Профессор Алма Қыраубаеваның жаным садаға еңбегінен бүгінгі

ТАР
ҒЫТАЙ
Тар
ғытайдың әкесі – Көк Тәңірі. «Көк тәңірі» -«Көктегі жаратушы»
деген с
өз. Ал шешесі су перісі екен. Тарғытайдың үш ұлы болған.
Олар: Арпо
қсай, Ылпоқсай, Қолоқсай. Ол кезде «қол – әскер, оқ – ел,
сай – патша» дегенді білдіреді.
Бір к
үні Көк Тәңірінің бұйрығымен аспаннан алтын заттар түседі.
Қараса: түрен, мойынтұрық, балта, шөміш екен.
Тар
ғытайдың үлкен екі ұлы бұл заттарды алайын деп жақындаса,
жалын к
үшейе түседі. Кенже ұлы Қолоқсай келгенде ғана жалын
тыншиды. Заттарды кенже 
ұл иемденеді. Содан былай шаңырақтың
иесі – кенже 
ұл болып саналады.
– Сен – бізді
ң кенжемізсің, – деді әкесі Данабекке. – Сен өскенде,
бізді
ң шаңырақтың иесі боласың. Шаңырақты шайқалтпай ұстау
үшін ақыл, білім жинауың керек. Денің сау, мықты болып өс!
– 
Әке, түрен, мойынтұрық, балта, шөміш деген немене?
– Ол – аспанда
ғы жұлдызды айтқаны. Жұлдыздарға қарасақ, әлгі
заттар
ға ұқсас. Мысалы, шөміш – Жетіқарақшы жұлдызын
бейнелегені.
Баланы
ң есіне апасының сорпа құятын шөміші түсті.
– Ал т
үренмен тың жерді жыртады. Ол – аспандағы Кіші
жеті
қарақшы жұлдызын бейнелегені. Мойынтұрық – Қарақұрт
ж
ұлдызы. Оны басқа елдер Кассиопея дейді. Аспанға қарасаң,
балта
ға ұқсас та жұлдыз табасың. Қазақта Тарғытай әңгімесін
суреттейтін мынандай ж
ұмбақ бар:
Жапанда жайнап т
ұрған бір бәйтерек,
Заты бар б
ұтақ сайын жанға керек.
Балта, ш
өміш, түрен мен мойынтұрық,
Т
өртеуін таңдап алдым ерекшелеп.

Әңгіме аяқталған соң, Данабек терезеден аспанға көз салды.
Жеті
қарақшы жұлдызы оған жымың-жымың еткендей болды.
Т
ҰМАР ПАТШАЙЫМ
– Балам, Са
қ елін бір заманда Тұмар деген патша әйел билеген. Өзі
жауынгер болыпты. Ат 
үстінде қорықпай, жауға қарсы шауып,
қылыштасатын. Әскерін бастап, елін қорғайтын еді.
Сол кезде са
қ даласын басып алғысы келіп қызыққан талай патшалар
болды. Соны
ң бірі – Кир патша.
Кир патша мол 
әскерімен баса көктеп, Сырдарияның жағасына дейін
келеді. Сол жерде Т
ұмар патшайым қарсы тұрып, соғысады.
Бір к
үні Тұмар патшайымның ұлы соңындағы жасағымен Кирдің
қолына түсіп қалады. Тұмар Кир патшаға:
– «Баламды босат та, елі
ңе қайт!» – дейді.
Масаттан
ған Кир патша:
– Са
қтарды басып алмай, қайтпаймын! – деп күш көрсетеді.
Т
ұмардың баласы намысқа шыдамай, өзін-өзі өлтіреді.
Баласыны
ң Кир қолында қаза тапқанына қайғырып, намыстанған
Т
ұмар патшайым:
– Са
қ даласын ешкім басып ала алмайды! – деген ұран тастап, бүкіл
әскерін жиып алады. Неше күн, неше түн соғыстан соң, Кирдің өзі
қолға түседі.
Т
ұмар патшайым:
– Сені
ң аңсағаның ажал еді! Мен сені арманыңа жеткізейін! – депті.
Кирді
ң басын кесіп, меске салып, дарияға ағызып жіберіпті. Сөйтіп,
са
қ даласын жаудан сақтап қалыпты.

ШИРА
Қ БАТЫР
– Балам, Кир патша са
қ даласын басып ала алмады. Оның арманын
іске асыр
ғысы келіп, тағы бір Дарий деген патша сақтарға қарсы
со
ғыс ашады. Ел күтпеген жерден тиіскен жау әскеріне қарсы тұра
алмайды. Бет-бетіне 
қашады. Сонда Ширақ деген бір батыр жігіт:
– Б
әріміз қырылмайық. Одан да біріміз құрбан болайық. Сендер алға
озы
ңдар. Мен жауды жалғыз қарсы аламын! – дейді. Елі-жұрты
онымен жылап 
қоштасады.
Шира
қ батыр өзінің құлақ-мұрнын қылышпен шауып тастайды.
Әйтпесе оған жау сенбейтін еді. Күтіп тұрады. Сол кезде артынан жау
әскері келіп жетеді. Әскербасы:
– Сен не
ғылған адамсың? – дейді Ширақ батырға. Ширақ батыр:
– Мен сендерді са
қтарға апарамын. Оларда кегім бар, – дейді.
Жауды
ң әскербасы Ширақ батырдың сөзіне сеніп қалады. Ширақ
жау 
әскерін бастап жүріп кетеді. Бір күн жүреді. Бір апта жүреді. Он
к
үн жүреді. Ақыр аяғында, шегі жоқ қалың құмға әкеледі.
Жазды
ң қайнаған ыстық күні болатын. Ыстық құмның үстінен
ұшқан құстың қанаты күйіп қалатын. Жаудың әскері шаршап
құлайды. Астындағы аттары шөлдеп өледі. Ширақ батырдың
ма
қсатын енді түсінген жаудың әскербасы:
– Айт шыны
ңды, сен кімсің ? – дейді Шираққа.
Сонда Шира
қ батыр:
– Мен ма
қсатыма жеттім. Елімді жаудан құтқардым. Енді өзің біл! –
дейді.
Ашулан
ған жау Ширақ батырдың басын шауып түсіреді. Бірақ өздері
қырылып, еліне жете алмайды. Әскербасы қолын жайып,
Жаратушы
ға жалбарынады:

– О, Жаратушым! Осы жолы 
құтқар! Енді қайтып сақ даласына
келмеспін! – дейді.
Сол кезде аспаннан жа
ңбыр жауады. Жаудың азғантай тобы аман
қалады. Еліне қашады. Енді қайтып сақ даласына аяқ баспайтын
болады.
М
ӨДЕ БАТЫР
Әкесі Данабекке:
– Балам, сені
ң ойыншық садағың бар еді ғой. Соны бері әкелші, –
деді.
Данабек сада
ғын әкелді.
– Сен сада
қтың бөліктерін не дейтінін ұмытып қалған жоқсың ба?
Мына имек б
өлігін не дейді? – деп сұрады әкесі Данабектен.
– Ол – адырна.
– Ал мына тартыл
ған жібек жіпті не дейді?
– Ол – кірісі. Ал мынау – о
ғы.
– Жа
қсы айттың. Бұрынғы заманда оқтың бірнеше түрі болған.
Мысалы, атып жібергенде ыс
қыра жөнелетін оқ. Оны «ысқырық оқ»
дейді.
Мен са
ған бір қызық әңгіме айтайын:
М
өде деген батырдың ысқырық оғы болыпты. Оқтың ысқырған
даусы естілгенде, жаулар 
қорқады екен. Мөденің оғы қай жаққа
қарай ұшса, бүкіл әскері солай қарай ататын болған.
Бір к
үні көрші елдің ханы Мөде батырға күш көрсетеді.
Қорқытқысы келеді.
– Сен бізге 
әкеңнен қалған тұлпарыңды бер! – дейді.

М
өде билерімен ақылдасады. Олар: «Тұлпарды бермеңіз. Ол әкеден
қалған ескерткіш қой», – дейді.
М
өде ел тыныштығын ойлайды. Билердің ақылын алмайды.
Т
ұлпарды беріп жібереді.
Бір к
үні көрші хан тағы сұрайды:
– Сен бізге с
ұлу ханымыңды бер! – дейді.
М
өде билерімен ақылдасады. Олар: «Не деген сұмдық!
Ханымы
ңызды бермеңіз!» – дейді.
М
өде ел тыныштығын ойлайды. Билердің ақылын алмайды. Бір сұлу
ханымын беріп жібереді.
Біраз уа
қыт өткен соң көрші хан тағы сұрайды:
– Сен бізге бос жат
қан жеріңді бер! Әйтпесе, соғысамын! – дейді.
Билер: «С
ұрағаны жер болса, берейік. Ақыры, бос жатқан жер ғой», –
дейді. Сонда М
өде:
– Т
ұлпарымды берсем, ол – менің мүлкім. Ханымымды берсем, ол –
мені
ң ханымым. Ал жерді бермеймін. Жер – менің мүлкім емес. Жер –
халы
қтың мүлкі, – деп бермей қояды.
С
өйтіп, Мөде батыр әскерін жияды. Жаумен соғысып, жеңеді.
М
өденің ысқырық оғы олардың зәресін алады. Бұдан кейін Мөдеден
еште
ңе сұрамайтын болады. Жерді сақтап қалғанына ел-жұрт риза
болады. Ра
қметін айтады.
– Балам, жер кімдікі екен?
– Жер – халы
қтікі, әке.
– Рас. Ке
ң байтақ Қазақстан жері – сол жерді ежелден мекендеген
қазақ халқынікі. Оны ұмытпа, балам!
Т
ҮРКІ ӘҢГІМЕЛЕРІ

К
ӨК БӨРІ
– Балам, 
қазақ «бөрі» деп нені айтады, білесің бе? – деді әкесі
Данабектен. Ол ойланып 
қалды. Айбегім бірден:
– «Б
өрі» деп қасқырды айтқан, – деді.
– Д
ұрыс.
Бая
ғы сақтар кейін бір заманда «түркілер» атанады. Түркілер де –
бізді
ң атамыз. Сол түркілер кезінде болған бір оқиғаны айтып
берейін:
Бір жаугершілікте т
үркілердің бәрі қырылады. Жалғыз ғана бала
жараланып, ш
өптің арасында қалып қояды. Жарасы ауырады. Қарны
ашады. Жылап жат
қанда, бір Көк Бөрі қасына келеді. Баланы иіскеп
к
өреді. Тілімен жалап, жарасын жазады. Емізеді.
Бала 
өсіп, жігіт болады. Түркі Бек атанады. Себебі ол күшті, батыл
болып 
өседі. Түркі Бектің балалары да Көк Бөріні анасындай көріп
кетеді. «Т
үркілер Көк Бөріден тараған» деген әңгіме содан қалған.
Т
үркілер бұрын өз байрағына Көк Бөрінің суретін салып қоятын.
Жамбыл атаны
ң ұстазы Сүйімбай былай дейді:
Б
өрілі менің байрағым,
Б
өрілі байрақ көрінсе,
Қозады қай-қайдағым!
Б
ұл өлеңді ести салып, Айбегім қайталап айтып берді. Жаттап алды.
Данабек те айтты. Айбегім 
әкесінен сұрады:
– Сонда мен К
өк Бөрі ұрпағымын ғой, ә!
– И
ә, қызым, біз Көк Бөрі ұрпағымыз! – деді әкесі.

БІЛГЕ 
ҚАҒАН ӨСИЕТІ
– Балам, т
үркі халқы – батыр халық. Түркі халқы – арыстандай ер
халы
қ.
– 
Әке, «түркі» деген кім? – деп сұрады Данабек әкесінен.
– Бізді
ң тегіміз – Түркі. Дініміз – Ислам. Түркі атаның балалары:
Қазақ, Қырғыз, Қарақалпақ, Өзбек, Ұйғыр, Татар, Башқыр,
Т
үрікпен, Әзірбайжан, Түрік, Қарашай, Құмық. Олар тарихта
са
қтардан кейін өмір сүрген.
Білге 
қаған деген көсемі болыпты. Білімді, ақылды адамды «Білге»
деген. Білге еліні
ң қамын ойлаған. Түнде ұйықтамаған. Күндіз
отырма
ған. Жауларымен арыстандай алысқан. Жаужүрек інісі
Құлтегін екеуі елді біріктірген. Ол заманда түркілерді айналадағы
к
өршілерінің бәрі сыйлаған.Түркі тілін үйренген.
Бір к
үні Білге басынан өткен барлық оқиғаларын есіне түсіреді.
Балаларына айтатын 
өсиетін алып тасқа жазып қалдырады. Сонда
Білге 
қаған былай деп жазыпты:
«Аспан айналып т
үспейінше, жер ойылмайынша, түркілердің
мемлекеті мен салт-д
әстүрі жойылмайды! Ешкімге құл болмайды!»
Данабек:
– 
Құл болу деген не, әке? – деді.
Әкесі:
– 
Құл болу – ана тіліңді ұмыту. Ата салтыңды білмеу. Өз есіміңді
бас
қа біреудің атына айырбастау.
– Мен Данабек есімімді ешкімге айырбастамаймын! – деді бала.
– Мен де Айбегім атымды ешкімге айырбастамаймын! – деді 
қыз.
Данабек Айбегімге 
қолын шошайтып күлді:
– И
ә, иә, сені көрші қыз Айя деп жүр ғой.
Айбегім айтты:

– Мен о
ған атым Айя емес, Айбегім деп түсіндірдім. Енді дұрыс
атайды. Ал, д
ұрыс атамаса, шақырғанына бармай қоямын!
Әкесі екеуінің де басынан сипады:
– Д
үниеде ең қымбат – өз есімің, өз тілің. Оны еш нәрсеге
айырбастау
ға болмайды.
ҚОРҚЫТ БАБАНЫҢ ҚОБЫЗЫ
Айбегім музыка мектебінде 
қобыз тартуды үйреніп жүр еді. Әкесі
қызынан:
– 
Қобызды ең алғаш кім жасап тартқанын білесің бе? – деді. Айбегім
оны білмейтін еді. 
Әкесі қобызды қолына алды:
– Мынау 
қасиетті қобызды алғаш тартқан адам – Қорқыт ата, – деді.
– 
Қорқыт ата:
Үйеңкінің түбінен үйіріп алған қобызым,
Қарағайдың түбінен қайырып алған қобызым,-
дейді екен. К
әне, екеуің бірге айтыңдаршы:
Үйеңкінің түбінен үйіріп алған қобызым,
Қарағайдың түбінен қайырып алған қобызым!
Данабек пен Айбегім бірнеше рет 
қайталап айтты. Әкесі әңгімесін
жал
ғастырды:
Қорқыт ата дарияның үстіне кілемін жаяды. Отырып қобызын
тартады екен.

Бір к
үні оның жанын алмақшы болып Әзірейіл келіпті. Қорқыт ата
тарт
қан қобыз біресе түйеге ұқсап боздайды. Біресе аққу сияқтанып
қанатын қағады. Сұңқылдаған үн шығарады. Мұны есіткен
Әзірейіл неге келгенін ұмытып қалады. Қалт тұрып, күй тыңдайды.
Бір с
әт Қорқыт ата шаршап, қалғып кетеді. Сол кезде Әзірейіл есін
жияды. 
Қорқыттың жанын алмақшы болып ұмтылады. Қорқыт ата
оянып кетеді. 
Қайтадан қобызын аңырата жөнеледі.
Енді ол жыр айтады. Т
өбекөз дәудің оқиғасын жырлайды. Әзірейіл
та
ғы неге келгенін ұмытып, жыр тыңдайды. Өстіп, ол неше күн
Қорқыттың жанын ала алмай жүреді. Бір күні Қорқыт ата әбден
шаршап, 
ұйықтап кетеді. Сол жерде Әзірейіл жылан болып келіп,
ша
ғып алады. Қорқыт ата өледі. Әзірейіл қуанады:
– Е, енді 
өзің өлдің. Күйің де өледі, – дейді. Бірақ Әзірейіл
қателесіпті. Қорқыт атаның тартқан күйін үйреніп алып, барлық
қазақ тартыпты. Міне, қызым, енді сен де тартасың, – деді әкесі
Айбегімге. – 
Қорқыттың өзі өлгенмен, өнері өлген жоқ.
– 
Өй, мен болсам, Әзірейілді басынан бір қоятын едім, – деді Данабек.
– 
Әзірейіл көзге көрінбей келеді ғой, – деді Айбегім.
Данабек ойланып 
қалды да, әкесіне:
– 
Әке, «Төбекөз дәуді» айтып берші! – деді. Әкесі әңгімесін
жал
ғастырды.
Т
ӨБЕКӨЗ ДӘУ
– Балам, бая
ғы заманда жау қуған кезде Аруз деген кісінің баласы
қоржыннан түсіп қалыпты. Баланың түсіп қалғанын Аруз білмейді.
Атпен шауып кете береді.
Жерге, ш
өп арасына түскен бала бақырып жылайды. Оны қамыс
ішінде ж
үрген бір арыстан естиді. Балаға жақындап келіп, емшегін

тосады. Ол сыл
қылдатып еміп алады. Сөйтіп өсе береді.
Арыстандармен бірге т
өрт аяқтап шапқылайды. Күшті болады.
Бір к
үні арыстандардың ішінде жүрген баланы біреу көріп қалады.
Келіп Аруз
ға айтады. Аруз өзінің жоғалған баласы екенін сезеді.
Н
өкерлерін жіберіп, баланы ұстап әкеледі. Баланы танып, қуанады.
О
ған Бисат деп ат қояды. Бисат батыр болып өседі.
Аруз бір к
үні аңға кетіп бара жатса, алдында жатқан месті көреді.
Тая
қпен түртіп қалса, үлкейеді. Үлкейе-үлкейе жарылып кетеді.
Ішінде ма
ңдайында жалғыз көзі бар бір бала жатыр екен. Ол періден
ту
ған бала еді. Перінің түрі адам сияқты болғанымен, аяқ жағы құс
сия
қты. Екі қанаты бар. Пырылдап ұшатын.
Аруз періні
ң баласын асырап алады. Бисатқа серік болсын дейді. Ол
кезде Бисат 
өсіп, жігіт болған. Еліне тыныштық бермеген жаулармен
со
ғысуға кеткен еді.
Т
өбекөз жыл санап емес, сағат санап өседі. Емізген әйелдің сүтімен
бірге, 
қанын сорып алады. Әйел өліп қалады. Төбекөз біраздан соң,
орнынан т
ұруға жарайды. Ол өте ашқарақ еді. Не тамақ берсе де,
тоймайды. К
өзіне не көрінсе, соны жейді. Ақыр аяғы, адамды ұстап
жей бастайды.
Қорқыт ата келіп айтады:
– Біз сені ба
ғып-өсіріп едік қой. Адамды жеме, аулақ кет, – деп қуып
жібереді.
Т
өбекөз ауылдың сыртындағы таудың үстіне барып жатады. Оның
алыпты
ғы сондай, үйге сыймайды. Өткен-кеткен малды, адамды
ұстап алады. Ел қорлық көреді. Аналар жылайды.
Сол кезде Бисат оралады. Ауылда
ғы кісілер болған оқиғаны айтады.
Бисат елін Т
өбекөзден құтқару үшін оны іздеп шығады.
Барса, тауды
ң баурайында күнге қыздырынып жатыр екен. Арыстан
емізген Бисат к
үшті еді. Төменде тұрып, садағын қолына алады.
Кірісіне о
қты тіреп, атып қалады. Атқан оғы ала өгіздей мөңіреп
барып, Т
өбекөздің қарнына тиеді. Ол оны маса шаққан құрлы
к
өрмейді.

– Мына жерді
ң масасы бар екен! – деп, тыр-тыр қасып жата береді.
Бисат екінші рет атады. Т
өбекөз орнынан тұрып, төменге қарайды.
– 
Әй, бұл кім, әй? – дейді гүрілдеп.
Бисат:
– Б
ұл – мен. Сенімен соғысуға келдім! – дейді.
Т
өбекөз қарқылдап күледі. Ол күлгенде тау селкілдеп кетеді.
Е
ңкейіп, Бисатты бір саусағымен жерден көтеріп алады. Көзіне тақап
қарайды:
– Сен бе менімен со
ғысатын?! – дейді.
Бисат:
– И
ә, мен! – дейді.
– Онда мен сені кешкі тама
қ қылайын. Әзір жата тұр! – деп, етігінің
қонышына салып қояды. Төбекөздің етігінің қонышы Бисаттың
бойынан биік еді.
Бисатты
ң белінде қанжары бар болатын. Төбекөз ұйықтаған кезде
қанжармен етіктің қонышын тіліп жібереді. Өзі сыртқа шығады.
Т
өбекөз бір ұйықтаса қатты ұйықтайтын.
Бисат бір темір 
қазықты алады да, әбден отқа қыздырады. Сөйтіп,
ұйықтап жатқан төбекөз дәудің жалғыз көзіне тығып алады.
Т
өбекөз орнынан атып тұрып, ойбайлап жылайды:
– О, жал
ғыз көзім-ай. Ақ шашты аналардың жалғыз баласын жеп,
жылатып ем-ай. А
қ сақалды қарттарды зарлатып ем-ай. Ойбай-ай! –
деп ба
қырады.
Бисат:
– Адам жегіш Т
өбекөз. Сенің ажалың келді! – деп басын шауып
алады.
С
өйтіп, ел Төбекөзден құтылыпты.

О
ҒЫЗ БАТЫР
– Балам, бая
ғы бір заманда Айқаған деген анадан алып бала туыпты.
Б
өрі белді, бұқа санды бала еді. Ол анадан туа салып сөйлеп кетіпті.
Анасыны
ң уызына тойып алған соң:
– Ма
ған енді ет беріңдер! – депті. Ет берсе:
– Піскен ет жемеймін, шикі ет жеймін! – дейді.
С
өйтіп ол күн санап өседі. Бір айда бір жастағы баладай болады. Бір
жаста он жаста
ғы баладай болады. Атқа мініп аң аулауға шығып
ж
үреді. Күшті, алып жігіт болады. Күші өгіздей болған соң, Өгіз деп
атайды. Кейін О
ғыз болып кетеді.
Сол ма
ңда бір қалың орман бар еді. Орманның ішінде тажал аң пайда
болады. Оны
ң атын Қат дейді. Әкесі Данабекке:
– 
Қазақ тілінде «Қат» дегенге ұқсас сөз бар ма? – дейді.
– 
Қат...– деп ойланып тұрды да, – «Қатты» деген сөз бар! – деп
қуанып кетті.
– Д
ұрыс, балам. Күші қатты болған соң, ол аңды қысқартып Қат
ата
ған. Көрдіңдер ме, қанша заман өтсе де баяғы сөздер тілімізде
са
қталған.
Содан 
әлгі Қат орманға барған малды да, адамды да жеп қояды екен.
Ел 
қорқа бастайды. Талай жігіттер барып, өлтіре алмайды.
М
ұны естіп, Оғыз беліне қылыш байлайды. Қолына садақ алады.
Т
ұлпарына мініп, орманға барды. Әуелі Қаттың күшінің қандай
екенін біліп ал
ғысы келеді. Бір бұғыны атып алады. Жас шыбықты
кесіп, онымен б
ұғыны үлкен ағашқа байлайды. Өзі кетіп қалады.
Ерте
ңіне келіп қараса, бұғыны паршалап жеп кетіпті.
Енді аю атып алады. Оны беліндегі алтын белбеуімен а
ғашқа байлап
кетеді. Ерте
ңіне келіп қараса, аюды да жеп кеткен екен.
Үшінші күні ағаштың түбіне өзі келіп тұрады. Бір кезде екі көзі қып-
қызыл, тырнақтары адырайған бір аң келеді. Келе, мүйізімен Оғызды

со
ғып өтеді. Оғыз қалқанын тосып қалады. Қайта айналып
ұмтылғанда, садағын атып жібереді. Тосылып қалған кезде,
қылышпен басын шауып түсіреді.
С
өйтіп, Оғыз батыр елді тажал аңнан құтқарады. Еліне қорған
болады. Елі 
қуанып, той жасайды.
ФАРАБИ АТА
– Балам, бізді
ң қазақ жерінде Отырар деген ұлы қала болған. Ол
қаланың орны – Шымкент облысында. Сол Отырар қаласында
Әбунасыр деген ақылды бала болыпты. Ол кішкентайынан көп
о
қиды. Ескілікті сөздерді көңіліне тоқиды. Араб, парсы тілдерін
үйренеді.
Ол кезде «
Ұлы Жібек жолы» деген керуен жолы осы қаланы басып
өтетін. Қазақ жерінің о шеті мен бұ шетін жалғастыратын. Әрі асып,
Иран
ға, Арабияға жетеді. Әбунасыр 16 жасқа келгенде, осы Ұлы
Жібек жолымен 
қатынаған керуенге ілесіп, Арабияға сапар шегеді.
О
қу оқып, көп білім алғысы келеді.
Айлап ж
үріп, керуенмен Арабияға келеді. Танымайтын елде өмір
с
үру қиын еді. Ол сонда да мойымайды. Күндіз бағбан болып еңбек
етеді. К
үрекпен жер қазады. Ағаш суғарады. Одан алған ақысына
тама
қ – киім сатып алады. Ал түнімен кітап оқиды. Жазу жазады.
С
өйтіп, жылдар өте береді.
Бір к
үні араб әкімі Әбунасырды көргісі келіп, шақырады. Әбунасыр
әкімнің жарқ-жұрқ еткен сарайына кіріп келеді. Сонда әкім
қасындағы уәзірлеріне өз тілінде:
– Мына жігітті
ң білімін сынап көрейік. Егер нашар болса, есіктен
қайтарып жіберіңдер! – дейді.
Әбунасыр ол тілді де білетін еді. Дереу жауап береді:

– И
ә, білімі саяз кісі сіздің қасыңызда отыруға лайық емес, – деді.
Әкім таңғалып:
– Неше тіл білесі
ң? – дегенде, Әбу-Насыр:
– Жетпіс тіл білемін! – деп жауап береді.
Әкім Әбунасырға өзінің оң жағынан орын беріп, қасына
отыр
ғызады. Әбунасыр тоғыз ішекті домбыраны қолына алып, күй
тартады. Отыр
ған адамдар тіпті таңғалады. Содан былай араб әкімі
Әбунасырға көмектеседі. Ғылыммен айналысуға жағдай жасайды.
Әбунасыр бүкіл өмірін араб елінде өткізеді. Жүз елу кітап жазады.
Ата
ғы дүние жүзіне жайылады. Оның туған қаласын арабтар
«Фараб» дейтін. Содан 
Әбунасыр әл-Фараби деген ат алады. Бүгінде
Фарабиды білмейтін ел жо
қ. Ол – біздің ғұлама атамыз.
Фараби Арабияда ж
үріп, туған елін сағынады. Тау-тасын көргісі
келеді. Г
үлін иіскеуді армандайды. Бірақ жер алыс. Келе алмайды.
Содан мынандай 
өлең шығарады:
Қашықтасаң туған жер, қалың елім,
Небір ж
үйрік болдырып жарау деген.
Шаршадым мен, 
қанатым талды менің,
Ша
ңыт жолға сарылып қарауменен.
Б
ұл өлеңді Айбегім тез жаттап алады. Данабек те қалыспай
қайталайды.
Әкесі екеуін тыңдап болған соң, ойланып былай деді:
– Фараби сексеннен асып 
өмірден өтіпті. Ғұмырын тек ғылымға
арнапты. Д
үние жүзіне белгілі болыпты. Баяғы араб әкімі өзі
өлерінде: «Мені Фарабидің қасына жерлеңдер!» – деп өсиет айтыпты.
Фарабиді
ң қасына жерленуін зор мәртебе көріпті. Қазір араб елінде
Шам ша
һарында екеуінің бейіті қатар жатыр.
Айбегім 
әңгіменің тыңдап болған соң әкесіне:

– 
Әке, Фараби бабамның жатқан жерін картадан көрейінші! – деді.
Ж
үгіріп барып картаны алып келді. Әкесі картадан Арабияны тауып
берді. Айбегім Арабиядан Шам 
қаласын іздей бастады. Әкесі айтты:
– Балам, Шам 
қаласы қазір Дамаск деп аталады, – деді.
Айбегім Дамаскіні іздеп тапты. Фараби т
ұрған Бағдад қаласын да
қолымен көрсетті. Одан соң Қазақстаннан Фарабидің туған жері
Отырарды іздеді. 
Әкесі:
– 
Қазір Отырар қаласының орны ғана бар. Ол Шымкент облысында, –
деді. 
Қазақстан картасынан Шымкентті тапты.
Данабек екеуіне кезек 
қарап:
– 
Өй, Отырар мен Бағдадтың арасы жап-жақын ғой! – деді.
Айбегім Данабекке 
қарап күлді:
– 
Өй, кішкентай. Картада кішірейтіп көрсететінін білмейді екенсің
ғой! – деді. Әкесі басын изеді.
С
ҰЛТАН БИБАРЫС
Әкесі баласына:
– Балам, «т
ұмар» деген сөздің мағынасын білесің бе?– деді.
– Ол 
қандай болады ?
– 
Өзі үшбұрышты, мойынға тағып жүреді.
– А, а, амулет 
қой, – деді бала. Көрші үйдегі бір ағаның мойнынан
к
өрдім. Терімен қапталған.
– И
ә, «амулетті» қазақ «бойтұмар» дейді. Теріден жасалған
үшбұрышты кішкентай қапшықтың ішіне алыс сапарға шыққанда
кепкен жусанды салып алатын бол
ған.
Бала:

– Жусанды білемін. Иісі 
қандай тамаша!
Әке:
– Ж
ұпар иісті шөпті “жусан” дейді. Ол кең далада өседі. Жусан
алыстап кеткен адамды ша
қырып, сағындырып тұрады. Мен саған
С
ұлтан Бибарыстың жусанды қалай сағынғанын айтайын: «Баяғы
заманда 
қазақтың кең даласында Бибарыс деген кіп-кішкентай бала
болыпты. К
өзі оттай жайнаған, денесі шымыр екен. Жаугершілік
кезінде оны со
ғысқан бір елдің адамдары ұстап алып, ат артына
мінгізіп алып кетеді. 
Құл қылып сатып жібереді. Сөйтіп бүкіл өмірін
араб елінде 
өткізеді. Тіпті қайдан келгенін де есіне түсіре алмайды.
Сатыл
ған бала өзі теңдес құлдардың ішінде ерекше болып өседі. Ат
үстінде шауып бара жатып, жердегі теңгені еңкейіп, оп-оңай қағып
алатын. 
Қылышын жарқылдатып, жаудан қорықпай соғысатын.
А
қылына күші сай жігіт болады.
Ол 
өзінің мықтылығының арқасында, әскербасы дәрежесіне жетіп,
одан бір к
үндері патша болады. Сұлтан Бибарыс атанады. Араб тілін
жетік 
үйренеді.
Бір к
үні Сұлтан Бибарыс қартайған шағында дала кезіп, серуендеп
ж
үріп, көзі бір түп жусанға түседі. Жұлып алып, иіскейді. Жусанның
ж
ұпар иісі бой-бойына тарап, елжіретеді. Кенет, көз алдына еміс-еміс
елес болып 
қалған туған жері елестейді. Бір ыстық сағыныш
ж
үрегіне толады. Көзінен жас парлайды. Жусанды екі алақанына
қысып, бетіне басып тұрып қалады. Аң-таң болған жанындағы
қызметшісіне:
– Мынау ш
өптен менің туған жерімнің иісі шығады, – дейді. Сөйтіп,
әлгі бір уыс жусанды бойтұмарының ішіне салып алады. Елін
са
ғынған сайын иіскеп, мауқын басады».
Б
ұл дүниеде туған жердің жусанынан артық ештеңе жоқ.
ИМАНДЫЛЫ
Қ ӘҢГІМЕЛЕРІ

Иман бар жерде – 
ұят бар.
АХМЕТ ЯСАУИ
– Балам, Т
үркістан – Қазақстандағы ең көне қаланың бірі. Онда
Ахмет Ясауи бабаны
ң кесенесі бар. Кесененің ішіне Абылай хан да
жерленген.
Данабек 
әкесінің әңгімесін бөліп жіберді:
– 
Әке, Абылай ханды неге ол жерге жерлеген?
– Абылай – хан елімізді са
қтау үшін жанын салған ер. Бүкіл қазақ елі
сыйлайтын кісіні 
әдейі Ахмет Ясауи бабаның жанына апарып
жерлейтін бол
ған.
– Ал, Ахмет Ясауи кім?
– Ахмет Ясауи – имандылы
қ нұрын шашқан. Оның өзі де иманды
адам. Жалпы ж
ұртты да имандылыққа үгіттеген. Алла жолындағы
кісі.
– Алла жолында
ғы кісі – қандай кісі?
– Алланы
ң тыйғанынан тыйылады. Алдамайды, ұрламайды, өтірік
айтпайды, таза болады. К
өп тамақ жемейді. Көп дүние жимайды. Көп
білім жияды. Кітап жазады.
Ахмет Ясауи баба ораза кезінде жер астына т
үсіп отырады екен. Нан-
сумен 
қанағат етіп, кітап жазған. Тіпті даланы да көрмеген. Тек таза
ауа ж
ұту үшін түнде ғана далаға шығады екен.
– О, 
қалай шыдайды, ә! – дейді Данабек.
Әкесі:
– Адам 
өз мақсатын орындау үшін шыдамды болуы керек, – деді.
ҚҰРМА

– Балам, Ахмет Ясауи баба кішкентай кезінде-а
қ шыдамды болған.
Кітапты о
қыса, жарты жолдан тастай салмайды. Оқығанын жаттап
алады.
Жеті жас
қа келгенде, мектепке бара жатса, алдынан Арыстан баба
шы
ғады. Ол білімпаз кісі екен. Ахмет Ясауидің басынан сипайды.
Арыстан баба айтады:
– Мен сені 
ұзақ күттім. Осыдан жеті жүз жыл бұрын Мұхаммед
пай
ғамбар бір құрма беріп еді. Былай тапсырып еді:
«Бізден талай жыл 
өтер. Алыстағы Түркістан елінде адамгершілігі
мол бір бала д
үниеге келер. Мына бір түйір құрманы сақтап, балаға
берерсі
ң!» – деді.
С
өйтіп, Арыстан баба тілінің астына салып алған ұртындағы
құрманы алып, Ахмет Ясауиге береді. Ясауи Мұхаммед
пай
ғамбардың ісін жалғастырады. Адамдарға имандылықты
насихаттайды.
– 
Әке, Мұхаммед пайғамбар не істеген? – деді Данабек.
– М
ұхаммед пайғамбар – исламның атасы. Оны ислам дініндегі
м
ұсылмандардың бәрі құрмет тұтады.
– Ал, мен м
ұсылманмын ба?
– 
Әрине, мұсылмансың. Әкең мұсылман болса, сен де мұсылман
боласы
ң.
Данабек м
ұрнын тартып қойды. Әкесінен тағы сұрады:
– М
ұсылман болғанда не айту керек?
– Л
ә илаһа илла алла! – деу керек. Данабек бұл сөзді бірнеше рет
қайталады. Әкесі:
– Тама
қ ішкенде, қолды тазалап жуып: Бісміллә! – деп алу керек.
Данабек:

– Бісмілл
ә! – деп, үстел үстіндегі ыдыста тұрған кәмпиттің біреуін
суырып алды.
Айбегім к
үліп жіберді:
– Ой, 
қуын қарашы, кәмпитті алады. Әуелі дастарқандағы нанды
үзіп алу керек. Міне, былай:
– Бісмілл
ә!
Айбегім нанны
ң шетінен үзіп, аузына салды. Әкесі мен анасы
Айбегімге риза болды.
САРА
ҢДЫҚ
– Балам, бая
ғыда бір бай кісі болыпты. Оның үлкен бағы бар еді.
Ба
қта алма, өрік, алша, шабдалы, тұт, жиде өсетін. Жемістері піскен
кезде к
өрші балаларды шақырып жинататын. Жартысын өзі алатын,
қалған жартысын көршілеріне бөліп беретін. Сөйтіп, жемісі жылдан
жыл
ға бітік болатын.
Бір к
үні бай қайтыс болады. Жемісті жинайтын уақыт келеді. Балалар
а
қылдасып:
– К
өршілерге жемістің жартысын бермесек, тіпті байыр едік. Биыл
ешкімге к
өрсетпей, өзіміз жиып алайық, – деді.
Т
үнде жасырынып бақтың ішіне кіріп, жинай бастайды. Сол кезде
аспаннан найза
ғай ойнап, жай түседі. Жемістері қап-қара болып
к
үйіп кетеді. Бір дорба да жинай алмай қалады.
Өздері әбден өкінеді. Келесі жылы көршілермен бөлісуге келіседі.
Сара
ң адам, сөйтіп, күлкіге қалады.
Данабек айтты:
– 
Әке, біздің балабақшада бір бала бар. Бір ойыншығын да ойнауға
бермейді. Ол да сара
ң ғой, ә!

– Кішкентай баланы сара
ң деуге ерте. Ол өскен сайын түсінетін
болады. Ал 
өзің ойыншығыңмен бөлісесің ба? – деді әкесі
Данабекке. Данабек:
– Б
өліс...е...мін, – деп үндемей қалды.
Әкесі баланың басынан сипады.
ҚАРЫНБАЙ
– Балам, бая
ғы заманда Қарынбай деген бай болыпты. Мыңдаған
малы болса да, 
қарны тойып тамақ ішпепті. Бүтін киім кимепті. Күні-
т
үні байлықты ойлапты. Жетімге қараспапты.
Осы кезде Данабек шыдай алмай:
– 
Әке, жетім деген не? – деп сұрап қалды.
Әкесі:
– Балам, 
әке-шешесі жоқ баланы жетім деген. Оны ортаға алып, ел
болып к
өмектесетін. Жоқшылық көрсетпейтін. Ал Қарынбай болса,
өзі бай болғанымен, жаны кедей. Сараң адам. Ол жетімге көмектесуге
бір ла
ғын да қимайды.
Қарынбайдың бұл ісін Алла тағала көріп тұрады. Бір күні оны
тобы
ғына дейін жерге батырып жібереді:
– Малы
ңнан жетімнің үлесін бересің бе? – деген дауыс шығады.
Қарынбай басын шайқайды. Онысы – бергісі келмегені.
Алла та
ғала оны тізесіне дейін батырып жібереді:
– Малы
ңнан жетімге бересің бе? – дейді.
Қарынбай басын шайқайды.
Алла та
ғала кіндігіне дейін батырып жібереді.
Қарынбай тағы басын шайқайды.

Бір кезде мойнына дейін батады. Сонда да «Бермеймін», – деп басын
шай
қайды. Аздан соң түгел батып кетеді.
С
өйтіп, жанынан малын артық көрген Сараң байды жер жұтады.
Мы
ңғырған малы иесіз қалып, жабайы болып кетеді.
Н
ҰХ ПАЙҒАМБАРДЫҢ КЕМЕСІ
– Балам, Н
ұх деген пайғамбарға Алла тағала бір күні кеме жасауды
б
ұйырды. Нұх үлкен кеме жасады. Оған балаларын мінгізді. Жан-
жануардан алды. Т
үйе, жылқы, сиыр, қойды салды.
Бір к
үні аспаннан найзағай ойнап, қатты шатырлады. Толассыз
жа
ңбыр жауды. Су сел боп ақты. Судың биіктігі ағаштың басынан
асып кетті. Адамдар су
ға кетті.
Н
ұхтың кемесі сумен жүзіп отырып, бір таудың басына келіп
то
қтады. Ол қасиетті Қазығұрт тауы еді. Жауын тоқтап, су қайта
бастады. Жер 
қарайды. Нұхтың жан-жануары аман-есен кемеден
сырт
қа шықты. Содан төрт түлік тарады.
– 
Әке, түлік деген не? – деді осы кезде Данабек.
– 
Қазақ атам малды төрт түрге бөледі. Оны «түлік» дейді. Әр түлікті
қолдап, қорғайтын атасы болады.
Бірінші – т
үйе түлігі. Түйенің атасы – Ойсыл қара.
Екінші – жыл
қы. Жылқы атасы – Жылқышы ата.
Үшінші – сиыр. Сиыр атасы – Зеңгі баба.
Т
өртінші – қой. Қой атасы – Шопан ата.
Ойсыл 
қара, Қамбар ата – алғаш түйе мен жылқыны ұстап, баққан
кісілер. Зе
ңгі баба мен Шопан ата – сиыр мен қойды алғаш баққан
кісілер. Олар 
өте ерте заманда өмір сүрген.
Н
ұх пайғамбардың кемесіндегі жануарлардан тараған Ойсыл қара
туралы мынадай 
өлең бар:

Қазығұрттың басында кеме қалған,
Ол 
әулие болмаса, неге қалған?
Жетім бота 
үстінде жатып қалып,
Ойсыл 
қара жануар содан қалған.
К
әне, өлеңді қайталап айтайық. Айбегім мен Данабек әкесіне
қосылып, қайталап айтты. Содан соң жеке-жеке айтып берді. Әкесі
риза болды.
ЖЫЛАН МЕН 
ҚАРЛЫҒАШ
Бір к
үні Нұх пайғамбардың кемесін тышқан тесіп қояды. Ішіне су
кіре бастайды. Н
ұх пайғамбар:
– Кімде-кім тесікті бітесе, 
қалағанын беремін! – дейді.
М
ұны естіген су жыланы бірден іске кіріседі. Тесікті бекітеді. Нұх
пай
ғамбар су жыланынан:
– Нені 
қалайсың? – деп сұрайды.
Жылан:
– Нені
ң еті тәтті болса, соны бер! – дейді.
Н
ұх пайғамбар ненің еті тәтті екенін білу үшін масаны жұмсайды.
Ол б
әрін шағып көреді. Адамның еті бәрінен тәтті екен. Соны
хабарлау
ға кемеге қарай ұшып келе жатады.
Қарлығаш адамға дос еді. Ол өзінің ұясын адам тұратын үйдің ішіне
салатын. Адам о
ған тимейтін. Қарлығаштың жұмыртқасын жегісі
келетін жыланды жолатпайтын. 
Қарлығаш қай үйге ұя салса, сол үйге
ба
қыт келеді.
Қарлығаш масаның алдынан шықты.

– Нені
ң еті тәтті екен, білдің бе? – деп сұрайды. Маса:
– Білдім. Адамны
ң еті бәрінен тәтті екен, – дейді. Қарлығаш:
– Д
әмі тіліңде бар шығар. Тіліңді шығаршы, мен де татып көрейін, –
дейді.
А
қымақ маса тілін шығарады. Қарлығаш тұмсығымен масаның тілін
ж
ұлып алады. Ол быжылдап ештеңе айта алмай қалады. Екеуі Нұхқа
келеді. Н
ұх:
– Нені
ң еті тәтті екен, білдің бе? – дейді.
Маса быж-быж етеді. Сонда 
қарлығаш:
– Ма
ған айтқан. Құрбақаның еті тәтті деген! – деп алдайды.
Содан былай жылан 
құрбақаның етін жейтін болады. Қарлығаш
адамды жыланнан 
құтқарып қалады.
М
ҰСА ПАЙҒАМБАРДЫҢ АСА ТАЯҒЫ
– Балам, бая
ғы бір заманда Мұса пайғамбар болыпты. Ол адамдарды
дінге 
үгіттепті... Тастан, ағаштан – қолдан құдай жасамаңдар.
К
өктегі жалғыз Жаратушыға бағыныңдар! – депті.
Сол кезде Пер
ғауын деген патша Мұса пайғамбарға қарсы болыпты.
– Сен керемет болса
ң, менің сиқыршыларыммен бәсекелесіп көр! –
деп ма
қтанады.
Бір ала
ңға Перғауынның мың сиқыршысы жиналады.
Әрқайсысының қолында бір-бір жібі бар. Аспанға лақтырып қалса,
жылан болып иреле
ңдей жөнеледі.
М
ұса пайғамбар Жаратушыға жалынады. Сөйтеді де, қолындағы аса
тая
ғын аспанға қарай атып жібереді. Сол кезде аса таяқ айдаһарға
айналады. Си
қыршылардың жыландарын жұтып қояды. Аса таяқ жай
тая
қтан жуан, үлкен. Жонып, өрнектеп жасалады.

Б
ұл оқиғаны көріп тұрған адамдар Мұсаның алдына келіп, бас иеді.
«Сені
ң айтқаның рас екен!» – дейді. Перғауын Мұсаны өлтірмекші
болады.
М
ұса пайғамбар жанындағы серіктерімен қашады. Ніл деген
дарияны
ң жағасына келеді. Перғауын жасақтары артынан жетіп
қалады.
М
ұса пайғамбар тағы да Жаратушыға жалынады:
– О, Жаратушым, ж
әрдем ете гөр! – дейді.
Сол кезде Ніл дариясы 
қақ айрылып, ортасынан жол шығады. Мұса
пай
ғамбар серіктерімен өтіп кетеді. Ал артынан қуған Перғауын
М
ұсаның соңынан дәрияның ортасына бара бергенде, су жүріп
кетеді. 
Қара ниет, дінсіздер суға батып кетеді.
Данабек 
әкесінен сұрады.
– 
Әке, дінсіз деген не? – деді.
Әкесі жауап берді:
– Адамды Алла та
ғала жаратқан. Біздің иеміз – Алла. Оның бар
екеніне сенген адам жа
қсы адам болады. Жамандық жасауға
Құдайдан қорқады. Ал Құдайға сенбейтін адамды «дінсіз» дейді.
Дінсіз адам жаманды
қ жасаудан қорықпайды.
Осы кезде 
әңгімеге Айбегім араласты:
– 
Әке, Алла тағала мен Құдай бір ме? – деді.
Әкесі күлді:
– Е, оны бай
қап қойыпсың ғой, қызым. Қазақтар екеуін алмастырып
айта береді. Біра
қ мағынасында айырмашылық бар. Алла тағала –
жал
ғыз, біреу ғана. Оған тең келетін ешкім жоқ. Ал құдайлар көп.
Мысалы, От 
құдайы, Су құдайы тағы басқалар.
ЖАНУАРДЫ
Ң ТІЛІ

С
үлеймен пайғамбар жан-жануардың тілін білетін. Сиырдың
м
өңірегенінен, есектің ақырғанынан, қарағанынан, не айтып
т
ұрғанын біліп қоятын.
Бір кісі С
үлеймен пайғамбарға өтініш айтты: «Жануардың тілін
үйретші», – деп жалынды. Бірнеше айдан соң үйреніп алды.
Әлгі кісі үйіне келіп, қораның сыртынан тыңдады. Сөйтсе, есек пен
өгіз сөйлесіп жатыр екен. Есек:
– 
Өгіз, бауырым, халің қалай? – дейді.
Өгіз:
– Ауыр ж
ұмыстан шаршадым. Қожайыным мені аямайды, – деп
ы
ңырсиды.
Есек о
ған ақыл айтады:
– Сен б
үгін шөп берсе жеме, су берсе ішпе. Ауырып қалған екен деп,
ж
ұмыстан қалдырады, – дейді.
Өгіз айтқанды орындайды. Шөп те жемей, су да ішпей жатып алады.
Екеуіні
ң сөзін есіткен қожайыны құлына айтады:
– Ерте
ң өгізді қалдыр да, есекті жұмысқа жек! – дейді.
Ерте
ңіне өгіздің бар жұмысын есекке салады. Арба да сүйрейді.
Отын да тасиды. 
Өлердей шаршайды. Кешке аяғын әзер сүйретіп
қораға кіреді.
Өгіз болса, тынығып қалған еді. Қутың-қутың еді.
– Халі
ң қалай, достым? – дейді есекке.
Әбден шаршаған есек күйіп кетіп:
– Сені 
қожайын сойып жеймін деп жатыр. От оттап, су ішпесең, ертең
сояды, – деп алдайды.
Қорқып кеткен өгіз дереу шөп жеуге кіріседі. Қораның сыртынан
ты
ңдап тұрған қожайыны есектің қулығына әбден күледі.

М
ҰХАММЕД ПАЙҒАМБАРДЫҢ ТУҒАН КҮНІ
– Балам, б
үгін маусымның он төрті – Мұхаммед пайғамбардың туған
к
үні, – деді әкесі Данабекке.
– Пай
ғамбар деген кім, әке, – деп сұрады Данабек.
– Пай
ғамбар – дүниені жаратушы Алла тағаланың Ұлы Елшісі. Жер
бетіндегі адамдарды имандылы
ққа шақырушы.
Ал имандылы
қ деген не? Ол – тазалық. Өтірік айтпау. Адамды сүю.
Алланы
ң бар екеніне сену. Адал еңбек ету. Әр істі Алла көріп тұрады.
Сен оны к
өре алмасаң да, ол сені көріп тұр. Қараңғыда ұрлық
жасаса
ң да, көреді.
М
ұхаммед пайғамбардың әкесі – Абдолла, анасы – Әмина. Әкесі
М
ұхаммед пайғамбар дүниеге келмей тұрып қайтыс болады.
Шешесінен алты жасында айырылады. Атасы 
Ғабділмүтәліптің
қолында тәрбиеленеді. Сегіз жасқа келгенде атасы да қайтыс болып,
жетім 
қалады. Немере ағасы Әбутәліп асырап алады.
Осы жерде Данабек 
әңгімеге араласып:
– Немере а
ғасы деген кім? – деп сұрады.
– А
ғайынды екі адамның балалары бір-біріне немере болады.
Мысалы, Айбегім мен Данабекті
ң ұрпақтары немере бауырлар. Ал
а
ғайынды екі қыздың балалары – бөле.
М
ұхаммед пайғамбар бала кезінде қой бағады. Сауда жасайды.
Қырық жасқа келгенде құлағына дауыс келді. Үш рет:
– О
қы, оқы, оқы! – деді.
М
ұхаммед пайғамбар дауыстың айтқан сөздерін қайталап тұрады.
Б
ұл – мұсылманның қасиетті кітабы Құранның сөздері еді. Ол
қасиетті сөздерді Мұхаммед пайғамбар адамдарға жеткізді. Оны
қабылдағандар мұсылман болды.

АЙ К
ӨРДІМ, АМАН КӨРДІМ
Мамыр айыны
ң жып-жылы бір кешінде әкесі Айбегім мен Данабекті
серуендеуге алып шы
қты. Үйден шыға бере әкесі аспанға көз салды
да:
– Жа
ңа ай туыпты ғой! – деді.
Айбегім мен Данабек те аспан
ға қарады. Қолмен қиып қойғандай
әдемі айды көрді. Айбегім:
– Суреттегі 
қыздардың қасындай екен, – деді ойланып.
Данабек:
– Иілген сада
қ сияқты, – деді.
Екеуіні
ң әңгімесін тыңдап болған соң, әкесі сұрады:
– Ай шал
қасынан жатыр ма, тіке тұр ма?
Айбегім мен Данабек жарыса:
– Тігінен т
ұр! Тігінен тұр! – деп жауап берді.
– Онда б
ұл ай жайлы болады екен. Қар жауып кетпейді. Жемістің гүлі
үсімейді. Күн жылынады.
– Ал егер ай шал
қасынан жатса, шаруаға жайсыз болады. Жауынды-
шашынды, сал
қын күндер басталады. Егін дұрыс өспейді. Жаңа ай
ту
ғанда тілек тілеу керек.
Осыны айтты да 
әкесі:
– Ал енді 
қолдарыңды жайыңдар, – деді. Өзі де қолын жайып, тілек
тіледі:
Ай к
өрдім, аман көрдім,
Б
ұрынғыдай заман көрдім.
Жа
ңа айда жарылқа!

Ескі айда есірке!
Б
ұл сөздерді екі бала да қайталады. Айтып болып, үшеуі де бетін
сипады. 
Әкесі риза болды.
– Б
ұдан былай жаңа ай туғанын көрсеңдер, осы тілекті айтып
ж
үріңдер, – деді. Данабек айға қарап:
– Ай ыл
ғи садақ сияқты болып тұрмайды ғой, ә, әке? – деп сұрақ
қойды. Әкесі:
– Д
ұрыс айтасың, балам. Бұл – жаңа туған ай. Одан соң жарты ай
болады. Отыз к
үн өткенде дөңгеленіп толады. Оны толған ай дейді.
Айбегім:
– Тол
ған ай – күлше сияқты дөп-дөңгелек, – деп таңдайын қақты.
ЖАРТЫ АЙ
– Балам, жарты ай туралы бір 
әңгіме айтайын: Баяғы заманда
М
ұхаммед пайғамбарға сенбеген біреу: «Пайғамбар болсаң,
құдіретіңді көрсет!» – дейді.
Осы кезде Данабек:
– 
Құдірет деген не, әке? – деді.
– 
Құдірет деген – жай адамның қолынан келмейтін нәрсе. Ол тек
Алла та
ғаланың көмегімен болады.
Сол кезде, са
ған өтірік, маған шын, аспандағы ай орнынан
қозғалады. Жылжып келіп Мұхаммед пайғамбардың жағасынан
кіреді. Екі же
ңінен жарты-жартыдан бөлініп шығады. Қайтадан
аспан
ға көтеріліп, толған ай болады. Міне, құдірет!
Айбегім:
– Пай
ғамбарға сенбегендер не істепті, – деп сұрады.

– Олар пай
ғамбардың алдына бас иіп, мұсылман болыпты.
М
ұсылмандар ай бейнесін мазар үстіне қояды. Оны байқадыңдар ма?
– К
өрдім, әке. Бейіт басына барғанда байқадым, – деді Айбегім.
ҚҰРАН
Иман – мінез-
құлықты түзейтін құрал.
Әкесі сөреден бір қалың кітапты алды. Сырты алтындай
жылтырайды. К
өз тартады. Данабек шыдап тұра алмай:
– 
Әке, бұл қандай кітап? – деп сұрады.
– Балам, б
ұл – Құран. Әрбір мұсылманның қасиеттеп ұстайтын
кітабы.
Әкесі Құранды маңдайына тигізді. Данабекті тізесіне отырғызып,
беттерін ашып к
өрсете бастады.
– Алла та
ғаланың сөзі осы кітаптың ішінде жазылған.
– Оны Алла та
ғаланың өзі айтып берді ме? – деді Данабек.
– Алла к
өзге көрінбейді. Ол – әр мұсылманның жүрегінде. Алланың
с
өзі Жәбірейіл періште арқылы Мұхаммед пайғамбарға жеткен.
Жиналып кітап болып басыл
ған. Осы кітапты түгел жатқа білетін
кісілер болады. Оны «
Қари» дейді.
Данабек та
ңғалды.
– Осыны
ң бәрін бір күнде қалай жаттайды, ә! – деді.
– Балам, бір к
үнде емес. Кітап қысқа-қысқа бөліктерден тұрады. Бір
б
өлігін «сүре» деп атайды. Бір күнде бір сүреден жаттаса, 3– 4 айда
жаттау
ға болады. Ылғи қайталап отыру қажет.
Құранда «Ықылас» деп аталатын бір қысқа сүре бар. Оны сен де
жаттауы
ң керек. Мағынасы мынадай: Сен айт: «Алла жалғыз де. Алла

– м
әңгілік. Ол тумаған да туылмаған. Оған ешбір теңдес жоқ».
Б
ұл сөздерді Данабек пен Айбегім де қайталап айтты.
– Енді осыны
ң арабшасы былай болады. Оны былай оқиды.
Әкесі көзін жұмып, әуенмен айта бастады:
– Бисмилл
әһи рахмани рахим!
Құлһу аллаһу ахад.
Алла
һу сәмәд.
Л
әм йәлид
Уа л
әм йулад
Уа л
әм йакун ләһу
Куфуан ахад.
Әкесі осы сөздерді үш рет қайталады.
Содан со
ң екі алақанын жайып:
«Е, Алла, о
қыған құранның сауабын осы үйден дәметкен ата–
бабаларымны
ң рухына бағыштадым. Аллаһу әкбар!» – деп бетін
сипады.
Айбегім мен Данабек те бетін сипады.
Әкесі айтты:
– Жолда кетіп бара жат
қанда бейіт көрсең, осы сөздерді айтып, бет
сипа. Ж
ұма күні кешкі тамақты ішіп болған соң да айт. Құран
о
қылған кезде тыңдап отырыңдар. Еске сақтап, жаттап алыңдар, –
деді.
Б
ұдан кейін Айбегім мен Данабек әкесі Құран оқығанда ылғи
ты
ңдайтын болды.

ПАЙ
ҒАМБАРДЫҢ ҚЫЗЫ – ФАТИМА
– Балам, М
ұхаммед пайғамбардың үш ұл, төрт қызы бар еді. Ұлдары:
Қасым, Абдолла, Ибраһим.
Қыздары: Зейнеп, Руқия, Үммігүлсім, Фатима. Фатимадан басқа
балалары пай
ғамбардан бұрын қайтыс болған. Фатиманы айрықша
жа
қсы көрген. Халыққа өсиет айтқанда, қасына отырғызып қоятын.
М
ұхаммед пайғамбар байлық қумаған. Патша болса да, қарапайым
өмір сүрген. Күн көрісінен артық дүниесін кедейлерге таратып беріп
отыр
ған. Өзі ауырып жатқанда қалтасындағы бар ақшасын садақаға
бергізеді. 
Қасындағы кісілер беруді ұмытып кетеді. Пайғамбар:
– Сада
қа бердіңдер ме? – дейді. Ақшаны көрсетіп:
– Мыналар 
қолда тұрғанда өлсем, Алланы ойлағаным ба? – дейді.
Тезірек сада
қа бергізеді.
Өлерінде Фатимаға мынандай өсиет айтыпты:
– Пай
ғамбар қызы Фатима! Сен қайырымды жұмыстар істе.
Пай
ғамбардың қызымын деп жұрттан бөлектенбе! – дейді.
Фатима 
әкесінің өсиетін орындаған. Қайырымды, білімді қыз
бол
ған.
Бір к
үні үйіне киімі жыртық-жыртық қайыршы келеді. Қайыр
с
ұрайды. Фатиманың оған беретін ақшасы болмай қалады.
Қайыршыны қалай бос қайтарамын деп қиналады. Мойындағы алтын
ал
қасын алып, бейшараға ұсынады.
– Ал
қаны сатып, ақша қыл. Балаларыңа тамақ әпер, – дейді.
Фатима осындай 
қайырымды істерімен ел есінде сақталған. Ол –
б
үкіл мұсылманның анасы.
БЕС ПАРЫЗ

– Балам, м
ұсылманның бес парызы бар. «Бір» деп саусағыңды бүк.
Данабек пен Айбегім бас барма
ғын бүкті. Әкесі Данабектің бүгілген
барма
ғын басып тұрып, айтты:
– М
ұсылманның бірінші парызы – иман келтіру.
– «Иман» деген не, 
әке?
– Иман – Алланы
ң бар екеніне сену. Мұсылман болу. Мұсылман
бол
ғанда не істеу керек екені Құранда айтылған.
Данабек та
ғы сұрады:
– Сіз м
ұсылмансыз ғой, әке!
Әкесі:
– 
Әлхамду лилләһи мұсылманмын. Ал сен мұсылмансың ба, балам?
Данабек то
қталмай жауап берді:
– 
Әлхамду лилләһи мұсылманмын.
Әкесі риза болғанын жасыра алмай, Данабектің маңдайынан иіскеді.
Алдына отыр
ғызды. Данабектің сұқ саусағын бүктірді.
– Ал, балам, екінші сауса
ғыңды бүк. Мұсылманның екінші парызын
айтайын. Екінші парызы – к
үніне бес уақыт намаз оқу.
Данабек сонан со
ң үшінші саусағын бүкті:
– 
Үшінші парызы не, әке?
– М
ұсылманның үшінші парызы – ораза ұстау.
Данабек ортан сауса
ғын бүгіп тұрып:
– Білемін, білемін! – деді. Ораза 
ұстағанда таңертең және кешке ғана
тама
қ ішеді. Күндіз ештеңе ішпейді.
Әкесі:
– И
ә, балам, жылына бір рет тамақ ішпеу – үлкен кісілерге пайдалы.
Енді 
әрі қарай тыңда:

– М
ұсылманның төртінші парызы – зекет беру. Зекет беру –
жетімдерге, м
үсәпірлерге көмектесу.
Данабек аты жо
қ саусағын бүкті де, сұрақ қойды:
– М
үсәпір кім, әке?
– «М
үсәпір» деп өзін-өзі асырауға шамасы жетпейтін ауру– сырқау
адамды айтады.
Әкесі Данабектің шынашағын бүктірді.
– Енді м
ұсылманның бесінші парызын біл. Бесінші парыз – шамасы
келсе, 
қажыға бару. Қажыға бару – Мұхаммед пайғамбардың туған
жеріне бару. Ол – арабтар жерінде. Мекке деген 
қалада.
Балам, ал, м
ұсылманның бес парызын қайталап айтайық, – деді әкесі.
Үшеуі қосылып айтты:
Бірінші парыз – иман келтіру.
Екінші парыз – к
үніне бес уақыт намаз оқу.
Үшінші парыз – ораза ұстау.
Т
өртінші парыз – зекет беру.
Бесінші парыз – 
қажыға бару.
Айтып бол
ған соң, әкесі тағы да былай деді:
– Балам, есі
ңде болсын! Мұсылманның тағы бір үлкен парызы –
білім жинау!
МА
ҚАЛАЛАР
МІНДЕТ – О
ҚЫТУ, ҮЙРЕТУ

Қазіргі уақытта нағыз «жұмысшы факультеттеріне» айналып отырған
даярлы
қ бөлімдері еңбек соңында жүріп, оқудан уақытша қол үзіп
қалған жастарды жоғары оқу орнына жетелейтін өмір баспалдағы
десе де бол
ғандай. Еңбекші жастар үшін оның қаншама пайдалы
екендігін осы о
қудан дәріс алып шыққан студенттер жақсы біледі.
Жеті-сегіз айды
ң ішінде жұмысшы жастардың ұмытқанын
жа
ңғыртып, білмегенін үйретіп шығару– жауапты да қиын іс. Бұл
жерде о
қытушы тек сабақ өткізуші емес, үлкен жүректі парасат иесі
де болуы керек. 
Өйткені жоғары оқу орнына кешігіңкіреп
келгендіктен 
қыз-жігіттердің біразы мектептен алған білімдерін
ұмытып қалады. Оны неге ұмытасың деп кінәлау қиянат. Олай болса
ұстаздың міндеті – тыңдаушылардың осы жағдайын ескере отырып,
олар
ға жүйелі білім беру, тынбай үйрету, жалықпай оқыту.
Даярлы
қ бөлімінде қазақ әдебиетін оқып жатқан жастардың біразы
к
үні ертең-ақ әдебиетші, бірі журналист, бірі тарихшы, енді бірі заң
қызметкері болары сөзсіз. Алайда әдебиет пәні тек осы
маманды
қтарға баулу үшін ғана оқытыла ма? Жоқ. Бұл сабақ кез
келген маманды
қ иесінің өнер туындыларын творчестволықпен
т
үсінуге, болмыс құбылыстарын нәзік қабылдауға және жақсылық,
с
ұлулық атаулыны құрметтеуге тәрбиелейді. Ендеше, әдебиетті
емтихан 
үшін ғана оқытпай, жан-жақты саналы азаматты
қалыптастыру үшін оқыту ләзім.
Е
ң алдымен, даярлық бөліміне түсуге келгендердің жауаптарынан
т
өмендегідей ортақ кемшіліктерді байқайсыз. Бірінші – айтатын
м
әселені нашар білгендіктен жете жауап бере алмау. Мысалы,
«К
өкшетау» поэмасының композициялық құрылымына тоқталу керек
болса, ол поэманы
ң қарапайым да шебер құрылғандығы туралы бір-
екі ауыз айтады да, 
әрі қарай жалпы мазмұнына түсіп кетеді. Бұдан
шы
ғатын қорытынды – талапкер композиция дегеннің не екенін
білмейді.
Екінші – жауап берушіні
ң интеллектуалдық өрісінің тарлығы.
М
ұндай жағдайда анализ, синтез, жалпылау, түйіндеу, салыстыру,
ж
үйелеу, дәлелдеу сияқты интеллектуалдық операцияларды жасауға

шор
қақ. Мысалы, «Қазақ совет әдебиетіндегі өндіріс тақырыбына
арнал
ған шығармалар» дейтін сұрау келсе, әуелі С.Ерубаевтың
«Мені
ң құрдастарымын», Ғ. Мүсіреповтің «Оянған өлкесін», Ғ.
М
ұстафиннің «Қарағанды» т.б. білген романдарын мазмұндай
ж
өнеледі, яғни салыстыру, жинақтау, түйіндеу тәсілдерін қолдана
білмейді.
Үшінші – жауап берушінің эстетикалық өрісінің жұтаңдығы. Оның
к
өрінісі – көркем шығарманы өнер ретінде қабылдай алмау, автор
шы
ғармасын оның азаматтық еңбектерінің жетістігіне қарай бағалау.
Т
өртінші кемшілік – ойды жүйелеп айта білмеу және көркем тілмен
жаза алмау. Осы атал
ған кемшіліктердің барлығын да даярлық
б
өліміне жаңа түскен тыңдаушылардың біразынан байқауға болады.
Сонды
қтан тыңдаушыларға белгілі бір информациялар жиынтығын
жеткізумен 
қатар, жоғарыда аталған кемшіліктерді түзетуде, сондай-
а
қ олардың танымдық қабілеті мен творчестволық ой-өрісін
жетілдіруде практикалы
қ сабақтардың рөлі үлкен.
Кейбір к
өркем шығармалардың мазмұнын, стилін, жеке сөз
тіркестерін, жеке с
өйлемдерді еске сақтай отырып, қысқа әрі нақты
жауап беру ты
ңдаушыларға біраз қиындық келтіреді. Біздіңше,
к
өркем шығарманы еске сақтаудың ең тиімді жолы – белгілі
педагогтер к
өрсеткен конспектілеу әдісін қолдану екеніне көзіміз
жетеді. М
әселен, Ш. Уәлихановтың Ф.М. Достоевскийге жазған
хаттарынан, «Сот реформасы туралы» хатынан 
ғалымның
а
ғартушылық-демократтық көзқарасы айқын айғарылады. Оларды
білмейінше, осы та
қырып бойынша оқушының білімі толық
болмайды. Атал
ған хаттарды Ш.
У
әлихановтың өзіндік ой жүйесін, сөз қисынын еске сақтай отырып
айтпаса, ты
ңдаушылардың өз сөзімен жеткізуі қиын. Сондықтан
конспектіні
ң пайдасы көп. Шоқанның хаттарында аталған кісілер
кім? Олар ж
өнінде қосымша мағлұмат біліп келу тапсырылады.
Ты
ңдаушылар А.Г. Майков, А.Н. Бекетов, Я.Полонский сияқты сол
т
ұстағы белгілі ақын, ғалымдармен танысады. Бұл әдіс кітаптардан
іздене ж
ұмыс істеуге, ғылыми жұмыс жүргізудің алғы шарттарына
қалыптастырады.

Жо
ғарыда аталған жұмыстардың нәтижесі аудиторияда екі– үш
бала
ға айтқызып не оқытып талқылау ретінде немесе бірінің
ж
ұмысын екіншісіне беріп пікір айтқызу ретімен тексеріледі.
М
үмкіндігінше аудитория түгел қатыстырылады.
Ойды ж
үйелеп айта білу, көркем тілмен жаза білу, ең негізгі мәселені
б
өліп алу сияқты қажетті процестерді үйретудің тағы бір тиімді
жолы – ша
ғын шығармалар жаздыру. Шағын шығарманың
та
қырыптары бір ғана мәселе төңірегінде болады. Мысалы,
«Махамбетті
ң «Тарланым» өлеңіндегі Исатай сипаты». «Соғыс
өлеңіндегі реалистік шындық», «Абайдың өнер жайындағы
өлеңдерінің негізгі идеясы» тағы басқалар. Аудиторияға бірден
бірнеше та
қырып ұсынылады. Жұмыстың орындалуына 20-30
минуттай уа
қыт кетеді. Бұл операцияны орындау кезінде баланың
үйге берілген тақырыпты қалай түсінгендігін тексеруге болады әрі
жазу
ға төселтеді.
Әуелі осылай бір-екі абзац көлемінде ойды тиянақты жеткізуге
т
өселіп алған соң, өз мәніндегі көлемді шығармалар жазу көп
қиындық келтірмейтініне көзіміз жетті. Шындығында, әдебиет
өмірдің қат-қабат сырын түсіндіретін, қоршаған орта шындығын
ұғынуға көңіл-көзіңді ашатын, адамды тануға көмектесетін қасиетті
құрал екенін ұмытпаған абзал. Сондықтан да әдебиет сабағының ең
бір ма
ңызды міндеті – оқушының творчестволық қабілетін дамыту,
өнерді қарабайыр түсінуден творчестволықпен түсінуге жеткізу.
Ты
ңдаушының творчестволық қабілетін дамытуда еркін тақырыпта
шы
ғарма жазудың да мәні жоғары. Тақырыптар шығарманың:
баяндау шы
ғарма, суреттеу шығарма, пікір айту шығармасы дейтін
алуан т
үрлі ерекшеліктерін еске ала отырып ұсынылады. Өйткені
еркін та
қырып, ең алдымен, сол тыңдаушының өз жан дүниесін,
білім 
қорын, талант шамасын танытады. Сонымен қатар өмірге,
қоғамға, болмыс ақиқатына көзқарасын да білдіреді. Мұндай
шы
ғармаларға, мысалы, «Замандас туралы ой», «Арман – адам
қанаты», «Маған ұнаған сүйкімді жан», «Қыс суреттері», «Совет елі
– бейбітшілік ордасы», «
Қазақ совет әдебиетіндегі жастар бейнесі»,

Ш.Айтматовты
ң «Теңіз жағалай жүгірген тарғыл төбет» повесіндегі
адамгершілік м
әселесі арқау бола алады.
Біз бірде ты
ңдаушыларға «Менің жолдасым кім?» атты тақырыпта
шы
ғарма жаздырдық. Бұл тақырып өздеріне жақсы таныс
бол
ғандықтан ба, тыңдаушылар оны тез жазды. Кейін өз
р
ұқсаттарымен дауыстап оқытқанымызда барлығы да қатар жүрген
жолдастарыны
ң адал, ақжарқын, ұстамды, бірсөзді, білімді
замандастарын 
қадірлейтінін байқадық. Оны тыңдап отырғанда адам
болуды
ң шарты тек көп білу деп түсінгендіктен бе, нашарлау
о
қитындарға тәкаппар қарайтын кейбір «озаттардың» ыңғайсыз
к
үйге түскені де рас.
Та
қырыпты талқылау кезінде проблемалық ситуация туғызу да сабақ
мазм
ұнын тереңдете түсуге жол ашады. Мысалы, «Абайдың
поэмалары» дейтін та
қырып бойынша «Ескендір», «Масғұт»
дастандарыны
ң мазмұны мен идеясын, образын талдап, түсінгеннен
кейін, Абай шы
ғыстың классикалық әдебиетін жақсы білсе де, өз
т
ұсындағы басқа ақындар сияқты ғашықтық, мұңлық, қисса,
хикаяларды
ң сюжетін алмай, «Ескендір, Масғұт оқиғасын алу себебі
неде? А
қынның поэмалары идеялық тұрғыдан қай өлеңдерімен
үндес?» деген проблемалық сұрақтар қою арқылы ұлы ақынның
әлеуметтік көзқарасын, өмірге деген кредосын, өлең жазудағы түпкі
ма
қсаттарын айқын түсіндіруге болады. Сонда тыңдаушылар ұлы
а
қынның:
Мен жаздым 
Әзірет Әлі, айдаһарсыз,
Менде жо
қ алтын иек, сары ала қыз,
– деген 
өлең жолдарының сырын жете ұғынары сөзсіз.
Сонымен 
қатар тыңдаушыларға жеке-жеке тақырыптар беріп,
баяндама жасату, к
өлемді үзінділер жаттату, зерттеу еңбектерді
ұсынып, конспект жасатудың да мәні зор.

СТУДЕНТТІК КОЛЛЕКТИВТІ 
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ЖОЛДАРЫ
Осыдан бірнеше жыл б
ұрын «Ер жеткен жігіттер мен қыздарға
куратор керек пе?» деп к
үдікпен сұрақ қойған мақалалар
жарияланып ж
үрді. Біздің ойымызша, егер куратордың міндеті
саба
ққа қатыспаған студентке ұрсу, емтиханда студент үшін баға
с
ұрау, сабаққа келтіру үшін ұйқыдан ояту деп түсінсек, балабақша
т
әрбиешісінің міндетін атқаратын кураторлықтың керегі жоқ.
Кураторды
ң мақсат-мүддесі тереңірек жатқандай.
Болаша
қ маманның азаматтық көзқарасын, адамгершілік,
коллективтік сезімдерін 
қалыптастыруда басқа оқытушыларға
қарағанда куратор міндеті салмақтырақ. Студенттік коллектив...
Қазақстанның түкпірінен, тіпті шет елден, одақтас республикалардың
әр жерінен жиналған, өмір тәжірибесі, білімі, мінезі әр түрлі 25-30
студентті
ң ой-санасын бір жерге қалай біріктіріп, мақсаты ортақ
коллектив 
құруға болады?
Қазақ халқында «Сыйлы болғың келсе, өзің сыйлай біл» деген
даналы
қ сөз бар. Студентті өзіңнен төмен санаған жағдайда екі
арада еш
қандай сыйластық болуы мүмкін емес. Сондықтан алғашқы
ж
ұмысты әр студенттің жеке жағдайын, мінезін, бейімділігін
зерттеуден бастаймын. Осы сыйласты
қ сезімдерін студенттердің өз
арасында да 
өсіріп отырудың үлкен мәні бар секілді. Ол үшін бір-
біріні
ң жақсы қасиеттерін аңғарып, тануына, бір-біріне құрметпен
қарауға мүмкіндік туғызу керек. Мұндай жағдайлар коллективтік
орта
қ істерді бірігіп атқару үстінде, қызықты кештер, кездесулер,
сенбіліктерге 
қатысу үстінде байқалады. Ондай жұмыстарда жалпы
ба
ғыттауда болмаса инициативаны студенттер жағында қалдыруға
тырысамын.
Бізді
ң группамызда жыл бойы өткізілуге тиісті тәрбиелік шаралар
алдын-ала тал
қыланып бекітілгеннен кейін, іске жауапты комиссия
құрылады. Онда студенттердің бейімі, мүмкіндігі де ескеріледі. Ешбір
н
әрсеге икемі жоқ студент болуы мүмкін емес. Комиссияның
председателі ж
әне мүшелері атқарылатын жұмыстың негізгі
салаларын 
ұйымдастыруға міндетті болады да, группаның қалған

студенттері олар
ға көмектесіп отырады. Мұндайда жайшылықта тым
к
өзге түсуге ұялшақтардың өзі бір жақсы қырынан көрініп қалады.
Комиссиялар арасында сырт к
өзге байқалмайтын «кім қызықты
өткізер екен»? дегендей намыс жарысы да жүріп жатады. Қоғамдық
ж
ұмысты ылғи да белгілі бір студенттер атқарып, қалғандарының
шет 
қала беруіне жол берілмейді.
Осындай бір пайдалы пікірлесуге ба
ғытталған алғашқы кураторлық
са
ғаттардың бірін мұғалімдік мамандыққа арнадық. Әдетте филолог
студенттерді
ң көбісі, ақын Қ. Мырзалиев айтқандай, «бірінші курста
а
қын болып бастап, екіншіде – жазушы, төртіншіде – сыншы, ал
а
қырында, ауылға мұғалім болып аттанатындығында» шындық та
жо
қ емес. Мұғалім болуды өз мүмкіндігінің «ең төменгі сатысы» деп
т
үсінетіндер де табылады. Бұл жағдай әсіресе кураторды ойлантуы
тиіс.
Бірінші курста 
өз мамандығы жөнінде пікірлесуге қазақ әдебиеті
кафедрасыны
ң жас оқытушылары келді. Ұстаздық мамандық туралы
әдемі пікірлер плакаттарға бөлек жазылып ілінді. Ұстаз өміріне
байланысты к
өптеген қызықты сұрақтар қойылды. Арнайы қабырға
газеті шы
ғарылып, ұстаздың шәкірт алдындағы жауапкершілігі,
ізденгіштік 
қасиеті, еңбекқорлығы жайында әңгіме болды. Соңында
ұстаздардан бастап, студенттер өнерін тамашалаумен аяқталған бұл
кураторлы
қ сағаттың ұйымдастырушылары: Қоянбекова Сара,
Қасымбекова Айсұлу, Жаханова Дүйсенкүл т.б. студенттер болды да,
екінші курста «Мені
ң мамандығым — мұғалім» деген тақырыпта
кураторлы
қ сағат өтті. Кездесуге № 12 қазақ орта мектебінің
м
ұғалімі, 16 жыл педагогикалық стажы бар Аманбаева Бөлек, №1
мектептен университет т
үлегі Қосжанова Нағима келді. Мұнда да
мектеп 
өміріне арналған қабырға газеті шығарылды. Мұғалімдердің
алдын-ала анкета ж
үргізу арқылы белгілі болған сүйікті әндері
орындалды. Бізді
ң курстың студенттері үшін облыстық кітап саудасы
б
өлімі кітаптар әкеліп сатты. Мұғалім өмірінен этюдтер айтылды,
с
ұрақтар койылды. Соңында группа фотографы Е. Айтжановтың да
өз өнерін көрсетуіне мүмкіндік берілді. Шағын концертте сырттай
о
қудан биыл ғана ауысып келген студенткамыздың әдемі әншілік
қабілетін таныдық. «Тойдың болғанынан боладысы қызық»

дегендей, м
ұндай кездесулердің өту фактісі қандай пайдалы болса,
оны дайындау процесі одан да пайдалы деп ойлаймыз. Маманды
қтың
қыр-сыры жайлы әңгімеге жыл сайын оралып отырмақпыз.
И
ә, студенттік коллектив те – өзінше бір семья. Оның әр мүшесі
бас
қаларының қуанышына қосыла қуанып, қайғысына ортақтаса
білсе, 
әрбір істе бірін-бірі ұятқа қалдырмау сезімі жетекшілік
ат
қаратын болса, онда куратор тәрбиесінің дұрыс бағытта келе
жат
қандығы. Группадағы студенттердің туған күнін коллектив болып
өткізу, жылы сөздер, тапқыр достық әзілдер, өзі шығарған алғашқы
өлеңін арнау, гүл ұсыну арқылы дос көңілін аулау коллективке
жылылы
қ құяды. Өткен жылғы мұндай туған күнді коллектив болып
өткізудің ұйымдастырушысы группа активисі Қасымбекова Айсұлу
болды. М
ұндай туған күн өткізу дәстүрін алдағы уақытта да
жал
ғастыра бермекпіз.
Болаша
қта студенттердің өзін-өзі басқару мүмкіндігіне жол беріп,
коллективті
ң беделін көтеруге көңіл бөлген дұрыс. Стипендияны да,
жата
қхананы да кімге беру керектігін коллектив өзі шешу керек.
Студенттік жылдарды м
әнді өткізген бүгінгі филологтің ертеңгі
о
қушылары да бақытты балалық шақтың мектептегі күндерін мәнді
өткізетініне сенім мол.
ҚАЗАҚ ЛИЦЕЙІНЕ ҚАМҚОРЛЫҚ КЕРЕК
Немесе жас 
ұрпақты тәрбиелеуді өз мойнына алып отырған Алма Қыраубайқызына кім қол
ұшын береді?
(С
ұхбат)
Б
ұрындары тек әдеби шығармалар мен шетел баспасөздерінен ғана
о
қитын «колледж», «лицей» терминдері қазір біздің өмірімізге де
етене еніп, жер-жерлерде осындай арнаулы мектептер ашыла бастады.
Аталмыш білім 
ұялары халық ағарту саласында бұрынғы кеңес
д
әуіріндегі мектептермен салыстырғанда сапалық жағынан жаңа

саты
ға көтеріліп келе жатқан сияқты.
Саналы білім, сапалы т
әрбие беретін білім ошақтарының игі
бастамалары бізді
ң ауданымызда да көрініс алуда.
Жа
қында ауданымыздың Жандосов ауылындағы қазақ гуманитарлық
лицейінде болып, білім 
ұясының тыныс-тіршілігі, оның келер
ұрпаққа берері мен болашағы туралы лицейдің директоры, Әл-
Фараби атында
ғы Қазақ мемлекеттік ұлттық университетінің
филология факультетіні
ң доценті
Қыраубаева Алма Мүтәліпқызымен әңгімелескен едік...
– Алма 
Қыраубайқызы, қазақ лицейі кімнің бастамасымен және қай
жылы ашылды? Б
ұл лицейдің басқа білім ұяларынан айырмашылығы
неде?
– Лицейді
ң ашылғанына, міне, биыл екінші оқу жылы. Лицейді
құрылтайшы болып өзім аштым. Құрылтайшы болғанда, байлықтан
емес, болаша
қ ұрпақтарымыздың қамы үшін, халқыма пайдам тисін
деген оймен бас
қа Іле, Талғар аудандарында емес, өзім тұратын осы
Жандосов ауылында аштым.
Бізді
ң лицейдің басқа білім ұяларынан айырмашылығы – жаңа
типтегі 
ұлттық лицей. Кеңес дәуіріндегі мектептер бүкіл одақ
ба
ғдарламасымен, орыс мектептерінің көшірмесі ретінде және
империялы
қ саясатқа қызмет істеген болса, біздің лицей ұлттық
м
үдденің өзіне тән ерекшеліктерін сақтай отырып, ұлттық мүддені
дамытып, соны
ң негізінде қазіргі заманға сай бала тәрбиелейді.
Лицейді
ң басқа білім ұяларынан бірінші ерекшелігі – баланы
жасытпай о
қытамыз. Оқушыны өзімізбен тең адам деп танимыз. Ал
екінші ерекшелігі – 1-кластан бастап шет тілі ретінде а
ғылшын тілі
п
әні жүреді. Әл-Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік ұлттық
университетіні
ң 1-курс студенттері оқитын сабақтар мұнда 5-класта
же
ңілдетіліп өтеді. Сондай-ақ жай мектептердің бағдарламасына
енгізілмеген п
әндер де бар. Ол ежелгі әдебиет, ислам мәдениеті, 1-2-
кластарда 
әдеп сабағы және көне жазу (араб әліппесі), болашақта
орхон жазуы мен Америка м
әдениеті пәндерін оқытуды бағдарламаға
енгізуді жоспарлап отырмыз.

Жалпы, м
ұғалімдердің тәжірибелері жаман емес. Олар өз
саба
қтарында оқытудың жаңа әдістерін қолданып, Алматыдағы
Америка мектебімен байланыс жасап, т
әжірибе алмасып отырады.
– О
қушылардың сапалы білім алуы мұғалімдер қауымының
біліктілігіне, т
әжірибесі мен шеберлігіне байланысты. Жалпы, кадр
м
әселесіне, олардың тұрақталуына орай ойыңызды білсек...
– 
Қаладан 30 шақырым жерден мектеп ашып, оны кадрмен толықтыру
о
ңай емес. Қазір біздің шаңырағымызда көбіне өз шәкірттерім
ж
ұмыс істейді. Өте қабілетті деген шәкірттерімді осында
о
қушыларға дәріс беруге шақырып жатырмын. Әл– Фараби және
Әлем тілдері университетінен де мамандар келіп жұмыс жасайды.
М
ұғалімдердің біразы осы ауылда тұрады, біразы Алматыдан
қатынайды. Қалада тұратын ұстаздардың қатынауына өзімнің
жекеменшік машинамды пайдаланып, арнайы ж
үргізуші жалдап
отырмыз. Оларды машинамен апарып 
әкеліп жүрміз, басқа айла жоқ...
Негізінде, м
ұғалім Қаскелең ауданынан іздесек те табылады,
келешекте сондай м
ұғалімдерді жинасам деген ойым бар. Осы
мектепте ізденуші м
ұғалімдер арасында «ізденіс орталығын»
ұйымдастырсақ деймін. Жүрегі сергек, көңілі ояу мамандар өздері
келіп жолы
қса, айып болмас еді. Біз, негізінде, математика, орыс тілі,
химия, а
ғылшын тілі пәндерінің мұғалімдерін қаладан әкеліп
отырмыз. Егер 
өзіміздің жергілікті ауылдан мамандар табылып жатса,
н
ұр үстіне нұр емес пе!
– Білім берудегі е
ң негізгі мәселе – оқулық жайы. Егеменді елдің
ұлттық өз мәдениетін, тарихын, тілі мен ділін зерттеп, насихаттайтын
м
әні бар төл оқулықтардың болуы қажет-ақ. Кейбір білім ұяларында
о
қулық жайы өзекті мәселеге айналып отыр. Ал сіздерде қалай?
– Бізде бірлі-жарым о
қулы қтар болмаса, жеткілікті, оқулықты өзіміз
береміз ж
әне оны оқушылар ешқандай төлемақысыз тегін
пайдаланады.
– Лицейді
ң ашылғанына біраз уақыт болыпты. Лицейдің ашылуына
атсалысып 
қиналғанда қол ұшын берген демеушілеріңіз бар шығар.
Олардан на
қты қандай көмек көріп отырсыздар?

– Демеушілер, 
әрине, керек. Аудан хал қының болаша ғын ойлаған
т
үсінігі бар адам бізге ұшын беруі тиіс. Біз қазір жоқтан бар жасап
отыр
ғанымызда шамасы келетін адамдар көмек беріп жатса, оларға
қиыншылық тудырмас деп ойлаймын. «Ақша – қолдың кірі. Бүгін
барда ерте
ң жоқ», – деп халық айтқан ғой. Қолында ақшасы бар,
д
әулетті кісілер болса осындайда көмектесіп, қол ұшын берсе, оларда
е
ңбегі тегін кетпесіне кепілдік бере аламыз. Басты мақсат – көп
болып, жас 
ұрпақты заман талабына сай тәрбиелеу емес пе?
Лицейді
ң басқаларға емес, әсіресе өз ұлтымыздың болашағына
қажет екенін терең түсінген қазақтың кейбір азаматтары қолдарынан
келген м
үмкіндіктерін, көмектерін жасады, әлі де жасауда...
«Жа
қсының жақсылығын айт» демекші, біздің ең бірінші демеушіміз
– осы Жандосов ке
ңшарының директоры Б. Темірбеков лицей
ша
ңырағына айналған үйді тегін пайдалануға беріп отыр. Егер
аренда
ға берсе, онда жағдайымыз өте қиын болар еді. Сондай-ақ
«Жалын», «Мектеп» баспалары мен «
Қонаев» қоры қол ұшын беріп
отыр. Сонымен бірге 
қазіргі мынадай қиын заманда шын пейілімен,
н
әтижелі ісімен көмек беріп отырған «Бөбек» қорын айтпай кетуге
болмайды. Сара апамыз 
өзі келіп жағдайымызды біліп, жылы лебізді
с
өздерін айтып, әр оқушыға сыйлықтарын беріп кетті. Әлі де
жанашырлы
қ танытып, қамқорлыққа алуда.
Б
ұл кісілерге менің және біздің мұғалімдеріміздің алғысы шексіз.
– 
Қазіргі заманда заң өзгеріп қолма-қол ақыға көшіп бара жатқан
сия
қты. Оқушыларды білім нәрімен сусындатып, тәрбиелегендеріңіз
үшін ақы талап етесіздер ме, іамамен қаніа?
– Бізге мемлекет еш 
қаражат берген жо қ. Егер қаражат бөліп,
мемлекет 
өз қарамағына алып жатса, біздің еш қарсылығымыз жоқ.
Негізгі ма
қсатымыз – халыққа қызмет ету. Біздің мектебімізді
қарапайымдылық мектебі деуге де болады. Мұғалімдер айлығының
асып т
ұрған ештеңесі жоқ. Мен өзім де осы еңбегім үшін айлық
алмаймын. Ауылда
ғы ата-аналар өте кедей. Олардың қаладағыдай
жо
ғарғы ақы немесе доллармен төлейтін шамалары жоқ. Сондықтан
ата-аналардан талап ететін т
өлемақысыз екі шөлмек арақтың құны,

я
ғни 300 теңге. Ата– аналарға айтарымыз: «екі шөлмек арақты
ішпей-а
қ, балаңды оқыт».
– Келеіекте 
қандай жоспарларыңыз бар, сол туралы қысқаіа айтып
өтсеңіз.
– Болаша
қта тек алдыма қойған ма қсатыма жетуді ойлаймын.
Алда
ғы уақытта осы мектеп лицейді кеңейтіп, сапалы білім, саналы
т
әрбие беретін білімнің алтын ұясына айналдырсам деймін. Осы
жолда мені 
қатты ойландыратын мәселе – класс бөлмелерінің
жетіспеушілігі. 
Қазір лицейдің әр класында 10-15 оқушы оқиды.
Жалпы о
қушы саны 55– тей болады. 1-2 және 6-7-8-класс бар.
К
өптеген ата-аналар балаларын 3-4-класқа бергісі келеді, бірақ біздің
о
ған шамамыз келмейді. Өйткені оқытатын бөлмелер аз.
«К
өп түкірсе – көл» дегендей, жаз бойы ата– аналарымыздың
к
өмегімен мектептің жанынан шамамыз келгенше бөлмелер қосып
едік, 
қажетті құрылыс материалдардың тапшылығынан жұмысымыз
то
қтап қалды. Биылғы жаңа оқу жылына ісімізді аяқтап, кіреміз бе
деген едік, 
үлгере алмадық.
Екі жылдан бері осы 
үй мәселесі жөнінде бармаған жеріміз, баспаған
тауымыз 
қалмады. Енді нәтиже жоқ... Айналып келгенде, жергілікті
әкімшілік жасаймын десе, қолынан келетін шаруа. Негізінде, біздің
істеп жат
қан игі бастамамыз осы аудан үшін керек. Аудан басшылары
да бізді
ң жағдайымызға қарайласып, қол ұшын берсе деймін.
– Осы с
ұхбатты оқыған, өз ұлтының болашағын ойлайтын
кеудесінде жары
қ сәулесі бар азаматтар сізді қолдар деп ойлаймын.
Әңгімеңізге рақмет!

жүктеу/скачать 2,36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: