Профессор Алма Қыраубаеваның жаным садаға еңбегінен бүгінгі

Халы
қтық тәрбие, біздің ойымызша, этнографиямен шектелмеуі
керек. Халы
қ даналығы баланың жан дүниесіне мән береді.
Еркіндігін орынсыз шектемеуді, баланы жасытпауды есте 
ұстайды.
Бабаларды
ң осы салтынан ұлтымыздың өр мінезді азаматын
т
әрбиелеуді үйренеміз. Бұрынғы қазақтың елін, жерін сүюі, ерлігі
жапонды
қтар мен американдықтардан бір де кем емес еді ғой. Соның
сыры неде? М
ұны да зерттеп білу керек-ақ. Бесік жырынан бастап,
шешендік с
өз, тыйым сөз, түс жору, атқа мінау, қыз айттыру салт-
д
әстүріне дейінгі халықтық тәрбиесінің берері мол.
Халы
қтық тәрбиенің бір бұлағы – шешендік сөздерде.
Мысалы, 
Қаз дауысты Қазыбек бидің қазақ пен қалмақ келіссөзіндегі
Қазақты сипаттауын естіген адамды өз халкына деген мақтаныш
сезімі билеуі с
өзсіз: '
«Біз 
қазақ деген мал баққан елміз, бірақ ешкімге соқтықпай, жай
жат
қан елміз. Елімізден құт-береке қашпасын деп, жеріміздің шетін
жау баспасын деп, найза
ға үкі таққан елміз. Ешбір дұшпан
басынбаган елміз, басымыздан с
өзді асырмаған елміз. Досымызды
са
қтай білген елміз.
Атадан 
ұл туса, құл боламын деп тумайды, анадан қыз туса, күң
боламын деп тумайды. 
Ұл мен қызды қаматып отыра алмайтын елміз.
Сен 
қалмақ болсаң, біз – қазақ, қарпысқалы келгенбіз. Сен темір
болса
ң, біз – көмір, еріткелі келгенбіз. Қазақ-қалмақ баласы
табыс
қалы келгенбіз. Танымайтын жат елге танысқалы келгенбіз.
Танысу
ға көнбесең, шабысқалы келгенбіз. Сен қабылан болсаң, мен
– арыстан, алыс
қалы келгенбіз. Жаңа үйреткен жас тұлпар
жарыс
қалы келгенбіз. Тұтқыр сары желіммін, жабысқалы келгенбіз.
Берсе
ң, жөндеп бітіміңді айт, не тұрысатын жеріңді айт!»
Қазақ халқының қарым-қатынас мәдениет аса жоғары болған.
Туыс
қан-бауыр, ата мен бала, құда-жекжаттың, қыз– жігіттің, қайын
мен же
ңгенің бір-біріне деген сый-құрметі – қазақ баласының
ұғымына кішкентайдан сіңірілетін өзінше бір мектеп. Оны сол ортада
өспеген адамның біліп, түсінуі қиын. Бұл жөнінен де қазақтың

шешендік с
өздері акылшы бола алады. Майқы бидің мына сөзіне зер
салайы
қ:
Адам ба
қсаң, атаң бақ,
К
өз жұмар сапар аттанып,
С
өз білген атаң ата-ақ.
Айт
қаны қалар жатталып.
Қонаққа аспа жауырын,
Та
ңдап бергей тәуірін.
Бипаз с
өйле кеткенде,
Сипап жібер сауырын.
Жілік жесе
ң біреуден,
Са
қта оған жамбасты.
Басы
ңа іс түскенде,
Жамбастан ол танбас-ты,
Болмаса егер албасты.
Немесе:
Таздан жар
ғақбас туар,
Кедейден малба
қпас туар.
Со
қырдан көрмес туар,
Сара
ңнан бермес туар.
Бала
ға: өз атаң, нағашы атаң, кіндік атаң, өкіл атаң, сүндет атаң, пір
ата
ң, қайын атаң, – деп жеті атасын үйретіп, «Жеті атасын білген жеті
руды
ң қамын жейді» деген қазақтың халыктық тәрбиесінің
ке
ңпейілділігіне, адамгершілігіне тәнті боласың.
«Т
әкаппар адамды тәңірі сүймейді. Анадан өнеге көрмеген қыз
жаман, атадан та
ғылым алмаған ұл жаман, ондай бала ел басын

құрап, үйінен дәм беруге жарамайды. Атаның атын былғаған
а
қылсыз баланың әке омыртқасынан жаралып, ана құрсағында
шырланып, тума
ғаны жақсы.
Тізесін б
үгіп отырған инабатты әйел көрікті. Үлкен шаңырақтың
қасына тігілген келіннің отау үйі көрікті. Әйел төрт түрлі болаДы:
Оны
ң бірі – ниеті қураған әйел, екіншісі – ынсапсыз әйел, үшіншісі –
үйДің құты болған әйел, төртіншісі – кесір әйел. Әйел біткеннің ең
жаманы – осы.
Отбасыны
ң құты болған әйел даладан бір қонақ келсе, үйінде ері
болмаса да, о
ған сусын беріп, бар дәмін алдына қояды, сыйлап,
аттандырып салады. Б
ұлар Айша мен Фатимадан бата алған әйелдер.
М
ұндай әйелдер мыңдап өссе де, көп емес.
Қазақ кісілігінің түп тәрбиесі мен тұтас мектебі мақал– мәтелдерде
жина
қталғанын Сұлтанмахмұт Торайғыров «Айтыс» поэмасында
д
әлелдеп береді. Өз халқы туралы соншалық сүйіспеншілікпен
жаз
ғандығы үшін де ақынның бұл поэмасы жасырын ұсталып
келген.
Қарашы, міне, қандай пікірлер бар:
1– «3аманы
ң түлік болса, тазы боп шал».
2– «
Қылышты сұғып байқа өз саныңа, Өз саның ауырмаса, біреуге
сал».
3– «Аспен ат, біреу таспен атса сені».
4– «Мы
ң сіз-бізден бір шыж-мыж артық», – деді.
5– «
Өз етігің тар болса дуниенің, Кеңдігінен көрмессің дәнеңені».
6– «Тор
ғай артық жердегі – қолыңдағы, Ұшып жүрген тырнадан
әуедегі».
7– «От
қа жақ алтын ерің атқа тисе»,
8– «Енбек 
қыл да, міндет қыл» деген еді.
9– «Талаптан, н
ұр жауады талапты ерге»,

10– «К
өрпеңе шақта аяқты, соза берме».
11– «Бас
қа тұрсын атың мен астыңдагы,
Қойныңдағы қатынга сенбе, сенбе!»
К
үллі дін, бар философ айтқандары,
Осы он бірді
ң астында түгел бәрі.
Екінші, 
үшіншіден дәмлі сөзді.
Айт
қан жоқ Енжіл менен Құран-дагы.
Т
өртінші, бесінші де Марксіңнен,
Өмірді ұгынуда кеткен әрі.
Жетпіс жыл б
ұрын жазылган ақын ойларының бүгінгі күнге
қабыспай тұрган жерлері де табылар, бәлкім, бірақ жалпы алганда,
о
қушысын ойландырары сөзсіз.
Халы
қ тәрбиесінің тагы бір бастауы – тыйым сөздерде. «Табу»
(тыйым) деген 
үгымды батыс гылымына енгізген XVIII гасырдагы
агылшынны
ң теңіз саяхатшысы – Д. Кук. Полинезияның тұргылықты
хал
қының тіршілігін бақылай отырып, тыйым салынган нәрселердің
қай зат, адам, қай сөзге қатысты екенін анықтап, магынасын
зерттеген.
Қазақтың тыйым сөздерінде де халықтық тәрбиенің негізі
жина
қталган. Мысалы, «Әйел адам ер кісінің жолын кесіп өтпейді», –
дейді. Сол ар
қылы, ер азаматқа отбасының, елінің жауапкершілігін
міндеттеп, 
әйелге азаматын құрметтеуді тапсырады. «Молаға қарай
қолыңды шошайтпа», «Бас ұстасаң, әкең өледі», «Төрге қарап
ж
үреңнен отырма, ырысың кетеді» дегендер – жоғарғы күшпен
сескенту ар
қылы еске сақтауға мәжбүр ететін сыпайылық мәдениет.
Тыйым с
өздердің біразы қыз баланың инабаттылық, ізеттілігін еске
салады: «Адам
ға қарап керілме», «Жатқан кісінің үстінен аттама»,
«Сыпыр
ғыны жоғары көтерме», «Дастарқаннан аттама», «Жер
таянба» т.б. Кейбір тыйым с
өздер кенеттен кездесетін қорқудан

са
қтандырады: «Суға қарай жүгірме», «Түнде суға барма», «Түнде
дала
ға кір жайма».
Қазіргі ұрпақ тәрбиесіндегі ең үлкен кемшіліктің біреуі рухани
жасы
қтық болуға тиіс. Рухани жасықтықтың қарама– қарсысы, яғни
қазақтың нағыз мінезін жыраулық поэзиядан көре аламыз.
Жыраулы
қ поэзия еркін, рухы жоғары ой-санадан туған. Оның
жал
ғасы – айтыстағы ерлік, өзін-өзі асқақтата жырлау. Тоныкөктің,
Қазтуғанның өзін мадақтауы мақтаншақтық, ұсақ мінез емес.
Хал
қының тәуелсіздігіне, еркіндігіне арқа сүйеген өр мінезден,
іріліктен ту
ған. Бодандық, кедейшілік қазақтың өр мінезін жасытты.
Ахмет Байт
ұрсынов айтқандай: «Ерден еркек қалды, көлеңкеңнен
үркек қалды». Жалшылық жан дүниесі қалыптасты.
ХУ-ХУІ 
ғасырдағы қазақтың асқақ рухы Қазтуғанның «Мадақ
жырында» ж
әне Еділ жөніндегі толғауында айқын көрінген.
Мысалы:
Б
ұдырайған екі шекелі,
М
ұздай үлкен көбелі,
Қары ұнымы сұлтандайын жүрісті,
Адырнасы шайы жібек о
ққа кірісті.
Айдаса 
қойдың көсемі,
С
өйлесе қызыл тілдің шешені.
Ұстаса қашағанның ұзын құрығы,
Қалайылаған қасты орданың сырығы.
* * *
Буыршынны
ң бұта шайнар азуы,
Бидайы
қтың көл жайқаған жалғызы.
Б
ұлт болған айды ашқан,
М
ұнар болған күнд,і ашқан,
М
ұсылман мен кәуірдің
Арасынан 
өтіп бұзып дінді ашқан,

С
үйінішұлы Қазтуған!
Халы
қтық тәрбиенің тағы бір қайнар көзі – орта ғасырда өмір
с
үрген бабаларымыз жазған әдеби, ғылыми, педагогикалық
кітаптарда. «
Құтаю білігі», «Гүлстан», «Қабұснама» кітаптарының
бетін аш
қан әрбір адам бұған тәнті болмақ. ХІ ғасырда жазылған
«
Қабұснамада» мынадай ұлағатты сездер бар:
«Сені жан-ділімен жа
қсы көріп, тәрбиелеп ж үрген ата– анаың
к
өңілін қалдыратын құрттай іс жасасаң, сен ешқандай да
жа
қсылыққа лайықты жан емессің. Өйткені кім де кім ата– ананың
жа
қсылығын білмесе, басқа біреудің жақсылығын да бағаламайды...
сен ата-ана
ңа не істесең, саған перзентің де соны жасайды».
«Егер де сені
ң көңіліңде қайғың немесе қуанышың болса, оны сол
қайғы мен қуанышқа серік болатын адамға ғана айтуыңа болады.
Қайғылы жанға қуанышыңды айтпа. Үмітсіздіктен сақтан,
жа
қсылықтан үмітіңді үзбе, үміт есігін аша біл».
Енді VIII 
ғасырда жазылған Орхон ескерткішіндегі мына жолдардың
т
әрбиелік мәніне назар аударалық: «Інілі-ағалының
даулас
қандығынан, бекті-халқының жауласқандығынан түркі халқы
елдігін жойды».
Сондай-а
қ халықтық тәрбиенің ғылыми тілде жинақталған түрі
Ма
ғжан «Педагогикасында» деп ойлаймыз.
А
ҚЫЛШЫМ – ӨЗІҢСІҢ
Қазан айында басталған сабақ бүгін-ертең аяқталғалы түр. Жарты
жылды
ң қиыны мен қуанышты сабақтарын бөліскен Еділдің,
Құралайдың, Мәдинаның, Ғалияның сөздері құлағымда ұзақ
са
қталарын білемін.
Міне, мынау – ыл
ғи алдыңғы қатарда отыратын Құралай мен
М
әдина. Құралайдың өткен жолғы баяндамасы 2-курс студенті үшін

жа
ңалық болды. Әсет ақынның «Ағаш ат» дастанының бұрын
ешкімге белгісіз жа
ңа нұсқасын тауып әкеліпті. Біз білетін түрінен
ед
әуір айырмасы бар. Бәрімізді таңғалдырған 45 минут зерттеушіге
айнал
ған Құралайдың талантына тәнті етті.
М
әдина не айтса да, беріле сөйлейді, шын ниетімен айтады.
Аулында
ғы сүйікті мұғалімін еске алғанда, көзіне жас келгенін
к
өрдім.
Ал анау жуан дауыс – Едігенікі. Асы
қпай, баппен, үлкен адамша
с
өйлейтіні ұнайды. Өзінен бір зиялылық сезіледі. Мен үшін олардың
өтілген сабақ жөніндегі пікірі, алдағы уақытқа ұсынысы өте қымбат.
Соны білмек боп, екі бет 
қағаз алып, үш түрлі сұраққа жауап жазуын
өтінемін. Аты-жөнін көрсетудің қажеті жоқ.
1. Саба
қтың қандай пайдалы жақтары болды?
2. 
Өзіңіз байқаған кемшіліктері неде?
3. 
Ұсыныс, пікіріңізді айтсаңыз.
Міне, студенттер жаз
ған ұсыныс – пікірлер алдымда жатыр.
Саба
ғымның кемшілігін былай көрсетіпті:
...Кей баяндамалар 
ұзаққа созылып кетіп, қалғанына уақыт аздау
болды.
...С
ұрақты жақсы сөйлейтін студенттер көп қойып, соларға көп
к
өңіл бөлініп кетті. Өзім де үндемегенге үйреніп кеткенмін бе, менің
с
ұрағым күлкілі болып көрінетін секілді.
...Уа
қытпен санасу керек...
...Баяндамашы
ға талап бұдан да қатты қойылса...
Міне, осылай, ма
қтанатын дәнеңе жоқ. Келесі жылы әр сабақтың
ж
үйелі өтуін қадағалауым керек. Жай ойланатындарға қанша
асы
қсақ та, сөйлеуге мүмкіндік беру керек.
Үшінші сұраққа мынандай ұсыныстар айтыпты:
...Баяндаманы к
үні бұрын белгілемей-ақ қойса, қайтеді?

...Пікірлестер мен 
қарсыластарды кейінірек бастадық.. Осы әдісті
басынан 
қолдану керек еді.
...Баяндаманы
ң жақсы жақтарын көбірек айту керек.
...Студентті
ң рухани дүниесіне бұдан да тереңірек үңілсеңіз. Сіз
бай
қамаған талай сырлар бар-ау онда әлі.
Саба
қтың пайдалы жақтары:
...Пікір айту
ға біраз төселіп қалдық.
...Кейде дайындала алмасам да, 
өзіме қажет кішкентай ғана
жа
қсылық алуға келемін.
...Мен 
өзімді мұғалім ретінде сезіне бастадым. Баланы ақ жүрекпен,
ынтамен ты
ңдау керек екен.
...Мен де м
ұғалім болған кезде оқушыларымды талдауға түгел
қатыстырсам деймін.
М
ұғалім үшін шәкірт қойған бағадан артық баға жоқ.. Олардың
пікірімен санасу кісіні 
қамшылап отырады.
АРМАН – САБА
Қ
Өзіме ең бір ұнайтыны – лабораториялык сабақ. Шағын ғана белмеде
10-12 студент пен о
қытушы отырады. Лупамен қарағандай, бір-
бірімізге іріленіп к
өрінеміз. Дауыс, түр әлпеті өзгеше бір салтанатты
жа
ғдайға, адамдық қалыпқа ауысады. Мұнда айқайлаған жалпы
с
өзден гөрі жүректен шыққан жай дауыс әсерлі. Бір-бірімізді енді
а
ңғарғандай болып, сөйлей отырып, көзімізге үңілеміз. Айналадағы
сыны
қ орындық, суық бөлме естен шығып кетеді. Ал, жалпы,
Сиявушты
ң арман қаласы секілді болашақтың арман – сабақтарын
а
ңсаймын. Онда он шақты адамға арналған, әр ұстаздың студентпен
бетпе– бет с
өйлесетін шағын бөлмесі болмақ. Әдемі дөңгелек стол,
ж
ұмсақ орындықтар. Мұғалім мен студент арасында суық
ара
қашықтық жоқ. Ұядай жылылық бар. Балалар кіріп келгенде, олар

білмейтін бір 
қызық кітаптарым жаюлы, тапсырмаларым дайын, өзім
бір ертегіні
ң кейіпкеріндей, аса шабытпен күтіп отырсам.
Ш
әкірттерім мені көргенше, мен оларды көргенше асықсақ...
Тезірек болшы, арман – саба
қ.
«СТУДЕНТТЕН С
ӘЛЕМ...»
О
қу жылы аяқталды, көңіл жайланды.
– Осы курс
қа келесі жылы келетін жаңа студенттерге не айтар
еді
ңдер? – деймін.
Олар тез-тез болаша
ққа хатын жаза бастайды. Оны келесі жылғы
студенттерге жыл басында о
қып беремін. Кейде мұғалімнің көп
а
қылынан гөрі студенттің – студентке айтқан ақылы өтімді. Ақыл
айтуды
ң бұл да бір түрі.
Сонымен, былтыр
ғы студенттің биылғы студентке тілегі:
«85-жылды
ң күзі ең қызықты, ең бір қуанышты күн болды. Біз
Гулн
әфис екеуміз 303-аудиторияны әрең іздеп тауып, келіп партаға
отырды
қ. Сабақтың қиыны да, оңайы да бар. Оны әр адам
шыдамдылы
қпен жеңуі керек. Мен үшінші қатардың сол жағынан
сана
ғанда екінші орында отырамын. Жалқаулығым бар. Кейінгілерге
тілегім: «о
қу инемен құдық қазғандай» деген рас, жалқауланбай оқы.
Өзім жалқаулығымнан біраз зиян көрдім».
«Мені
ң айтарым – оқуыңыз төмен болып қалса, оқасы жоқ, ең
бастысы, адамгершілігі
ңіз бәрінен жоғары болсын!»
«М
ұғалімдермен сәлемдесіп жүруді ұмытпа!».
«Е
ңбек нәтижесі денеңді, келбет-көркіңді қалай нұрландырса, оқу
н
әтижесі де ойыңды, дүниеге көзқарасыңды сондай нұрландырады».
«Саба
қтан кешікпе, қалма. Деканат жатақхана бөлгенде, осыған
қарайды».

«Жексенбі к
үні кітапханада болғандар жақсы үлгереді».
«Орта
ңа қадірлі болуды ойла. «Өнерлі өрге жүзеді» деген қазақ атам.
Өнеріңді көрсетуден ұялма».
«Ата-ана
ң ертелі-кеш алыста жүрген сені ойлап, неғып хабарсыз кетті
деп ала
ңдап отырады. Айына ең болмаса, бір рет өзіңнің
аманды
ғыңды білдіріп, хат жазып тұр. Жылы киініп, уақытымен дем
алып ж
үр. Өйткені еңбегіңнің нәтижесі денсаулығыңа байланысты».
«
Өзім уақытты дұрыс пайдалана алмағаныма өкінемін. Әсіресе
қыздарға айтатыным: Майда-шүйде әңгімемен уақыт өткізіп
алма
ңдар. Көктемгі кезде сабақтан қалу көп болады. Енді 5 минут
ұйықтай тұрайын деп, бүкіл бөлмедегі қыздар сабақтан қалып
қойған күніміз болған. Өте бір тығыз шаруаң болмаса, ертерек
ұйықтауға тырыс. Меніңше, ең жаман әдет – сабақта қалғып отыру.
Ол – лекторды да, 
өзіңді де сыйламағандық».
«Саба
ққа дайындалуды түнге қалдырма».
«Ішімдікке 
әуес болып, болар-болмас нәрседен ұшып кетпеуіңе
тілектеспін!».
«Осы о
қуға мен екі жыл еңбек істеп барып түстім. Ата– бабаларымыз
айт
қан ғой, «Еңбекпен келген нанның дәмі ауыздан кетпес» деп.
Ж
ұмыста жүргенде: «Осыдан оқуға түссем, жақсы оқыр едім», – деп
ойлайтынмын. Енді, міне, арманыма жеткен сия
қтымын. Еңбектенсең,
н
әтижесіз болмайды».
«К
үнделікті сабақты қарамадым дегеннің өзінде бір қарап қою керек.
Жазуды ерте
ңге қалдырмай, сол күні орындап тастасаң, ана сабақтан,
мына саба
қтан жиналып қалмайды».
«Мені
ң орнымдағы студент соңғы катардың бұрышында отырмын
деп мойыма
ңыз. Оқимын деген ниет болса, орынның бәрі бірдей емес
пе? Мені
ңше, осы орын – ең жақсы орын. Сабаққа кешігу, келмей
қалу деген жаман әдет болмасын. Жолдастырыңызбен жақсы қарым-
қатынаста болыңыз».

СТУДЕНТТІ СА
ҒЫНУ
Ол к
үні қай бөлмеде жиналатынымызды студенттердің өзі келісіп
қояды. Қыздар күнделікті киімін былай қойып, қыз қылықты
к
өйлектерін киеді. Аудиторияда қалай болса солай отыратын жігіттер
шашты жат
қызып, галстугін тағып келгенде, қыз қарағандай.
Алыста
ғы Мұңғұлиядан келген Зәмзәгүл бар, үйін сағынып жүр
ғой деп, арнап алып шыққан тәттімді қолына ұстатамын. Әзіл-
қалжыңға жүйрік Айсұлу мен Сара бар. Әр сөзіне күлесің де
отырасы
ң. Сараның қонақ жігіттерге етік кейпіндегі күлсалғышты
беріп жатып: «Мынау – екі ая
ғыңызға бір етік», – дегенін ұмыта
алмаспыз.
К
үліп қойып Қосай отырады. Шағын денесіне сонша кеңдіктің қалай
сыятынын 
қайдам, қыздар әзілмен шымшылап жатса да, қызара күліп
отыра береді. Ж
ұмыстың ауырын, жауапкершіліктің үлкенін өз
мойнына ж
үктеуді міндет санайтын адамның өзі. Үй-ішінен алған
жылы да момын тіршілікті
ң барлық кейпі осы жігіттің бойында тұр.
Бес жыл
ғы студенттік қарым-қатынастың ең бір қиын сәттерінде де
сабырлылы
қ сақтаудан танған жоқ. Естуімше, ең қатты ашуланғанда
қыздарға үлкендігін алға салып: «Әй, ешкілер-ай», – депті.
Чернобыльда жарылыс бол
ғанда, алғаш көмекке барғандардың бірі
болды.
К
өп ұзамай, Қосай мен Қалдыгүл бірге ән салады. Бірі жіңішке, бірі
жуан екі дауыс домбыраны
ң екі ішегіндей үндеседі. Одан кейін
Зояны
ң домбырамен салған нәзік әнін естиміз. Төселген, саспай
айтады. Д
үйсенкүл болса, сықақ оқиды. Өнерсізі жоқ.
Б
ұл курспен алғаш көздескенде, әскерде болып, еңбек істеп келген
естияр 
қыз-жігіттер екен, бөлменің місін басқандай сабырлылықпен
қарсы алған. Сыртқы қалпына қарағанда, тек саясат туралы сөйлесу
керек сия
қты. Көзіме бір бұрышта тұрған домбыра түсті.
– Домбыраны кім тартады? – Тартатын ешкім жо
қ екен, бөтен
курсты
ң бір баласы тастап кеткен болып шықты. Ешқайсысы қолына
алмайтынына к
өз жеткен соң, өзім алып, бір-екі ауыз айттым да,
қарсы алдымда көзі жанып отырған бір қызға ұсындым.

– Мені
ң де жаңадан үйренгенімді байқап отырсың ғой, ал енді сен
айт. Айтатыны
ң көзіңнен көрініп тұр, – деген соң, домбыраны ұяла
қолына алды. Бұл Зоя еді.
Зоя екі-
үш өлеңнен кейін өзі білетін бір балаға ұсынды. Келесі
кездескенге дейін 
әрқайсымыз дайындалатын болып, келісіп
тарасты
қ, Жоғарғы курста өнерсіз адам қалған жоқ.
Б
ұл бір бақытты күндер еді.
ЕГЕР МЕН М
ҰҒАЛІМ БОЛСАМ...
Мені
ң жүрегімнен ұмытылмастай орын алған бір топтың студенттері
болды. Олар о
қуға 1984 жылы түсті. Әуелі бір жыл дайындық
б
өлімінде оқыдық. Неше жыл еңбек істеген, әскерден келгендер еді.
Келесі жылы бірінші курс
қа сол тобымызбен өтіп, оқуды
жал
ғастырдық. Талай қызықты күндеріміз бірге өтті. Мен оларды
т
әрбиеледім десем, олар мені тәрбиеледі. Өсу мектебінен бірге өттік.
Бітіруге жа
қындағанда: «Шіркін, бәріміз бір мектепке барып, бірге
қызмет істер ме едік», – деп армандаушы едік. Өмірді болжап бола ма,
м
үмкін бір кезде ол арманымыз да іске асып кетер. Суреттеріне
са
ғынып қараймын. Міне, Қосай, Рухат – Әсем (екеуі үйленген), Зоя,
Қалдыгүл, екі Айсұлу, Сара, Әсия, Азамат (күрд қызы), Ербақыт,
Аманжол, З
әмзәгүл – үшеуі Мұңғұлиядан, Дүйсенкүл, Роза, Рабиға,
На
ғима, Қуаныш... Жақында Ербақыт келіпті. Үйленген. Келіншегі
мен с
үп– сүйкімді баласының суретін көрсетеді. Айсұлу қызымнан
а
ңқылдаған хаттар келеді. Өзі ауылындағы мықты мұғалім. Онсыз
бір кешіміз 
өтпеуші еді. Қосай келіп кетті, қазір институтта мұғалім.
Қалдыгүл, Дүйсенкүлдер де институтта мұғалім. Қандай да бір
отырысымызды ішімдіксіз 
өткізуді үрдіс қылып едік. Өмір толқыны
өзгертіп жібермеді ме екен?
Студенттерім жазып берген «Егер мен м
ұғалім болсам» деген шағын
шы
ғармаларын парақтаймын:

«Ш
әкіртіне өзін сыйлата алса, өзі де олармен сыйласа білсе,
ұстаздың ең жақсы қасиеті осы деп білемін».
«Болаша
қ шәкірттеріме жан-жақты білімді, қарым– қатынаста
қарапайым адам болып көрінгім келеді. Класс жетекші болғанда,
ш
әкіртімнің жүрегінен жол таба алсам деп ойлаймын».
«Бес жыл студенттік 
өмірде көп нәрселерді үйрендік. Солардың
өзіме ұнағанының бәрін жалғастырғым-ақ келеді. Бірақ талабымыз
таудай бол
ғанмен, іскерлігіміз жетіспеуі мүмкін ғой. Қазір бәрін
т
өңкеріп тастайтын сияқты болып тұрмыз».
«Лекцияны 
қағазға қарап емес, адамның көзіне қарап оқысам».
«
Әр оқушының жан дүниесін біліп алуға тырысамын. Жеке
ж
ұмыстар тапсырғанда жазып келуді міндеттемеймін. Ауызша өз
пікірін айт
қызамын».
«Болаша
қта оқушылардың сабағыма бар ынта-жігерімен
қатысатындай болуын армандаймын. Оқушының кемшілігінен гөрі
жетістігін к
өбірек байқауға тырысамын».
«Кейбір м
ұғалімдер көзге түскен бір-екі шәкіртін пір тұтып, оның
жанында
ғылар көлеңкеде қалып қояды. Осыны болдырмасам
деймін».
«Біз де енді бес минуттан кейін 
ұстаз болмақшымыз. Сабырлы,
байыпты, бір-екі ауыз с
өзбен оқушының тілін таба білетін болсам.
О
қушыларыммен сабақ жөнінде ғана емес, басқа жағдайларда да
ты
ғыз байланыста болсам».
«Кейбір саба
қтан, шынымызды айтсақ, жалығып кетеміз. Ал болашақ
о
қушыларым бір күн сабақтан қалса, «қандай қызықтан құр қалдым
екен?» деп отырса».
«Кей м
ұғалімнің бір бала нашар болып көзге түсіп қалса, әрі қарай
баса беретіні жаман. 
Қайта көтермелеп отырса ғой, сонда ол
ұмтылуға тысысар еді».
«Мектепке бар
ған соң, балалардың сабақтан тыс жұмыстарына көп
к
өңіл бөлер едім. Оқушылармен бірге театрға, концертке барып,

қызықтарын бөлісу олардың көңілін өсіреді деп ойлаймын».
«О
қушының бойындағы жылт еткен жақсы қасиетін байқап,
дамытып отырсам. Талапты тым ж
ұмсатып жіберуге де болмайды.
О
қушының бәрі бірдей емес, талап қойып отырмаса, жалқауланып
кетеді».
«
Ұстаздың ең үлкен ерлігі барлық оқушыны өз сабағына тарта
білуінде деп ойлаймын».
«Саба
қты өмірмен байланыстыра айтқан ұнайды. Оқушыны «сіз» деп
сыйлай с
өйлеу керек».
«О
қушым сабақта отырғанын сезбей, айтқан әңгімем кинодағыдай
әсер етсе».
«
Әр гүлдің өз түрі бар, өзінше жайнайды, әр құстың өз үні бар,
өзінше сайрайды» дегендей, әр оқушыны тани алсам».
«О
қушыға үнемі ұрсып, кемшілігін бетіне басып, «айтқанымнан
шы
қпасын» деп зекудің, шәкіртке теріс тәрбие беретінін ескеру
керек. К
өп сөйлемейтін оқушыға да басқалармен бірдей тапсырма
беріп, к
өмектесу шәкіртті тани білуге көмектеседі. Жалпы, ұстаз болу
о
ңай емес».
«
Ұстаздың өзін-өзі ұстауы, сөйлеу мәнері шәкірт көңілінде
жатталып 
қалады. Менің ойымша, ұстаз білімді әрі мейірімді,
қарапайым болғаны жөн.
«М
ұғалім жоқтан өзгеге ашуланшақ емес, шәкірттерін өзімен тең
ұстап, ашық сөйлесетін адам болуы керек. Қатал мұғалімді қорқып
қана сыйлайсың, ал жаны кең, мейірімді мұғалімді шын жақсы
к
өресің».
Студенттерімізді
ң осы арманы орындалды ма екен? Қызметке кірісіп
кеткендеріне де к
өп жыл болды. Бұл сұрақтың жауабын өз
ш
әкірттері туралы жазған еңбектерінен оқығым келеді.
Жуы
қта баяғы бала күнгі ұстазым Жүнісқызы Ұлтай апай хат жазып
жіберіпті. 
Өзі пенсияға шықса да, жан-жүрегімен мәңгі мұғалім
болып кал
ған апайым:

«
Қазақ әдебиетінде» Әбділда Тәжібаевтың өлеңдері жарияланған
екен. 
Әсіресе «Мұғалім» деген өлеңін оқып, таңғалдым. Бұл кісі
қалай мұғалімнің сырын анық білген? Өлең жолдарын қайта-қайта
о
қи бердім.
Мен мектепте о
қып жүргенімде ұстаз болуды аңсап едім, арманыма
жеттім. К
өп жыл өтсе де, мұғалім көңілі жас болып қала береді.
К
өшеде келе жатып, көзіміз алдымен балаға түседі. Ол жылап тұрған
болса, «неге жылады екен?» деп, жанымыз ашып, 
әр түрлі ойға
кетеміз.
Кейде алдымыздан 
әлдеқашан өтіп кеткен шәкірттерімді еске алып,
са
ғынамын. Олардың тағдыры өз балаларымнан кем әсер етпейді. Ал
соны
ң ішінде де ұстаз көңіліне өте жақындары болады. Ұстаз ол
о
қушысын үнемі ойлайды.
Б
үгін сабақ бітті. Ол бала үйіне кетті. Ертең сол баланы қайта
айналып к
өргенше, ұстаз көңілі тағат таппай, сол уақытқа әрең
жетеді. Клас
қа келгенде, ол бала жоқ болса, не жағдай болғанын
аны
қтамай, көңілі орнына түспейді. Мұғалім деген жаны таза, нәзік
жан. Баланы
ң жанын түсініп, сезімін байқай білген».
Ұлтай апайдың бір кітапка татырлық бір бет хатына осы бір жазған
е
ңбегіммен жауап бере алсам, шәкірттік парыздың ақталғаны болар
еді.
ШЫ
ҒАРМАШЫЛЫҚ ДӘПТЕРІНЕН
Шы
ғармашылық дәптеріне ойға келген тұжырым, ұнаған пікір
болса, жазып отырамын. 
Қайталап оқып қойғанның көп пайдасы бар.
Енді осы бір 
өзім үшін жазылған дәптердің кей тұстарын қызыққан
кісіні
ң бір қажетіне жарап қалар деген ақ ниетпен көпшілік назарына
ұсынамын.

Әр шәкірттің өз мінезіне қарай бабын таба алмасақ, онда мұғалім
емес, саба
қ беруші ғана болып қаламыз.
***
Ш
әкіртін сыйламайтын мұғалім ғана онымен дауласып, ұрысуға
барады. «Сыйлы боламын десе
ң, сыйлай біл» деген мақал мұғалімге
де арнал
ған.
***
Жан д
үниесін білмеген адам мұғалім бола алмайды. Мұғалімде
т
әуіптің көзі, ақынның жүрегі, суретшінің қиялы болсашы.
***
Саба
қтардың сабағы – әдебиет пен тіл.
Жазушы мен м
ұғалім бірігіп, оқушының жан дүниесін жасап
шы
ғарады.
***
Әдебиет сабағының жаны – тапқырлық (импровизация).
Әдебиетшінің сабағы жоспардан емес, Сөзден басталса керек. Әлем –
жаратылысты
ң өзі Сөзден басталған.
***
Ш
әкірттің өз пікіріммен келісіегеніне қуанамын. Ол өз ойын
д
әлелдеуге тырысса, пікірін қысылмай жеткізе алса, сабақтың
жетістігі – сол.
***
Саба
қтағы ақіараттық әдістің күні еткен. Шәкіртке болған жайдың
жиынты
ғын айтыі берумен қанағаттанбай, білімді қайдан, қалай
тауыі алатынын 
ұқтырыі, өмірлік мәселелерге көзқарасын
қалыітастыру керек болады.
***
Бір м
ұғалімнің таі қан жақсы тәсілін сол қаліында үйреніп, іске
асыруды ма
қсат етуге болмайды. Себебі ол тәсілді таі қан кісінің жеке

қасиеті де керек.
***
На
ғыз мұғалімнің еңбегі – суреткердің еңбегі сияқты
шы
ғармашылық еңбек.
***
Бір т
әсілді түрлі жағдайда, түрлі кеңістікте қолдана беруге болады.
Мысалы, 
Қазақстан тарихын бала бақшада, мектеіте, жоғарғы
мектеіте де о
қытуға болады. Бірақ әрқайсының өз кеңістігі бар.
Е
ң жақсы өткен сабақтың қай жерден, қалай аяқталатынын күні
б
ұрын білмейсің. Бұл сабақты шәкірт іен ұстаздың бірлескен ізденісі
деуге болады. Саба
қтың барлық жағдайын алдын ала жоспарлап қою
ш
әкірттің еркіндігіне шідер салумен бірдей.
***
Ш
әкіртке «екі» қою арқылы тәрбиелеуге болмайды. «Екілік» – өзіңе
қойған бағаң. Өзіне талап қоюға ерінген мұғалім балаға талап
қойғыш болады.
***
Баланы т
әртіп бұзғаны үшін ұрсудан бұрын, сол сәттегі көңіл-күйі
қандай, талап-тілегі не екенін байқашы.
– Христианды 
қиналған сәтінде шіркеудің пасторымен сөйлесуге
ынты
қ қылатын не нәрсе?
– Пасторды
ң әр адамды түсініп тыңдай білуінде. Еш нәрсеге
та
ңғалмайды, кінәламайды, сыр шашпайды.
– М
ұсылманды мешітке ынтызар қылған не нәрсе?
– Жан баласына айтпа
ған сырын кешірімді құдай алдында ақтарып,
іштей тілдесе алатынды
ғында. Кешірім өтініп, жақсылықтан үміт
қылып, бойы жеңілдейтіндігінде.
Шіркеу мен мешіт адамны
ң жан дүние тепе-теңдігін сақтауға
к
өмектесетін орын болып келген. Мектепте шәкірттің жанын қинаған

сырын сеніп айта алатын адамы м
ұғалімі болса, қандай жақсы болар
еді.
***
Ш
әкірттің сеніп айтқан сырын сыртқа шашпа, бетіне баспа.
***
Т
әрбие адамшылыққа құрылуы керек. Адамшылық негіздері қай
қоғамда да өзгермейді, ешбір саясатқа тәуелсіз.
***
Николай Рерих: «М
ұғалімдері кедей болса, еліне ұят. Болашақ
ұрпақтың мұғалімінің қамын ойламау – ол елдің надандығының
белгісі. 
Өзі күйінішті адамға бала тәрбиесін сеніп тапсыруға бола
ма? Баланы ыл
ғи төмендетіп, ренжітіп отыратын мектептен рухы
жо
ғары адам шыға ма? Тағы да қайталаймын, мұғалімнің хал-
жа
ғдайына қарайлауды ұмытқан халық – келешегін ұмытқан халық»
***
Мектеп 
өмірінде бір тұрақты шеңбер қалыптасқан: Мұғалімнің
ж
үйкесін жұқартатын – оқушы, оқушының жүйкесін жұқартатын –
м
ұғалім.
***
Бала 
әділетсіз жазалаудан, үздіксіз ескерту жасай беруден не істерін
білмей, 
өзіне-өзі сенімсіз болып, жүйке ауруына ұшырайды.
***
М
ұғалім мен бала арасындағы түсініспеушілік әр адамның туғаннан
жаратылысы б
өлек адамның туғаннан өзіне ғана тән табиғаты бар
екенін мойындамаудан шы
ғады. Баланың мінезін өзгертемін деуге
болмайды, мінезіні
ң жақсы жақтарын байқап, дамытуға ғана болар.
***
Пор-Роял шіркеуі мектебіні
ң логикасы: «Әр бала – ханзада, ханша».
***

Барлы
қ жерде мұғалімге қойылатын талап: Баланы тәрбиеле! Бірақ
т
әрбиенің не екенін дұрыстап түсіндірген ешкім жоқ. Тәрбиелеу
дегенді – т
әртіпті қылу деп ойламыз.
***
Әр бала – өзінше жұмбақ, өзінше байлық.
О
қушылары тым-тырыс отыратын мұғалімнің сабағынан, қажетті
жерде шулата білген саба
қ қызық.
***
Кісімен 
қарым-қатынас мәдениетін отбасынан сіңіре алмаған балаға
мектепте де, 
өсіп, кісі болғанда да мақсатына жету қиын. Ол баланы
м
ұғалімі өте сезімталдықпен жетектеуі қажет болады. Сүйкімсіз
баладан, ерте
ң айналасына қадірсіз адам шығуы мүмкін.
***
Тіл алмайтын ыза
қор бала кемшілігін бетіне баса беруден шығады.
***
БірДе 
ұстазым профессор Бейсембай Кенжебаев айтты:
«
Әдебиетте біздің алдымызда небір ұлылар болып еді ғой. Біз –
соларды
ң қалған нашарымыз».
***
Ма
ғжан Жұмабаев «Педагогикасынан»:
«Біреуді біреу аяп, 
қайғысына ортақтасқандай, қуанышына
орта
қтаспайды. Біреудің қуанышына ортақтасу орнына күншілдік
пайда болады. Б
ұл – жалпы адамзаттың бір төмен, өнімсіз мінезі. Бір
ғалым айтыпты: «Қайғыға ортақтасу үшін адам болу жетеді.
Қуанышқа ортақтасу үшін періште болу керек» – деп.
Кейбір адамдарды
ң жаны өмір бойы бір күйде болады. Мысалы,
ту
ғаннан бері тарлық, кемдік, жоқтық, науқас көрмеген адам ылғи
қуанышты, шат болады. Өмір бойы кемдік, тарлық көрген
қуқанжыға адам жадырауды білмейтін болады».

Қазіргі «Монтессори педагогикасы» деп жүрген тәрбиенің негізін
қазақ топырағында алғаш ойластырған адам Мағжан болар. Мына
с
өздеріне назар аударайық:
«Ойын – баланы
ң өз ісі. Баланың ойынына кірісуші болма. Баланы бір
н
әрсені бүлдірмес үшін тек шеттен бақыла. Есте болу керек, бақылау
деген с
өз – қарауылда тұрған солдаттай қабағыңды түйіп қарап тұр
деген с
өз емес, олай тұрсаң, бала ойынына кірісуші болма».
«Баланы
ң атаға тартуы рас болса, сиқырлы даланың баласы – қазақ
баласы 
қиял құмар болуға тиіс. Яғни ол әдебиет, тарих сықылды
қиялды көп керек қылатын ғылымдарға ұмтылуы тиіс. Ал енді орыс
школасында о
қыған қазақ баласының математикашыл болуы:
әдебиет, тарих сықылды ғылымдарды сөйлеуге, жазуға орыстың
тілін білмеген со
ң, қазақ баласы тіл керек қылмайтын есепті
айналдырма
ғанда қайтсін».
***
Бізде мыл
қау тәрбиеге жататын тақырыптар бар: Эротика, рок
музыка. «Мына п
әлекетті әрі тарт!» – деп, көзімізді көлегейлесек,
оны жастар к
өрмей ме? Жастың өміріне қатысты нәрсенің ешқайсын
назардан тыс 
қалдыруымыз жөн емес. Оны әңгіме қылудан қашу бұл
м
әселеге жауапты ұлт жан жүйесіне жат, батыстық ақпараттан іздеуге
м
әжбүр етеді.
Ш
әкірттің сеніміне кіру қиын. Ол үшін шәкіртке әуелі өзің сенуің
керек болады.
***
Үзілісте студенттері қоршап, жібергісі келмей, соңынан еріп жүріп
с
өйлесетін мұғалімге қызығамын.
***
Ежелгі гректер даналы
ққа ұмтылу таңғалудан басталады деп
есептеген.
М
ұғалімнің бақыты да – балада, күйініші де – балада.
***

Баланы
ң қайғысы мұғалімнің жақсы оқитын және жаман оқитын
бала деп б
өлуінен басталады. Осыдан кейін баланың рухани дүниесі
тек ба
ғамен өлшенеді.
***
Кісі екеніне к
үмәнмен қараған баладан кісі шықпайды.
***
Өзі білетін адам ғана басқаны білдіре алады.
***
О
қушының кемшілігін көргіш болсаң, ықыласын өлтіресің.
***
Құр әдістеме папкасын толтырып қойғаннан оқушының жағдайы
жа
қсармайды. Ол – тек қарабайыр тексерушінің алдындағы
қарабайыр қорғаныс құралы.
***
Мектеп те 
әлеуметтік ағзаның бір бөлшегі ретінде, қоғамдағы билік
пен ба
ғыныштылық қарым-қатынасын қайталайды.
***
Педагогиканы 
өрістетпейтін нәрсе: «Анау керек емес, мынау керек
емес» дейтін шектеу. Керегі: Ізденіс, ізденіс.
***
Қазақ баласы ұлттық тәрбиеден ең алдымен мына қасиеттерді
сі
ңірсе:
Өз халқын шексіз сүйетін, оны мақтаныш тұтып, салт– дәстүрін
құрметтейтін Өр рух.
Салауаттылы
қ, Парасаттылық, Білімділік.

ҰЛТТЫҚ МЕКТЕП:
Т
ӘЖІРИБЕ
ҰЛТТЫҚ МЕКТЕП: ТӘЖІРИБЕ
Адам
ға ең бірінші білім емес,
т
әрбие берілуі керек, тәрбиесіз
берілген білім – адамзатты
ң қас жауы,
ол келешекте оны
ң барлық өміріне апат әкеледі

жүктеу/скачать 2,36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: