
Суы
қта жөтеліп отырған балаларды аяп, мектебімізге жылу жіберетін
осы ауданнан азамат табыла ма? – дедім.
Бір кезде:
– Мына Алма апай бізді неге 
қорлап тұр, а! – деген бір пенденің даусы
шы
қты.
Өз таныстары да, стол басындағылар да бірден тыйып тастады. Теріс
айналып кетті жігіті
ңіз. Ол жігіт өз өресін көрсетіп үлгірді. Оған
ренішім жо
қ. Бірақ біздің мектеп ашқанымызды өзін қорлау деп
т
үсінетін өресіздіктің бұлтының көзінен жарқ еткен найзағайды
таныдым. Ол келіп, ж
үрегімді күйдіріп кетті. Ол тек бір өресіздіктің
найза
ғайы емес, оның артында талай өресіздік жатпаса не қылсын!
Достоевский Ф. кеме
ңгер айтыпты дейді: «Бір мақсатты көздеп үлкен
жол
ға шыққанда саған үрген кез келген итке тұра қап кесек ата
берсе
ң, онда еш уақытта көздеген мақсатыңа жете алмайсың».
С
ӨЗ СОҢЫ
Мектеп жабылды. Біра
қ идеясы өлген жоқ. Олай дейтінім, сол
ба
ғдарламаға сүйеніп жұмыс істеп жатқан мектептер бар.

Республикалы
қ конкурстарға қатысып кетіп жатады.
Ба
ғдарламаның ұнаған жерін жазып алып, қабырғаға іліп қойған
мектептерді де к
өріп жүрміз. Әсіресе Маңғыстау облысындағы
Т
ұщықұдық ауылының Сәттіғұл Жанғабылов атындағы мектебі мен
Қызылорда облысы Жаңа Қазалыдағы № 226 мектеп – гимназия
өздері қалап, белсене жұмыс істеуде. Бұл – осы істі уақыттың өзі
қажет етіп отырғандығының көрінісі. Осы ретте көзімізбен көріп
қайтқан мына бір жайды баяндай кетейік:
1999 жылды
ң көктемінде Маңғыстау облысының "Тұщықұдық"
ауылында
ғы мектептің шақыруымен жол тарттық.
Өмірдің ащы-тұщысын көп көріп, жүн сабап, жіп ескен қарт ананың
к
үстенген күтімсіз алақанындай қуаң даланың үстінен үзақ жылжып
отырып, Хазар те
ңізінің жиегіне келіп қондық. Әбіш ағамыздың
«мігірсіз» даласын оны
ң өзінен артық суреттеу мүмкін еместей...
Терезеден к
өз салып, басындағы қалпағының жиегінен баса ұстап,
біресе саулап арт
қа желбіреп, біресе жалпылдап алға ұмтылған
етегіне ие бола алмай келе жат
қан адамдарды көрдік. Дауыл соғып
т
ұр. Домаланған кішкентай баланы ұшырып жіберердей аяғын әр
жерден бір басады. Бас киімін артынан 
қуып жүріп әрең ұстап
әкелді.
Бар
ған үйінің қойы егіз тапса екен деп тілейтін сезімтал қазақпыз,
далада
ғы дауылды ала келе жатқан қонақтың мінезіне балай салмаса
не
ғылсын деп, ыңғайсыздана түсіп едік, қарсы алған кісілер: «Апыр-
ай, адайларды
ң дауылы ма?» – деп келе жатқан жоқсыз ба?» – деп
серпілтіп тастады. Мінезді
ң мәрттігін таныдық.
Б
ұл ел, жалпы, өздерінің адай екендігін жасырмайды. Байтақ
Қазақстанның бір бүйіріндегі қасиетті жердің ұлы екендігіне деген
шексіз 
қуанышы мен махаббатын жариялай жүргенді ұнатады екен.
Жол Форт-Шевченко
ға 89 шақырым қалғанда Таушыққа қарай
б
ұрылды. Малшының жалғыз үйінен өте бере, қаусырына киінген бір
а
қсақал қол көтерді. Қала адамы сияқты саусағын қаздитып, қолын
сілкілеп, 
қалай да тоқтауды талап етпейді. Дала адамына тән

бекзатты
қпен ишара ғана жасады. Маң далада жол бойындағы кісінің
жанынан зу етіп 
өте шықпайды. Тоқтап, мінгізіп алдық.
– Т
ұщықұдыққа бара жатырмын. Алматыдан кісі келеді дейді. –
Ұрпағымды қалай тәрбиелейтінін тыңдамақпын! – деді. – Атым –
А
ңшыбай.
Ма
ң даладағы құндылықтар басқа. Сөздің жүйесіне, мінездің тегіне
қарайды. Біз ақсақалды көбірек тыңдағанды жөн көрдік.
Алдымыздан ж
үгіре жөнелген қарабауыр құсты нұсқады.
– Б
ұл – қыр құсы, дуадақ тұқымдас. Дуадақ бірден ұшпайды,
ж
үгіңкіреп барып ұшады. Содан соң Әбіштен (Кекілбаев) 2 гіләс
б
ұрын оқығанын, Таушықта интернатта бірге жатқанын айтты.
– Сол кезді
ң өзінде табиғи қабілеті бар еді. Саумалап сөйлейді.
Қайдан құйылатынын білмеймін, – деп, теңізге көз тастай отырып,
басын шай
қады. Тағы маңызды нәрсе есіне түсті ме:
– Биыл 
қар болған жоқ. Құс ұшты. Сәуірде кесіртке шықты. Бұл
б
ұрын болмаған. Теңіздің құрғауына байланысты. Теңіз кейін
кеткеннен кейін тоза
ңданып, тұз шығады. Аралдан келіп жатыр.
– Мына а
ғылшындардың сөздік қоры аз екен ғой, – деді бір кезде.
М
ұнайдың майын да «ойл», қойдың майын да «ойл» дейді. Бұл не
қылған сөзге тапшылық?
Артынан білдік, А
ңшыбай ақсақал мал соңында ғана жүрген кісі
емес екен. 
Қойны-қонышы төгілген өлең, ескілікті сөздер болып
шы
қты. Жақында ғана теледидардан сөйлепті, шымшыма өлең
о
қыпты.
А
ңшыбай ақсақалды көргенде, мектеп деректірі Ордалы деген жігіт
қатты қуанып, қалған ақсақалдарын қайта-қайта түгендеп жатты.
Б
ұл жерде ақсақалдарсыз ештеңе жүрмейтінін аңғардық. Ақсақал
дегеніміз алпысты жа
ңа ғана алқымдаған, алпысыншы жылдардың
басында
ғы Алматының зиялы студенттері болып шықты. Сол – баяғы
әдебиетке адалдығын сақтап қалған, дүние қумай, руханият қуған
бекзат а
ғалар.

Ордалы:
– Шалдарыма 
ұнамаса, ондай сөздің иесін май жағып берсең де
қабылдамайды, қолды бір-ақ сілтейді, – деп қорқынышын ескертіп
қойды. Таңғалғанымыз – бұрын ұстаз болып, бейнеттен баяғыда
зейнетке шы
ғып кеткен Жамбыл, Асқар, Оңдабай ақсақалдар 3-4 күн
бойы к
үйкі тіршіліктің бәрін тастап, мұғалімдер әңгімесіне құлақ
тосумен болды. Жастар
ға айтқан әңгімесінен: «толғақтың сесі»,
«сыны
қтың шерті» болатынын, «мондалақтың» – көсік екенін,
«б
өкірдің» қыста қауға тартқанда етіктің сыртынан киетін қаптама
етік екенін осы кісілерді
ң аузынан естідік. Мұндай ақсақалдар бар
ауылда жастар бейбасты
ққа бара алмайды.
Мектеп ш
әкірттері түгелімен қолын кеудесіне қойып амандасады.
Қазақи сөздің мәйегін құлағына құйып өскен, қалжыңға да жүйрік.
Ордалыны
ң өзі оқытатын сынып оқушылары оның келіншегі
Д
әметкенді «жеңге» деп әзілдессе, Дәметкен оқытатын сыныптың
балалары Ордалы
ға «жезде» деп қалжыңдайды. Ортаға тайсалмай
шы
ғуға, ойын еркін айтуға үйретіпті. Баланы жасытпаудың басы
Ас
қар ағайдың үйінің төріне үлкен әріптермен жазып, іліп қойған
же
ңгейге арналған нұсқаудан басталса керек: «Шапалақ – тәрбие
құралы емес», – деген онда.
Балалар Еуропа
ға кең тараған дебат ойындарына қатысып, облыста
бірінші орын ал
ған. Ана тілінде сөздің жүйесін еркін меңгерген
бала
ға ол да қиын емес екен. Шешендік сөз сайысының қасында түк
емес. Міне, 
ұлттық мектептің моделін жасауға дайын тұрған мектеп.
Облысты
қ мәслихаттың басшысы Айдарханов Тілеу айтады:
– Бізді
ң балалар Тоқтамыстың әкесінің қай жерде жатқанын білу
керек. Ол анау ... жерде, 
Ұлы Жібек жолының тармағында. Гректермен
осы жол ар
қылы байланысқан. Баланың елге, жерге сүйіспеншілігін
т
әрбиелеу қажет.
М
ұны шаруашылық маманы айтып отыр. Ұрпақ тәрбиесі туралы
әңгімені естігенде, ол кісі де шаруасын шөгеріп қойып, пікірлесуге
уа
қыт тапты. Сондықтан да болар, балалары Тобанияз тарихын,
С
әттіғұл мен Абылды әрқайсысы біледі. Сондай жерде туып-

өскеніне мақтана сөйлейді. Құлаққа жағатын сөз есітсе, баяғы
т
үркілердей: «Сау бол!» – дейді қуанып.
Свет
қали ақыны келіп, күркіреп өлең оқыды. Балалары әр сөздің
астарын ба
ғып, түсініп тыңдайды.
Бабауратпас кімді арман,
Ты
ңда, далам, тыңда, арман.
Мен 
қамшымды жоғалттым,
Ай
ғыр нардың мойнағынан тінді алған.
Өзегінде сұр қорғасын – мір қалған,
Сабы мыспен шырмал
ған,
Дырау еді кездеспейтін б
ұл маңнан.
Қолды болған тектінің, Ізін іздеп өтті күн.
Білгеннен со
ң бес қаруым жоқтығын,
Теуіп ашып есікті,
Жын ойна
қ қып мешітті,
Қымыз ішіп, қызды құшып, жар таңдап,
Мендік барлы
қ шекараны талқандап.
Қазып біліп көрдегімді,
Азы
қ қылып төрдегімді,
Жат тектілер жерімде ж
үр талтаңдап,
Мен жыласам, к
үледі олар аң-таң ғып.
Б
ұл мектептің 50-жылдардағы деректірі Ғайнибай деген кісі
балалар
ға тартқызып жүрген жыртық гармоны жоғалғанда, жылаған
екен. Содан 
қалыптасқан аталы дәстүр бар.
А
ңшыбай ақсақал әңгімені былай қорытып еді:
– Байлы
қ ыстық па, бала ыстық па? Байлық қолға ұстаған мұз емес
пе, бала арта 
қалған із емес пе!

Батысты
ң «антропология» деп жүргені – балаға Аңшыбайдың
к
өзқарасы. Азайып кеткен мейір-шапағаттың орнын
«антропологиямен» толтыр
ғысы келеді. Ал біз оны тастай бере
парагматизмге 
ұмтыламыз. Қазақтың дәстүрлі тәрбиесі бар
т
әрбиенің негізі болуға керек.
Біз к
өрген ауыл жалғыз емес. Жер-жерде жүріп жатқан тәжірбиелерді
жина
қтау, жүйелеу, жариялау жағы жетіспейді. Тікелей осы
ж
ұмыспен айналасуға тиісті орындар кейде өз тәкаппарлығынан аса
алмайтындай. Тіпті халы
қтық педагогикадан кітап жазып шығарған
Ш
әрелхан Әленов сияқты ұстаздар да бар екен. Олардың жұмысы
Республика к
өлемінде жинақталып, таралуы тиіс. Осындай
ізденістерді
ң Ордабасындағы, Шымкенттегі, Қазалыдағы т.б.
мектептерде де ж
үріп жатқандығын айтуға болады.
Сонымен 
өз халінің төмендігіне қарамастан, ауыл мектебінің ұлттық
м
әдениетті санаға сіңіруге деген ынта– ықыласы зор. Бірақ, ол талап
қоғамдық сұранысқа ие ме? Әзірге, жоқ. Ауыл баласы, ең
болма
ғанда, тегін оқытатын конкурстарға да қатыса алмайды. Себебі
а
ғылшын тілінің ауылдағы жағдайы төмен. Қалталы «элита» орыс,
а
ғылшын мектептерінде, шетелде. Тіпті Жамбылдың кім екенін
білмейтіндер, 
Әуезовтің шығармаларын атап бере алмайтындар елге
т
ұтқа болып жарыта ма? Алматыда 60-тай жекеменшік мектеп бар
екен, соны
ң 9-ы ғана – қазақ мектебі. Бұдан қоғамдағы ықпалды,
жа
ғдайлы топтардың қазақ мектебін оншалықты қажет етпейтіні
бай
қалады. Түптеп келгенде, біздің болашақ элитамыз, іс басына
келген шіретерлеріміз – орыс-а
ғылшын тілді (жанды) шетелдік оқу
орындарыны
ң түлектері болмак.
Президентті
ң «Болашақ» бағдарламасымен шетелде оқып жатқан
балаларды
ң дені – орыстілділер (қазақ тілінің мемлекеттік деңгейде
өрістеуінен қорқатындар). «Болашақ» бағдарламасында ауыл
баласыны
ң есесі кетуде. Жіберілген есесінің ішінде ұлт мүддесі де
бар. Сонды
қтан шет тілдерін арнайы оқытатын факультеттердің
жанынан ауыл мектебін жа
қсы бітіргендер үшін тегін дайындық
курстары ашылуы тиіс. Екіншіден, «Болаша
қ» бағдарламасы арқылы

о
қуға 70-80 пайызға дейін ауыл мектебінен алу қажет. Ұлт қамы
т
үбегейлі айналасуды тілейді.
«СЕНІМ» БА
ҒДАРЛАМАСЫ

жүктеу/скачать 2,36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: