Профессор Алма Қыраубаеваның жаным садаға еңбегінен бүгінгі
жүктеу/скачать 2,36 Mb. Pdf көрінісі
|
| (
Әңгімелескен – Айгүл АйДаралиева) ҰЛТТЫҚ МЕКТЕП – ӨРІСІМІЗ Мектебімізді ң отарлық жүйеге арналған кеңестік түрі егемен мемлекетті ң алдағы мақсатына толық келмейтіні анық. Жаңа ұлттық мектеп ж үйесі әлі жасалған жоқ. Ұлт мүддесін ашық айтуға м үмкіндік алғанымызды қызықтаумен алтын уақытты босқа өткізіп ж үрміз. Қазіргі уақыт педагог ғалымдардың, ұстаздардың, жалпы ел азаматтарыны ң алдына бұрынғы өктемшіл тәрбиеден арылған ұлттық педагогиканың ғылыми жүйесін негіздеу жаңа үлгідегі ұлттық мектептер жасау міндеттерін қойып отыр. Ал мектептерді ң қазіргі жай күйінен әр түрлі көңіл-күй байқалады. Бір мектептерді ң маңдайшасын өзгертіп, гимназия, лицей, колледжіге айналуда, кейбіреуі м ұражайлық кейіпке енуде. Нәтижесі ішкі құрылымын өзгертпей, тозған тонның тысын жамап кигенмен бірдей. Оны ң несі дұрыс емес деп дауласуға асықпайық, талап дұрыс, бірақ осы әрекетіміздің ішіндегі ең негізгі нәрсе жоқ қой. Сапалы өзгеріс болу үшін ең әуелі «мектеп бала үшін» «бала мектеп үшін емес» деген қағиданы терең ұғынуға тиіспіз. Сонан соң мектеп пен баланы ң арасындағы қарым-қатынас, сабақтың мақсатына деген ж әне мұғалімнің бейнесіне деген талап өзгеруі тиіс деп ойлаймыз. Е ң негізгісі балаға көзқарас қандай? Біраз м әселе «Мұғалім еңбегінің өлшеуіші не?» деген сұраққа жауап тапса қ шешілетін тәрізді. Осы кезге дейінгі тәжірибемізде оның өлшеуіші жоғардан келген комияссияға «дұрыс» көріну, қағаздарын туралап қою болып келді. Енді категория, разряд дегендерді ойлап тапты қ. Мұның өзі – мұғалімнің жанын ауыртатын мәселе. Аз ғантай тиын-тебен алу үшін «мен мынандай едім» деп еңбегін д әлелдеу – түсінген адамға қорлықтың бір түрі. Мұғалімді ш өміштен қысу. Шығармашылықпен жұмыс істейтін мұғалімдер өзін-өзі жылтыратып көрсетуге әуес емес. Олардың еңбегін комиссия ға арналған бір күндік сабақ анықтай алмайды. Шынайы м ұғалім – суреткер. Ал суреткердің әр шығармасы ж ұртттың бәріне бірдей түсінікті болу шарт емес. Тіпті біреулер оны іске ал ғысыз жасауы да мүмкін. Ал күнкөрістің өлшеуіші болып отыр ған категория мен разрядтың тап қазіргі қалпы жасанды нәрсе екендігін м ұғалімдердің өздері де жақсы түсінеді. Шындап келсек, стаж да, значок та маманды қтың сапасының таразысы бола алмайды. М ұғалімнің еңбегінің өлшеуіші – бала. Нәтижесі алдындағы ш әкірті білім, мәдениет жағынан қандай деңгейге көтерілді, осыдан к өрінеді. Е ңбек осылай бағаланса, жақсы мұғалімнің жұлдызы жанар еді. Айналып келгенде, мектепті к өркейтетін адам – жақсы мұғалім. Ж әне оның бағасын бәрінен бұрын бала біледі. Ұлттық мектепті өсіреміз десек, мұғалімді өсіру керек. Біздің м ұғалімдеріміздің дені – өз мектебінен ұзап көрмеген кісілер. Сонан со ң өз білімі мен біліктілігін салыстыруға – көргені аз, көңіл к өкжиегінің аясы тар. Көпті көргеннен сұрайтын елміз ғой. Әлемнің әр түкпірін қалауыңша көріп, көңілмен сызып жүрген шетел м ұғалімдеріне қызыға қарайсыз. Адамны ң бет пердесін көлегейлеп келген Кеңес мемлекеті саясатыны ң нәтижесінде әлемдік педагогикадан оқшауланып қалған м ұғалімнің өсуіне бүгінде мүмкіндігі аз. Шекарадан шығып, өскен елдерді ң мектебін көріп қайтуға үстел баққан адамның орнына қарапайым мұғалімді жіберсе, ел үшін пайдасы молырақ болар еді. Оны ойлап жат қан кім бар! Шындығын айтсақ, қарапайым мұғалім ол тізімге іліне алмайды. Ал к өргені өз мектебінен аспаған м ұғалімнен көп нәтиже күтуге бола ма? Бізді ң арамызда небір қабілетті мұғалімдер жүр. Бірақ олардың е ңбегін көру жетіспейді, көтермелейтін, қолпаштайтын орта жоқ, жо ғарыдан төмен қарай қалыптасқан қатаң бақылау мұғалімді шы ғармашылық ізденіске ұмтылдырмайды. Біздің жүйе стандарт қалыптан шықпай талап етіледі. Одан шығып кеткендерге өз ісінің д ұрыстығын дәлелдеу үшін темірдей жүйке керек екендігі бесенеден белгілі. Рухани өренің биік болуы отырған орынға байланысты емес. Қазақстанның бір бұрышындағы мектепте жүрген бір мұғалімнің ізденісін к өру үшін одан жоғары әр түрлі деңгейдегі тексерушілердің өрісі одан да биік болуы керек. Тексерудің өзі «мен оны тексермесем, мені біреу тексереді» деген ж ұлқыламаға құрылған. Бұл – халқына сенбейтін қоғамның қалыптастырып кеткен жүйесі. Тексерушілердің өзінің білім, мәдени, мамандық деңгейі мұғалім деңгейінен жоғары т ұрса ғана ақыл-кеңес айтуға құқы бар. Олар тексерушіден к өмектесушіге айналмайынша, мектеп ізденіске аяқ баспайды. Жо ғарыдан келген адам сабақ берудің қызықты түрлерін өзі к өрсетіп, әдістемені өзі үйретуге тиісті болса, кездейсоқ отырғандар өзіне-өзі сын көзімен қарар еді. Шы ғармашылық ізденіс шектеуді білмейді. Шектеулі сызықтан шы қпайынша, тыңға түрен салынбайтыны түсінікті. Өзінің әрбір талпынысына тексеру к үткен мұғалімді ақыр аяғында құлақтың тынышты ғын ойлаған көптің ортасына күмп беруге мәжбүр ететін тексеруден құтқару парыз. «М ұғалім – киелі адам», – дейді біздің мектептің мұғалімі Айсұлу. Шынында, өзгенің жақсы болуына қызмет ету – тек мұғалімдей әулиенің қолынан келетін іс. Қазіргі заман – Әулиесін аттан аударып таста ған заман. Зиялысын аялайтын қоғам әлі күшіне енген жоқ. Осы қиын кезде мұғалімнің жақсы ісін таратып, ғылыми көмек беретін, ізденгіш ұстаздардың басын қосып, қамқор болатын қауымдастық керек. Ұлттық мектепті жақсартуға қажетті шарттың бірі – балама мектепті к өбейту. Көршілес Ресейде оқу департаменті мұрындық болып әр т үрлі бағыттағы мектептерді тездетіп ашып жіберді. Оған дайын м ұғалімді өздері іздеп тауып жәрдем берді. Шығынның 80 процентін мемлекет к өтерді. «Үй иесінің асқанына емес, сасқанына сүйсіндім» дегендей жа ңалықты қолдаған рухани жәрдемнің өзі қандай! Ал біздегі жа ғдай мүлдем басқа деуге болады. Жекеше мектепті к өбейтуге емес, тезірек жабуға итермелейтін заңдар бар. Мысалы, бала ға мемелекеттік мектепте оқып жүргенде қоғам тарапынан б өлінетін көмек-қаржы жекеше мектепке кетсе, оның ата– анасына берілуі тиіс емес пе? Берілмейді. Ол т үгілі ата-ананың өз қалтасынан шы ғарған ақшасының да жартысына жуығын алып қояды. Отыз процентін салы ққа, он процентін жол шығынына, екі процентін ж ұмыссыздыққа деп жинайды. Бұл заң тонналап сауда жасап жатқан жекеше к әсіпорындар үшін дұрыс болғанымен мектеп жағдайына келмейді. Баласын мемдекеттік емес мектепке бергісі келген ата-ананы жазалау болып шы ғады. Егеменді елге лайық мектебін жасауға атсалысып жат қан жаңа бағыттағы балама мектептерге біраз же ңілдіктер берілгені жөн болар. Осы кезде шетелдіктер аш қан өзге тілді мектептерде оқытуға құштарлық байқалады. Оның негізгі себебі қазіргі мектептердің сапалы қ деңгейінің жоғары болмауынан, бәрінен бұрын шет тілін білу м ұратқа жеткізеді деген ойдан екендігі түсінікті. Қазақ баласыны ң шет тілін білетіні жақсы-ақ. Бірақ оң-солын танып болма ған өз тіліне, еліне сүйіспеншілігі қалыптасып үлгермеген жас жеткіншекті бірден б өтен тілге, бөтен елге бейімдеу дүбәралықты ту ғызады. Уақыт тудырып отырған сұранысқа жауап беру үшін өз мектебімізді ң жетілген, болашаққа сай жаңа моделін жасап, іске қосу кезек к үттірмейтін іс деп білеміз. Әлемде ХХІ ғасыр мектебінің жаңа үлгісі жасалып жатқанын ұмытпайық. Осы іске ұлтжанды, білікті, инновациялы қ ізденістегі мұғалімдерді топтастырып, жаңаша т ұжырымдамамен кірісетін кез әлдеқашан жетті. Жаңаша мектептің т ұжырымдамасының қандай болары – өз алдына бөлек әңгіме. Айта кететін бір н әрсе, қайда барса да, жапонның жапон екені сәлемінен танылады. Жапондар әлемдік аренаға өзінің ұлттық болмысын са қтай шығып отыр. Қазақ баласы да сарабдал әлемге қазақ құбылысы болып шығуы керек. Қоғамдағы өзгерістерді халық жасады десек те, халықты әріге с үйрейтін атпал азаматтары болуы сөзсіз. Сондай азаматтарды жүйелі т әрбиелеуді қолға алған дұрыс болар еді. Дарынды балаларды бөліп о қытатын, арнайы бағдарламамен жұмыс істейтін ұлттық мектеп керек. Әсіресе саясаттану, тіл– әдебиет, заңтану, қазақ пәлсафасы саласыны ң қазақ ойшылдарын тәрбиелейтін мектептер болса. Бұл жа ғынан жанымыздағы қытай мектебінің тәжірибесі де тәуір. Алысыра қ барсақ, болашақ саясаткерлерді арнайы тәрбиелейтін Америкада ғы Әулие Албан мектебі бар. Қазіргі қазақ баласының е ңсесі көтерілді. «Кім боласың?» десең, «Құдай қаласа, президент боламын!» – деп ж үргендері көп. Халқымызға ендігі он-он бес жылда тірек болатын т ұлғаларды қазірден дайындауға кіріскен жөн. Сондай- а қ қыз баланы білімді де мәдениетті, ісмер ана болуға баулитын арнайы мектептер ашса қ, оның ешбір ұяттығы жоқ. Баланың т әрбиесін мектептен бұрын анасынан талап етуіміз керек. Әйелдің қоғам алдында ең жауапты қызметі өз баласын тәрбиелеп беруі екендігін толы қ сезінетін жағдайға жеткізу үшін жасалатын ж ұмыстардың бастауы болмақ. Б ҮГІНГІ ҰЛТТЫҚ МЕКТЕП ескі қалыптан шыға алмай, жаңаға жол сала алмай отыр Президент Н ұрсұлтан Назарбаевтың теледидар ар қылы білім саласын жол ға қою туралы сөйлеген сөзі біздің еліміздегі педагог- ұстаздардың болашаққа деген үмітін оятып, еңсесін көтергендей. Білім саласыны ң құлдырауы, жалпы ұстаздардың қабілеттілік де ңгейінің төмендеуі өсетін елдің белгісі емес екені көпшілікке аян. Енді ғана қаз– қаз басқан еліміздің болашағына сенгендіктен ұстаздар қауымы шыдамдылықпен еңбек етуде. Жетіспеушілік, т ұрмыстық қиындықтарды азаматтыққа жеңдіріп, адал да қажырлы е ңбек етіп жүргендер арамызда жеткілікті. Әрине, алдағы уа қытта заман т үзелер, мемлекетіміз білім м әселесіне шыңдап көңіл бөлсе, мектептер мен институттарды тастап кетуге м әжбүр болған мұғалімдердің бірқатары қайта оралар деген үміт бар. Сонда бүгінгі күні тоқыраушылыққа ұшыраған мектеп өз жұмысын қалай бастап, қай бағытқа түрен салады деген ой келеді. Мектеп реформасы туралы талай әңгімелер айтылғанымен, оны ң біразы жалпылама сөз болып қалуда. Сондықтан да осы м әселелер жөнінде ұстаз ретінде өз ойымды ортаға салуды жөн к өріп отырмын. Бізді ң еліміздің, хал қымыздың ең озық, жақсы қасиеттерін әлемге танытатын – ұлттық мектеп. Ал осы мектептің білім беру деңгейіне к өңілі толмағандықтан да көптеген ата-аналар өз балаларын өзге шетелдік мектептерге с үйрелейтінді де шығарды. Заманның илеуіне ілігіп, ана тілінен айырыл ған ұрпақ сөйтіп, өзінен кейінгі бір ұрпақты қоса сүйремек. Ал басқа тілді мектептер қазақ баласын сол ұлттық деңгейде тәрбиелеп шығара ала ма, оған құлықты ма, олар өз мектебін қандай мақсатпен ашып отыр деген мәселеге де бір кезек ой ж үгірткен жөн. Қазақ баласы жаңа типтегі мұндай білім орындарына жүрегін қолына алып ж үгірумен келеді. Қолды болған жүректерге күтпеген ба ғдарлама салынғаны санамызға кеш кіріп, санымызды соқсақ та, әлі маңдайға тиер емес. Жалпы өз құшағыңнан кеткен кім алдаусыратып бауырына тартса, сонікі болады емес пе? Со ған орай бізді ң республикамызда енді біраз жылдардан кейін жан-дүниесі б өтен, бірақ түсі таныс бір жаңа леп дайындалып шықпақшы. Осындай сергелде ңді арада көп уақыт өткізбей дұрыс бағытқа салып, ту ған баламызды өз құшағымыздан, өз тәрбиемізден, өз тілімізден алыстатпау үшін ұлттық мектепті жоғары деңгейге к өтерудің маңызы зор. Д әл қазіргі таңда, к үні ертең жалпы орта білім бертін қаза қ мектептеріні ң жүйесін бірден жолға салуымыз мүмкін де емес. Ондай к үрделі жұмыстың материалдық жағын былай қойғанда, одан да қиын біраз дағдарысқа ұшыраған, күнбе-күнгі ізденісті уақыт қиыншылығымен астарлап, төмендетіп алған ұстаздық орта оған дайын емес. С өйтіп, қазақ мектебі күнге дейін ескі қалыптан шыға алмай, жа ңа қалыпты соға алмай отыр, уақыт болса зымырап өтіп жатыр. Мектепті жа қсартудың тетігі қабілетті мұғалім екендігі әркімге белгілі. Қазір шетелдерге көптеген жастар оқуға жіберілуде. Әйткенмен, шетелдерге жаңаша көзқарастағы, талапты да талантты қарапайым мұғалімдерді жіберу жағы ескерілмейтіндігі жанға батады. Өйткені көңіл көкжиегін алысқа сермемейтін ұстаз ш әкіртінің қанатын биікке қақтыра алмайтындығы да өзінен-өзі т үсінікті. Сонымен қатар жаңаша оқыту орталығын құрып, о ған қазақ м әдениетін терең білетін, әлемдік педагогикадан жан-жақты хабары бар білікті ұстаздар мен жанашыр ғалымдарды, рухани деңгейі жо ғары азаматтарды жинаса деген ой бар. Мектептерді күнбе-күнгі ма ғынасыз, мәнсіз тексерулерден гөрі, оған деген нақты көмекке, қамқорлыққа көшетін уақыт жетті. Жаңаны жылжытуда, озық т әжірибелерді өмірге енгізуде тиісті орындар өз жұмысын атқара алмай отыр. Осы жерде елуінші жылдарды ң аяғы мен алпысыншы жылдарда ғы Америка тәжірибесін еске алған орынды. Кеңес үкіметінің ғарыш кемелері аспанға ұша бастағанда, олар өз мектептерін жол ға қоюды тездетіп қолға алды. Ең алдымен институт ұстаздары мектепке жіберіліп, тәжірибе жинақтау орталықтары ашылды. Қазір XXI ғасыр мектебінің нобайын жасап, бағдарламалар ж үзеге асырылды. Осындай бір серпіліс қазіргі уақытта біздің білім ж үйесіне де аса қажет. Бізді ң еліміздегі өміршіл педагогикалық жүйе әлі өзгерген жоқ, өйткені оған бәсеке болатындай жаңаша көзқарас, тың әдістерге қолдау тапшы. Ал қалыптасқан ескі жүйеге керегі сол, оны жылжытып алып кетуге тиісті механизм – қолында билігі бар жауапты жетекшілер болса керек. Өзгеріс осы жақтан басталмаса, төменнен жар қылдап шыққан идеялар қандай құнды болса да іске асырылуға м үмкіндік жоқ. Кейде тіпті жетпей жатқан қаражат емес, ықылас сия қты болып көрінеді. «Асқаныңа емес, сасқаныңа сүйсіндім» деген с өз бар ғой. Шағын экспериментті мектептерді ұйымдастырып, оған қолдау көрсетілсе, үрдіске жүрегімен дайын мұғалімдерді жина қтайтын, олардың ісін, озық тәжірибесін тарататын шағын лаборатория жасалатынды ғына күмән жоқ. Сондай ұлттық мектептің балама б әсеке т үрлеріне жатырқамау керек. Біздегі балама мектепке деген өгей көзқарасты жиі кездестіруге болады. Осыдан екі жыл б ұрын оқытудағы жаңаша к өзқарастарымызды жүйелеп, оны іске асырып көрсету мақсатында мектеп ашты қ. Өзіндік өрнегімен, өз қолтаңбасымен келген мектепті қалыптасқан ортаның түсінуі де, қабылдауы да қиын. Жекеше гуманитарлы қ қазақ мәдениеті мектеп лицейіндегі жұмыс осындай к үрделіліктермен әрі қарай жалғасуда. Мектеп ашу, әрине, мансап емес, қазір оны қайырымдылық мектебі десе де болады. Президентті өсірген құнарлы топыраққа егілген шыбық секілді жаңа көктеп келеді. Ел үшін елеулі іс қылсам дейтін азаматтар: аспиранттар, институт м ұғалімдері, шығармашылық ізденістегі мұғалімдер Алматыдан, жан-жа қтан келіп жұмыс істеуде. Ең үлкен жетістігіміз – университетті ң бірінші курсында оқылатын сабақтың өзін 6-7-класс о қушылары әжептәуір меңгерді. Баяғы сақ, кейінгі ғұн, түрік заманында ғы қазақ мәдениеті тарихын білуі қуантады. Өкінішке орай, білім ж үйесіндегі селт етпейтін салғырттық таңғалтады. «М ұндай мектепті енді он жылдан кейін іздемесе, қазіргідей қиын кезде оны ң керегі бар ма?» деп күманданушылар да табылуда. Жеке мектеп қой деп күдіктенушілер де бар, олай болса мемлекеттік мектеп етіп қабылдаңыз дейміз, бірақ оны да керек етпейді. Тек қана «Мынау бір жа ңа бағыттағы пайдалы іс екен» деп балаларды көріп, саба ғымызға кіріп, үлкен аналық жүрекпен жылы сөзін айтқан Сара Алпыс қызына ризашылығымыз шексіз. Біз қайырымдылы қ мектебінің жа ғдайында ж ұмысымызды атқарып жатырмыз. Ал енді ұлттық мектептің жаңа моделін жасауымыз керек екен, оны ң бір түрін жасап отырған мектебіміз бар. Бірақ оған к өмектесетін, қол ұшын беретін адам табылмай отыр. Жеке мектепке жеке к әсіпорын сияқты қарау көзқарасынан арылатын уақыт жетті. Әсіресе қазақ мектептеріне деген көзқарас басқаша болуы тиіс. Қазақ мектебінің жеке меншік түріне де мемлекеттік мақсатпен қарауымыз қажет. Немесе ерекше оқыту жүйесін жүзеге асырушы жеке меншік мектепті т әжірибе лабораториясы ретінде мемлекет қарамағына алған жөн болар еді. Себебі республикадағы тұңғыш гуманитарлы қ қазақ мәдениет мектебі болып отырған біздің қолымызда жаңа жүйені іске асырудың еркіндігінен өзге жекеменшік еште ңеміз жоқ. Жалпы нәтижелі творчестволық ізденістің өзі де – ойлана білген адам ға үлкен байлық. Та ғы бір айта кететін жай салық заңына байланысты. Ата– ана баласын жеке мектепте о қытқысы келсе, үкіметтің оған бөлетін қаржысын солай қарай аударудың орнына, екі есе тонап алады. Оның өз қалтасынан шығарған төлемақысының да жартысына жуығын жол шы ғыны, жұмыссыздық үшін, тағы басқа салықтармен алып қояды. Оған қоса электр жылуы, арендаға төлейтін төлемдер тағы бар. М ұның өзі, шындығына келгенде, мектеп ашушыны да, ата- ананы да ашы қтан-ашық жазалаудың бір түрі екендігі шындық. Білікті ұстаздарды өздері іздеп тауып, жеке мектептер аштырып, шы ғынның 80 процентін білім департаменті көтеретін Ресей т әжірибесін біздің жағдайда да ескеру керек секілді. Әсіресе жеке қазақ мектебі қамқорлыққа зәру. (Әлемдік педагогикада түбірлі өзгерістер жасаған Монтессори, Вальдорф, Петерсен мектептері осындайдан бастал ған болатын). Қазір кішкентай мектебіміздің тынымсыз ізденісін естіп, жер-жерден әсіресе астанадан баласын оқытуға алып келуші ата-аналар бар. Бізді ң олардың барлығын қабылдауға мүмкіндігіміз жоқ. Егер болаша қ үшін атқарылып жатқан осындай іске мемлекет тарапынан к өңіл бөлінсе, оның аясын әлдеқайда кеңейтуге болады. Біздің бір н әрсеге сеніміміз мол, бүгінгі оқушы ертеңгі күні өз заманына лайы қты азамат болып өседі. Қазір де қазақ жастары арасында қылмыскерлік ұлғаюда, колониялардағы қазақ жастарының саны 60 проценттен асыпты, ал маск үнемдік жағынан қай деңгейге жеткеніміз айтпаса да белгілі. Сонды қтан да негізгі түйін жас ұрпаққа бүгінгі к үннен бастап саналы тәрбие, сапалы білім беруге ұмтылу қажет. Қазақ баласы әлем сахнасында өз келбетін танытсын, мектеп ұстаздарының ең негізгі мақсаты да – осы. ЖАС ҰРПАҚ: БҮГІН ЖӘНЕ ЕРТЕҢ немесе ұлттық тәрбиенің жаңаша моделі жайлы ұсыныс Жастар арасында ғы Батысқа көзсіз еліктеушілік көбелектей отқа т үсіруде. Еліктеушілікке Франция, Жапония сияқты күшті елдердің өзі ұлттық сананы қарсы қойып отыр. Өтпелі кезде бәрі бола береді деген самар қаулық біз сияқты аз халыққа тіпті де келмейді. Кеңес үкіметі орнауының алғашқы жылдарындағы қазақты толғантқан м әселелер, бүгін қарасақ, тағы алдымыздан шықты. Ұлт ретінде ж ұтылып кету қаупі жүректің ең бір нәзік мұңы болып келген болса, б үгін де ойланарлық жайлары көп. М.Әуезов оны 1918 жылы-ақ бай қап, үлгі етерлік бағытты тауып: «Жапония Еуропа не істесе, со ған көз жұмып ере берген жоқ... Жапония да әр түрлі өнерліге, әр т үрлі білгіштерге мұқтаж болды. Ол мұқтаж адамдары Еуропада мол. Сол себепті олар к үнбатыстың профессор, өнерлілерін де шақырып әкеле бастады. Бірақ шеттен келген адамдарға шарт қойып отырды. Ол шарттары: Жапонияны ң ұлттығына зиян келтірерлік нәрселерді о қытып жүрген шәкірттерінің жүрегіне сіңірмеулері керек. Мұндай мінездері бай қалған болса, қызметтеріне кіргізбеді», – деген еді. Т үрік ойшылдарымен, Абаймен сабақтас, Шығыс пәлсафасы қайнарының бірі – Конфуцийден ( б.д.д. 6 – 5 ғ. ) бір шәкірті мемлекетті ұстап тұру үшін не қажет екенін сұрағанда, үш нәрсені айт қан: елді тойындыру, қару-жарақ, сенім. – Егер ел басына к үн туып, мәжбүрлік болса, қайсысын қалдырар еді ңіз? – дегенде: – Сенімнен айырылу ға болмайды! – депті. Алдымызда ж үрген жастарымыз қазір қалай исек, солай кеткелі тұр. Жастарды ң сенімін бір тұғырдан табыстыру керек– ақ. Сондықтан балаларымызды ң көңілін қобалжытпай, ата– бабамыздың соңғы он ғасыр тарихында табанын тіреп, тамырын жайған, бүкіл түрік д үниесіне ортақ ислам діні негізіндегі имандылық сеніміне ұйыту керек. Б ұл – ұлттық идеологиямызды құрайтын мықты діңгектердің бірі. Діни имандылы қтан бөлек баянды сенім болған емес. Сенімді аударып-т өңкере беру азғындауға әкеледі. Аузына ел қараған ағалар дін ж өнінде ойланып сөйлеуі парыз. Исламды оқымай-ақ, ескі ұғыммен жамандай сөйлейтін «патриоттар» бар. Мәселе – насихаттай білуде. Қазіргі өмірмен байланыстыра әдемі айта алатын, пікірталасқа т үсетін насихаттаушысы болмағандықтан, дін орта ғасыр деңгейінен аса алмай отыр. Д әстүрлі сенімнен айырылу – бәрінен айырылу. Әлемдегі 154 миллионға жуық түрік тілдес халықтардың негізгі діні – м ұсылмандық. Әр түрлі тарихи жағдайларға байланысты, чуваштар мен гагауыздар христиан дініне, қарайымдар мен қырымшақтар – иудаизмге, сары ұйғырлар пұтқа табынып кеткен (Б. А. Будагов). Ол – т үрік халықтарының басындағы қасиет. Сенім алалығы өзара алауызды қ та туғызуға себеп болуы мүмкін. Түркістан өлкесінің генерал-губернаторы Кауфман мен Жетісу облысыны ң әскери губернаторы Колпаковскийді ң шоқындыру айласына көнбеген. Т әуелсіздік алған алғашқы жылдардан бастап әр түрлі діни ағымдар лап берді. Оларда жа қсы зерттеу жүйесі қалыптасқан. Елдің бар жа ғдайын есептеп, адамдарын не қызықтыратынын біліп келіп отыр. Жа ңа жағдайға бейімделу үрдісінің біразға созылатынын, ж ұмыссыздық, орнықсыздық, ақшадан қысылу – бәрі де қолға т үскен торғайдың халіндей қолайлылық тудырады. Жастарды ң жақсы өмірге қызығушылығын доллардың құлы қылып пайдалануда. Қазір Қазақстанда 37 дін тармақтары тіркеліп отырған көрінеді. Әрқайсысының мақсаты – өз қатарын жергілікті халықтар есебінен к өбейту. Кришна дініне бір кірген адам гурудың айтқанынан шыға алмайды. Шеттен келген христиан– баптистер де қарап жатқан жоқ, тіпті Алматы ма ңында мектебін ашып, бүлдіршіндердің жүрегін жаулап ж үргені дер кезінде білініп қалды. Бәрінен гөрі икемдірегі Йегова болып т ұр. Йеговаға кірген бір қызымыз: «Мен өз халқымды өте жақсы көремін, сондықтан кірдім. Сендер түкті де т үсінбейсіңдер!» – дейтін көрінеді. Йеговалық: «Біз ешқандай дінге жатпаймыз, б әрінен жоғарымыз, ізгілікті уағыздаймыз», – деп алдайды. Қолдарында – Библия. Өзге дінге кіргенің үшін алдап ұстататын күлшесі де бар. Әр жиыны 50 долларға дейін барады деп естиміз. «Йегова ку әгерлерін» ылғи назарында ұстап, жәрдем береді. Жиналып құлшылық қылады. Қазір Алматыдан бастап, рухани кіндігіміз үзілмеген оңтүстік облыстарға дейін барады. Жұмыстары н әтижелі. Әсіресе хал-ахуалы нашарлаған мекендерге жетіп барады. Кентау қаласында өзге дінге ерген жастар баршылық. Тіпті Түркістан жастарын да жаулап ала бастады. Жа қында: «Ясауи бабамыз тұрған жерде өзге дінге кіруіміз – ұят, намыс» деп түсінген мыңға тарта студент жастар митингіге шы ғып, Йегованы қалаға тіркетпей жіберіпті. С өйтіп, «Мәңгілік өлмейтін рух астанасы – Түркістан» екенін д әлелдепті. Мұны біз қазан айының 1-2-сі аралығында өткен «Т үркістан: кеше, бүгін және ертең» атты халықаралық ғылыми– практикалы қ конференция тұсында естідік. Археологтер бұл қалаға кемі 2000 жыл бол ғанын дәлелдейтін заттық айғақтар тапқан. Т үркістан маңайындағы Шоқтас, Қосқорған деген жерлерден миллион жыл б ұрынғы тас дәуірінде өмір сүрген адамдардың т ұрағы анықталып, тас құралдары алынған. Оны барған кісілер к өзімен көрді. Осындай көне мәдениеттің кіндігінен жаралған б үгінгі түркістандық жастардың әлгідей қайраты мен намысы төніп келе жат қан қауіптің бетін қайтарып отыр. Шынды ғына келсек, Йегова – христиан дінінің бір тармағы. Біз өз қолымызбен ұстап, бірнеше кітабын оқып шыққанымызда осыған к өзіміз жетті. Ол кітаптардың аты: «Мәңгі өмірге жетектейтін білім», «Ж ұмаққа жеткізетін үкімет» (Өз үкіметін құруды армандайды. – А. Қ.) «Йегова куәгерлері бірігіп, бүкіл жер бетінде құдайдың құдіретін жасайды». Б әрі де Йегова ұйымдары арқылы Германияда басылып шы ққан. Негізгі христиан дінінен айырмашылығы: «Иисус Христос – құдайдың өзі емес, баласы, құдай – өзінше бөлек тұлға, оның аты – Йегова» дейді. С үйенетін кітабы – Библия. Нұсқауларында: «Үгіттей бер, бір бар ғанда көнбесе, тағы бар, адамның жағдайы мен көңіл- к үйі өзгеріп тұрады. Көшеге шығып үгіттесең, бір отбасындағы адамдарды ң бірі көнбесе, екіншісі көнеді», – деп үйретеді. Соған қарағанда үгіт күшті, аяғы не болар екен? Дүниенің көптеген елдеріне тара ған. Жүзден астам бөлімшелері бар. Суреттеріне қарасаң, әзір мұсылман елдеріне аса ендеп кете қоймағаны а ңғарылады. Қазақстан арқылы Орта Азияға кіргісі келеді. Орыстану ға қатты іліккен қазақ халқы тағы бір қауіпті басынан кешіргелі т ұр, ол – діни бөлшектену. Олардың арманы: балаң – кришнашы, қызың – йегова, немерең баптист болса, сөйтіп, өз ішінде к өзқарас қайшылықтары туса, атадан балаға беріліп келе жатқан рухани байланыс үзілсе дейді. Сөйтіп, рухани құлдыққа салып қою. Осы жерде Елбасыны ң мына сөзі ой салып, қарымды істерге жетекші болар деген үміттеміз: «Керісінше, біз өзіміздің ұлттық ойлау ж үйемізді, тарихи танымымызды, рухани мәдениетімізді барынша тере ң дамыта отырып, барлық салада рухани тәуелсіздікке жетуіміз керек» (Н.Назарбаев «Тарих. Та ғдыр. Тұлға. Сұхбат» // Егемен Қазақстан, 18.09.97.). Кей кісілер « Қорқудың қажеті жоқ, шіріген жұмыртқа сияқты, 10-15 процентімізді тастармыз, біра қ келесі ғасырға бәрібір ұлттығымызды сақтап өтеміз», – дейді. Біз сияқты шағын халыққа сол проценттерді ң өзі де көп емес пе деп қауіп ойлайсың. Әлемді таңдандырып отырған жапондар ең үлкен жетістікке өзінің ұлттық болмысын, ата дәстүрін сақтай отырып жетті. Мемлекеттік идеологиясы Конфуций іліміне негізделді. Христиан дінін (549 ж.) Франциск Ксавье атты миссионер әкелген (Бүгінгі Жапония. – Токио, 1990.) Ішкі со ғыс жанжалдар кезіндегі жаңа рухани символдарға қажеттіліктен бе немесе Батыстың саудасы мен қару-жарағына қызығушылықтан ба – бұл дінге кірушілер көбейіп бара жатқан соң, унификациялы қ саясатты жүргізе отырып, XVI ғасырдың аяғында, қалыптасқан ел дәстүріне қайшы келетіндігіне байланысты, өзге дінді тарату ға тыйым салды. С өйтіп, 300 жылдай өз дәстүрімен өмір сүруді жолға қойғандықтан, ұлттық салт-санасын бекітіп алып барып, ХІХ ғасырдың ортасында ғана айналасындағы елдерге есігін ашты. Соның нәтижесінде елдік қасиеттерін сақтап қалды. Бізді ң айналамызда да ежелден қалыптасқан елдер жатыр. Дос пейілді ң астарына өзін тықпалау, рухани бодандықты білдірмей насихаттау жа ғы болса, сақтық әбден керек. Аңғал қызыңды бауырына тарт қанына қуануға ерте. Экономикалық қиыншылықтың к өлеңкесінде адам факторы мен оның ішкі дүниесі ұмыт қалғандықтан, ұлттық құндылықтардың әлсіреуінен ата-ана да д әстүрлі бағытынан айырылып қалып отыр. Қызы еуропалыққа к үйеуге шықса, есі кетіп қуанатыны содан. Бұл мәселеге намыс, салт- сананы былай қойғанда, рухани бодандыққа икемдей түсетін жолдарды ң бірі деп қараймыз. Оған ұлттық тәрбиені күшейту ар қылы ғана тосқауыл қоюға болады. Дінді мемлекеттен б өлдік дегенмен, ол қоғамдағы адам санасының негізгі өзегі, адамзат жасап келе жатқан мәдениеттің бөлінбес ұстыны, дүниетанымы ретінде аса көңіл бөлуді қажет етеді. Бұл жа ғынан көрші елдерде де көңіл аударуға тұрарлық ізденістер бар. Қытайлар «Батысқа еліктеу» дейтін саясатты ұстанып көріп, одан кейін « қайта ойланды», енді «текке оралуға» көшті. Тегімізге оралу бізге де аса қажет екені көрінеді. Жастар бізге бұрылмас, біз оларға б ұрылайық. Енді сол жөніндегі кейбір ұсыныстарымызды назарға саламыз: 1. Қазақ мәдениетін жүйелі оқыту. М әдениеттер күресіне қарсы қоятын ең үлкен тосқауыл – қазақ м әдениетін мектеп, балабақшадан жүйелі түрде санаға сіңіру. Мектепті ң жаңалығы ақпаратты күшейту немесе ағылшын тілін о қыту ғана емес, ұлттық сананы қалыптастыру болуға керек. Ұлттық д үниетанымның интеллектуалдарын шығару, шын мәніндегі ұлттық элита жасау міндеті т ұр. Ресми ұлттық-мемлекеттік бағдарлама, ұлттық идеология жасалуын күтіп отырмай-ақ, жайлап тындыра беретін д үние. Оны орындауға оқу жүйесімен айналысып отырған билікті орындарды ң ықыласы мен түсінігі жетіп жатыр. Америкада өз тарихын балаба қшадан жүрегіне құяды. Бізде Қазақстан тарихын 6- сыныптан бастайды. Адамны ң санасы ең кішкентай кезгі әсерлерден қалыптасады. Қазақ елі тарихының қызықты да мағыналы үзіктерін баяндайтын бастауыш пен о ған дейінгі бүлдіршіндерге арналған бейнелі кітапшаларды шы ғаруды қолға алайық. Ресейден келіп жат қан бейнелі энциклопедиялар үлгісі бар. «Негеш» энциклопедиясыны ң әрбір саласының өзі ондаған кітаптар туғыза алады. Қазақ тарихындағы сақ түріктері, Түрік қағанаты, ислам өркениеті, ел қорғау тақырыптарының елдік рухты оятатын т ұстарына мән беріп, жаңаша көзқараспен жазуға болады. Сондай-а қ өз халқына мақтаныш сезімін туғызатын бауырластық, мейірімге, намыстылы ққа тәрбиелеу жағынан қазақ әдебиетінің ежелгі н ұсқаларына тең келетін дүниені табу қиын. Оны да әр түрлі ке ңістік пен ұғымға лайықтап беруге болады. Алғашқы талаптар бар. Өткен жылы «Сорос» қоры арқылы мектепке арналып «Ежелгі әдебиет» атты оқулық шықты. Биыл орысша-қазақша екі тілде «Әл- Фараби» баспасынан дайындалып отыр, жары ққа шықса, пайдалы шаруа болады деген үмітіміз бар. Ежелгі әдебиет негіздерін бастауыш қа да арнау қажет. Ұлтымыздың өнер-ғылым, басқа да саладағы мақтаныштарын санаға сі ңіретін кітапшалар керек. Ұлттық дүниетаным тіліміздегі сөздердің, ұғымдардың мағынасын түсіндіру арқылы да қалыптасады. Бұл ж ұмысты жекелеген кісілер жасап та жатыр. А.Құралұлының « Ұлттық дүниетаным» кітабы «Өнер» баспасының ғылыми-зерттеу орталы ғынан шықты. Ұлттық әдептен З.Ахметованың т.б. кісілердің ба ғдарламалары болды. Қазақ өнерін оқытудың «Елім-ай» және А.Райымбергенов жасаған ба ғдарламалары бар. Ұлттық әдебиет, дүниетаным, қазақ елінің тарихы, өнері, иман әдебі – бәрін біріктіріп, «Қазақ мәдениеті» тұтас ба ғдарламасын жасап, бастауыштан кіргізу керек. Одан кейін балаба қшаға қажеттігі өзінен-өзі туындайды. Жоғарғы сыныптарда «Ислам м әдениеті» жүргізілсе. Осыған қажетті оқу құралдарын жазу ға ғалым, ұстаздарды тарту керек. Бұған Ы.Алтынсарин институты, «Рауан», «Атам ұра», «Өнер» баспалары жетекшілік ж ұмыстар атқара алатынына көзіміз жетеді. Қазақ мәдениеті – бүкіләлемдік мәдениетті түсіндірудің негізі болып, баланы ң жүрегіне сіңуі керек. Өз халқын түсінген, оның өз перзенті бола ал ған адам өзге мәдениетті де жақсы түсінеді, ішкі өзегі мықты болып қалыптасады, салыстыру– саралау ойлары жақсы дамиды. 2. Орыс тілді мектептерде « Қазақ мәдениетін» о қыту. Орыс мектебі – Қазақстанның азаматын тәрбиелейтін, қазақ елінің мектебі. Онда о қитын балаларды қазақ мәдениетінен мақұрым т әрбиелеу күнә. Қазақ тарихы, тілі, әдебиетінен бастауышқа арнал ған орысша әдемі кітапшалар жазуға орыс тілді зиялыларымыз атсалысса, қазақшадан аудару жұмыстары жүрсе, аса бір қиыншылық тудырмайды. Илья Муромецтен бас қа да үлгі етерлік қаһармандарымызды білдіру парыз. Орыс тілді мектептерде қазақ музыкасыны ң да сан ғасырлық жауһарлары ыңғайлы кіргізіліп, о қыту жағын ойлауымыз жөн. Ю.П.Аравин хабарларыны ң өзі тұтас бағдарламаларға сұранып тұр. Сондай-а қ ағылшын тілінен бұрын қазақ тілін оқыту керек. Жиналыстары мен іс қағаздары қазақша бағыт алып кетсе, қазақ тіліне деген менсінбеушілік өзінен-өзі жойылары сөзсіз. Елімізде дос пейілмен өмір сүріп жатқан басқа ұлт өкілдері, қазақ ұлтының м үддесі – Қазақстанның мүддесі екенін ұғынады. Оған Герольд Бельгерді ң ізгілікті ойлары куә. 3. « Қазақ мәдениетін» жоғары оқу орындарыны ң бағдарламасына ж үйелі кіргізу. «Қазақ мәдениеті» бір-ақ сабақ болмайды. Оның кешенді ба ғдарламасында: қазақ тілі – әдебиеті, тарихы, дін м әдениеті, өнері тұтас кіреді. Осы сабақтар факультетіне қарамастан, барлы қ оқу орындарында жүргізілуі керек. Қазіргі күнде мұның бәрі тіл, тарих ж әне «мәдениеттану» курсы болып үш-ақ сабақпен өтуде. Ол жеткіліксіз. Қазақ әдебиеті және қазақ өнері де жеке пән ретінде өтіп, оның қадірін түсірмейтін мамандары сабақ берсе, театрларға, музейлерге апару, айтысты к өрсету, оны талдау – жастардың сана- сезімін біріктіреді. Сондай-а қ жастардың көкірегіне қобалжу туғызып, өз ұлтына топыра қ шаша сөйлейтін ділмар «ұстаздар» кездессе, олардың пайдасынан – зияны. Білікті болса, хал қын жарылқаудан артық не бар? Жи ған білімің, үйренген тілің, көрген тәжірибең интеллектіңді ж ұртыңа жұмсасаң ғана қадірлі. Төбенің басына шығып алып, т өменге күл шашқан кісіні өзің түгіл, өзге де сыйламайды. «Еуропа ға елден бұрын мен жеттім» дегендей, алғашқы кезде біраз эйфория болды, енді сабасына т үсіп, еліне қайтіп қызмет қылуды ойланатын кезге келдік. Білгені ңді көрсетпе деп жатқан ешкім жоқ. Жалпы адамзатты ң биігіне айналған тұлғалардың өзі, сол биікке өзін шы ғарған халықтың мәртебесін көтеру арқылы ғана жеткен. 4. Ауыл балаларыны ң о қу ғ а т үсуіне м үмкіндік жасау. Елді ң азып-тозуына байланысты, ауыл интеллигенциясы әлсіреді. Кейбіреулер ауыл жастарын «жо ғалған ұрпақ» қатарына жатқызып та қойды. Ал, негізінде, ауылда өскен зиялылар – ұлттық д үниетанымның діңгегі. Олардың оқуға қолы жетуі қиындап кетті. Тоз ған ауыл мектебінен жеткілікті білім ала алмаса, оқуға қалай т үседі? «Сауыншы, қойшы бол» дейтін де мүмкіндік азайды. Коммерциялы қ бөлімге төлейтін шама қайда? Мұның бәрі – ауылды ң ұл-қызы үшін проблема. Сондықтан дайындық бөлімі т әжірибесін институттарға қайта енгізуді ұсыныс етеміз. Кезінде бұл өзін-өзі ақтаған еді. Еңбекпен піскен көзқарасы қалыптасқан қаншама жігерлі жастар дайындық бөлімдерінің көмегімен оқуға т үсіп, жақсы маман болып кетті. Алдағы оқу жылынан кемінде екі жыл е ңбек еткен, сол ауылда өскен Армия қатарында қызметін өтеген жастарды ң ішінен талаптыларын институт жанында бір жыл оқыту ар қылы, бітіру емтиханымен қабылдауды ұйымдастыру аса қиын шаруа емес сия қты. Коммерциялық бөлімдердің ақшасынан қағыстырса қаражат неге шықпасын? Ауыл баласына қамқорлық қазір әсіресе керек. Өзімізді адам қылған, асырап келген ауылға б үгін қиналған кезінде құрметімізді білдірейік. 5. Қыздар т әрбиесіне арналған арнайы бағдарлама енгізу. Қоғамда құндылыққа деген көзқарастың өзгеруіне байланысты, болмысы өзгереді. Қыз тәрбиесін отбасына бұруымыз керек. Зор құндылық – т әрбиелі отбасы. Өз баласының жан-дүниесіне еге бола алмай қалып отыр ғандар, көбіне, балаға көңіл бөлуге уақыт таппағандар. Отбасы культін жасау ға келеріміз анық, оған ұйтқы болған ақылды аналарды, жас келіндерді насихаттау керек. Отбасы – қоғамымыздың кілті. Мектепте е ңбек сабақтарының бағдарламасы баяғыша ұл– қыздарға орта қ. Қыздарға арналған бөлек бағдарлама жасап, өмірлік да ғдыларға үйрету керек. Мектеп бітіріп шыққан қыз бала дәмді тама қ пісіру, киім тігуге дейінгі дағдыларды, қарым-қатынас психологиясын, ұлттық әдеп негіздерін, Шығыс және Еуропа этикетіні ң ерекшеліктерін, талғаммен киіну, дене күтімі т.б. біліп шы ғуы керек. Бұл ретте де Жапония мектебінің үлгісіне назар салуға болады. Тіпті отбасы т әрбиесіне мықтап көңіл бөлінетін қазақша қыздар гимназиясын ашса да болады. Қыздар педагогикалық институтымен ты ғыз байланысып, кешенді жұмыс істесе. Отбасында қыз баланың билігі – отағасының рөлімен таласу емес, отанасы бола білу екенін ұғындыру тәрбиесі жетімсіз. Кейбір әдепсіздіктер өмір сүруге бейімділік болып көрінеді. Бұл – қыз т әрбиесіндегі қайта айналып көрініс беретін олқылықтар. Қысқасы, қыз тәрбиесі маңызды мәселенің бірі болып отыр. 6. Жа ңаша мектептің моделін жасау. Бізде қазақ тілді, орыс тілді, жеке пәндерді тереңдетіп оқытатын мектептер бар, н әтижесіз де емес, бірақ тәуелсіз еліміздің жаңаша ұлттық мектебінің моделі жасалған жоқ. Кейбір мектеп: «Біз үш тілде о қытамыз», – дейді. Тіл білгені жақсы, бірақ мәселе баланың санасы қалай қалыптасып жатыр, сонда. Жа ңаша ұлттық мектептің экспериментальды базасында «Қазақ м әдениеті» кешенді бағдарламасын, ұлттық тәрбиені жаңа заманмен ұштастырудың жолдарын, ұлттық сана қалыптастыру жүйесін іске асыру ға толық мүмкіндік болар еді. Жүз емес, осындай бір мектепке к өңіл бөліп, жеткен нәтижелерін таратуға ыңғайлы. 90 жылдардың басында осы ба ғытта ізденістер жасаған ұстаздар болды (Мысалы, С әдуақасов бағдарламасы, Гуманитарлық Қазақ мәдениеті мектебіні ң тұжырымдамасы). Бірақ жаңа бастамаларды әр түрлі шенеуніктерді ң өзімшілдігімен рухани дәрменсіздігі тұншықтырады. Бізге жа ңалық керек емес деп кеудесін ұрды. Ол кезде көрші Ресейде жа ңалығы бар мұғалімдерді іздеп тауып, жол ашып жатты. Біз болса қ, бүгінде сол Ресей мектебі стандартының көлеңкесінде қалып отырмыз. Ұлттық мектептің жаңаша мазмұнын ойлауға мұрша жоқ. 7. Д әстүрлі салтымызға жат діндерді ң қысымына тос қауыл қою. Жас мемлекетімізді ң ұйтқысы болып отырған қазақ ұлтының т ұтастығына әр түрлі сенім-көзқарастарды тықпалау арқылы іріткі салып ж үрген жат топтарға заңмен тыйым салуды ойланса дейміз. Жапония да 300 жыл бойы өзге дінге тыйым салу арқылы бірт ұтастығын сақтап қалған. Жеке адамның демократиялық құқы т ұтас ұлтқа қауіп төндіретін болса, арасалмағын саралап көрмейміз бе? Жо ғары оқу орындарында теология факультеттерін немесе теология институтын ашып, дінді м әдениеттің бір саласы ретінде зерттеу керек. Дінге д үмше молданың көзімен қараудың уақыты бая ғыда өтті. Жастарды сендіріп сөйлей алмайтын діндарлықты – тек к үнкөрушілік дейміз. 8. Д әстүрлі санаға қайшы келетін, зорлық-зомбылы қ, ашық әдепсіздікті дәріптейтін фильмдерді көрсетуді тоқтату. Халықтың өзі де зорлы қ – кинолардан тойып болды. Ұлттық кинотуындыларын ке ңінен таратып, теледидар арқылы қазақ өнерін, өмір-салтын, иман- әдебін көбірек көрсету қолдан келмейді дегенге сене алмаймыз. Телехабар ға білікті де мәдениетті жүргізушілер қатарын қазақша еркін с өйлей алатын, ойлы авторлық бағдарлама жасай алатын жазушы, ғалымдар есебінен көбейте түсуге болады. Теледидарға коммерцияны ң көзімен қарағанда, көрерменнің жанын коммерциялау ма қсатын тұтпауы керек. Экран бетінен жан-дүниеге көбірек орын берілсе. Телеа қпарат таратудың ұлттық концепциясын жасау да кезек к үттірмейтін істердің бірі дер едік. Теледидар өз көрерменін т әрбиелеудің орнына, ортадан төмен талаптардың соңынан ере беруге болмайды. Қазіргідей «Азия дауысы» деген атқа жауап бермейтін, елдік мүддеден тума ған, көпшілікті жалықтыра бастаған шаралардан гөрі шынайы азиялы қ өнерді көтермелеуді ойланатын қайраткерлерге жол ашылса. Т үнгі дискоклубтарды ң сапасына мән берген, оған басшылы қ жасайтын адам бар ма? Шарапты ң көңіл-күйімен не болса соны с өйлейтін, жігіттердің мойнына мініп алған қазақ қыздарын теледидардан жиі к өретін болдық. Мұндай клубтарды дәстүрлі музыка мен д әстүрлі салт негізінде ұйымдастыруға болмай ма? К ө пшілік баратын базар, парк т.б. орындарда қаза қ музыкасы ойналмайды, Батыс музыкасына ж ұтылып кеткен. Бұл да болса – қай елде отыр ғанын сыйламаудың көрінісі. Оған бағыт беру үшін еш қандай ақша қажет емес, жанашырлық болса жетіп жатыр. «Азия ойындарыны ң» ашылуындағы елдік қасиеттеріміздің рухы жалт етіп, жо қ болып кететін түске айналмаса екен. Жастарды тобырлық санаға емес, елдік сана ға тәрбиелеу өз қолымызда. 9. Алматыда үйсіз-күйсіз жүргендер – жалғызбасты қазақ қыздары. Жата қхана синдромы қазақтың тектік кодына кіретін болды. Жекешелендіруде осы топты ескеруді ң орнына, жатақханаларды өз пайдасына сатып жіберіп жат қан мекеме басшыларына тыйым бола ма? Ел ахуалыны ң түзелуін күтіп отырмайтын мәселе – мектеп. Ауылында ғы мектеп тозып кеткенде, хандарға лайық коттедждерде жала ңаш халықтың байбатшасы болып шіренген басшыларды ел азаматы деп айту ға келмейді. Бұрынғы мұғалімдер шұбырып вагон- вагонда ш ұлық сатумен жүргенде, ұрпақ тәрбиесі бақылаусыз қалды деген с өз. Әйелдерді ең көп қамтитын мұғалімдік пен медицина қызметінің құны көтерілмей, жағдай жөнделе қоятын түрі жоқ. Әр т үрлі шетел миссионерлік орталықтарының тапсырмасын ала келген еркектер жал ғызбасты әйелдерді екі-үш баласымен қоса қуана-қуана алып кетіп те жатыр. Себеп – қазақ әйелдерінің жоғала қоймаған қасиеттері. Қорыта келе айтарымыз, қазіргі қоғамда етек алған тойымсыздық қасиеті қазақ әйелін қасиетінен айырып барады. Рухани құндылықтарымызға қайта оралайық. БАЛАНЫ БАС ҚАША ОҚЫТПАСАҚ... Енді бір он жылдан кейін бізде білім мен м әдениеттің өрісі мүлдем тарылуы мүмкін (С ұхбат) Б ұл сөзді мен ҚазМҰУ-дың оқытушысы, филология ғылымдарының кандидаты, доцент Алма Қыраубаевамен әңгімелесу кезінде естідім. Ол университеттегі қыруар жұмыстарын атқара жүріп, Қаскелең ауданына қарасты О.Жандосов атындағы совхоздың орталығынан Гуманитарлы қ қазақ мәдениеті мектеп-лицейін ашқалы да біраз уа қыт болды. – Алма апай (б ұл кісінің шәкірттерінің бәрі осылай атайды, мен де соларды ң бірімін), өзіңізді біздер ғалым ретінде, үлкен шы ғармашылық жолдағы адам ретінде білетінбіз. Енді бүгін үлкен айдын т өсінен жағалауға қайтып оралған сияқтысыз. Сонымен ауыл мектебіне келуі ңіздің себебі неде? – Мен университетте әлі де сол бұрынғы қызметімді толық ат қарудамын. Ғылымнан да қол үзгенім жоқ, үзбеймін де. Шы ғармашылық жұмыстар жөнінде айтсақ, әңгіме көп қой... – Әрине, оған тоқталса қ, әңгіме арқауы бас қа арна ға бұрылып кететін т әрізді. Дегенмен, Алматыдан көшіп, мына шағын ауылға келгені ңіз, бұл жерден жеке меншік мектеп ашқаныңыз, сөйтіп, астана мен ауыл арасына к үнделікті қатынай жүріп, осыншама шаруаны тындыратыны ңыз мені ептеп таңдандырып отырғаны да рас. – «Жекеменшік иесі» деген с өз бүгінде баюдың жолына бет бұрған немесе бай адамдар ға байланысты айтылатын ұғымға айналды ғой. Ал мені ң мұнда келіп жеке меншік мектеп ашудағы мақсатым мүлде бас қа. Университетте студенттерге дәріс оқыған біраз жылдар кезе ңінде қазақ мектептерінде гуманитарлық білімнің өте тайыз екеніне к өзім жетті. Бұл олқылықтың орнын университетте толтыру қиын екен. Жоғарғы оқу орындарының негізгі міндеті-мектепте ал ған білімнің негізінде студенттердің таным деңгейін одан әрі тере ңдету, ғылымға бейімдеу болып табылады. Ал мектепте дұрыс білім алма ған баланы қанша оқытып, тәрбиелесең де, одан білікті маман шы қпасы анық. Сол шала мамандар ертең мектепке келіп сабақ береді. Сонда олардан д әріс алған балалар болашақта қандай маман болады? – Енді б ұл мектеп-лицейдегі о қу бағдарламасына тоқтала кетсеңіз. Қазіргі кезде жеке меншік мектептер мен лицейлер әр жерде жұмыс істей бастады. Олармен салыстыр ғанда сіздің мектептің өзгешелігі қандай? – Аты айтып т ұрғандай, бұл – Гуманитарлық Қазақ мәдениеті мектеп-лицейі бол ғандықтан, алдымен оқушылардың гуманитарлық сала бойынша жан-жа қты білім алуына назар аударамыз. Мұнда « Қазақтың көне мәдениеті» деген арнайы курс жұмыс істейді. Бұл ж ұмысты жүргізуге мен Қытайдан келген бір азаматты тарттым. Шы ғыстану саласынан білімі өте терең. Университетте шығыстану п әнінен сабақ бере жүріп, ол осы мектептің жұмысына да белсене араласуда. Сонымен қоса қазақ пәлсапасы, грек пәлсапасы мен қазақ п әлсапасының байланыстары деген сабақтар, тіл-әдебиет, математика, физика та ғы басқа пәндер оқытылады. Бала тәрбиесінде халы қтық педагогика тәсілдерін қолдануға тырысамыз. Өзімізді ма қтағанымыз емес, мемлекеттік мектептермен салыстыр ғанда, бізде о қыған балалардың білім деңгейі де, тәрбие– өнегесі де көп ілгері екенін айт қым келеді. Аманшылық болса, оны өмірдің өзі әлі-ақ д әлелдейді деп ойлаймын. – Жеке меншік мектеп пен мемлекеттік мектеп арасында ғы айырмашылы қтарды қандай мысалдар арқылы көзге елестетуге болады? Мына бір мысалды ғана айтайын. Бізді ң мектеп осы ауылдағы мектепті ң дәл іргесіндегі ескі клубта орналасқан. Әзірге бес класс ж ұмыс істейді. Әрқайсысында 10-15 баладан бар. Жанымыздағы мектептен ауысып келген кейбір балалар ал ғашында ауыз ашпайтын. Бір жылды ң ішінде сол балалар өз ойын ашық айтатын жағдайға жетті. Б ұрынғы бұйығы күйінен арылып, үзіліс кезінде жайраңдап ж үретінін талай байқадым. Сонда оған не әсер етті деген сұрақ туатыны за ңды құбылыс. Оның бәрі мұғалімге байланысты. Бізде бала ға ұрсу, жекіру деген болмайды. Ұл балалармен «мырза», кішкене қыздармен «бикеш» деп сөйлесеміз. Бұған мұғалімдердің өзі ал ғашқыда үйрене алмай, ыңғайсызданып жүрді. Қазір балалардың өзі жас мұғалім қыздарды «бике» деп атаса, үлкен адамдарды, мысалы мені «Алма бибі» деп атайды. Сосын біз бала ға қарата с өйлегенде, «сен» деген сөзді қолданбаймыз, оған «сіз» дейміз. Осыдан-а қ балалар өзіне деген құрметті сезінеді. Баланы фамилиясымен атап: «Орны ңнан тұр, неге сабақ оқымай келдің?» дегеннен г өрі оның атын атап: «Марат мырза, тақтаға шыға қойыңыз» немесе «Гүлнар бикеш, сіз неге ренжіп отырсыз?» десеңіз, ол бала ға мүлде басқаша әсер етеді. Кейде оқушылардың арасында жазбаша с ұрау (анкетирование) жүргізіп: «Сені қай сабақ қызықтырады немесе қызықтырмайды? Қай мұғалімнен қорқасың, қай мұғалімді жақсы көресің?» деген сыңайда жауап аламыз. Бұл ар қылы мұғалімдердің де жұмысы көрініп жатады. Мұғалімдердің де к өкейінде жүрген ойлары мен өзіндік бағдарламаларын қағазға т үсірткізіп, оларды өз арамызда талқылап, пікір алысып отырамыз. Б ұл әдістің де жұмысқа көп пайдасы тиюде. – Әйтсе де бала болған соң жүгіріп-секірмеуі, байқаусызда болса да тентектік жасамауы м үмкін емес. Ондай жағдайларда да ұрыспайсыздар ма? – Әрине, бала болған соң тентектік жасамай тұрмайды. Бірақ сол тентектік қайдан шығады деген мәселеге үлкендер жағы мән бермейміз. Ұрсып, жекіру арқылы баланы тәрбиелейміз деу ағаттық. Бала қашанда өзіне назар аударғанды қалайды. Біздер көбінесе жа қсы оқитын оқушыларға ғана көңіл бөлеміз де, нашар о қитындарды немесе бұзықтау балаларды мүлдем санаттан шығарып тастаймыз. Ондай бала ерегесіп, өзін басқа жағынан танытуға тырысады. Міне, сол с әтте оған жиі назар аударып, жүрегіне жол таба білу керек. Мені ң білуімше, көбінесе қабілетті балалар тентек болып келеді. Оны ң сол қабілетін дұрыс бағытқа салсаң, одан талантты адам шы ғуы мүмкін. Жалпы баланы мұғалімнің еркімен емес, баланы ң өз еркімен тәрбиелеген жөн. Мысалы, балаға 45 минөт бойы екі қолыңды алдыңа салып, қазықтай болып отыр деу, маған кейде жазаны ң ең ауыр түріндей әсер етеді. Келешекте мен клас қа көрпе-жастық әкеп қойып, егер бала шаршаса, жантайып ты ңдауға да рұқсат берсем бе деймін. Мүмкін бала кейбір кезде к өзін жұмып отырып, сабақ тыңдауды ұнататын шығар. Тіпті о ған да көнуге болады. – Қандай да бір жақсы идеяны жүзеге асыру мәселесі қаржыға келіп тірелетіні белгілі. Оны қалай шешіп жатырсыз? – М ұғалімдердің айлығын ата-аналардың мектепке төлеген а қшасынан бөліп береміз. Бірақ сол қаржының тең жартысына үкімет «ортақтасады». Мен болашақ деп, халық деп түн ұйқымды т өрт бөліп жүрсем, олар екінші жақтан салық деп қысады. Мысалы, біз ата-аналардан осы мектепке балаларын о қытқаны үшін айына 50 те ңге алсақ, оның 30 процентін салық инспекциясына, 2 процентін ж ұмыссыздық үшін құрылған қорға аударуға тиіспіз. Оның үстіне табыс салы ғын қосыңыз. Сонда тірнектеп тапқан ақшамыздың жартысы ғана өзімізге тиеді екен. Әрине, Президенттің Жарлығы бойынша жеке меншік к әсіпорындар мен мекемелердің ешқайсысы да салы қтан құтылмауға тиісті. Коммерсанттар мен бизнесмендер үшін б ұл Жарлық дырыс-ақ делік. Бірақ, біз ештеңе өндірмейміз, ештеңе алып-сатпаймыз, бар бол ғаны халқымыздың рухани қажеттілігін өтейміз. Олай болса, бұл Жарлықты бізге қолдануға келмейтін сия қты. Осыны айтып талай мекеменің табалдырығын тоздырсам да, ешкімге т үсіндіре алмадым. – Егер сізді ң мектепті жартылай мемлекеттік мектеп етіп құрса қалай болар еді? – Мен о ған қуана келісер едім. Ондай жағдайда мұғалімдердің айлы ғынан тыс құрылыс жабдықтары, оқу құралдары, тағы басқа керек-жара қтарды сатып алуға мүмкіндік кеңінен туады ғой. Сонсын бізден салы қты да ұстай берсін... Осы арада айта кетейін, мемлекеттік мектептерде о қитын бір балаға бір жылда ж ұмсалатын шығынды баласын біздің мектепте оқытқысы келген ата-ананы ң қолына берсе, олар оны бізге аударса, балаларды сол қаржыға оқытар едік. Бірақ өкіметіміз бұған көнбей отыр. Мұны Қаржы министрлігі шешуге тиіс екен. Ал ондағыларға түсіндіру қиын. – Сіз осы идеялары ңыздың өміршеңдігіне сенесіз бе? Небір ізгі ма қсаттар бүгінде қаржы тапшылығынан жүзеге аспай, жолда қалып жат қаны рас... – Өзіңе ғана айтайын, соңғы екі жылдағы өмірімді тек осы идеяны ж үзеге асыру үшін сарп етіп келемін. Сенесің бе, автобуста келе жатып, т ұрып ұйықтайтын кездерім де болады. Егер осы ізгі мақсат мені ал ға сүйремесе, баяғыда құлап қалар ма едім, кім білсін? Ең жа қсысы, мені түсінетін жақын адамдарым бар, достарым бар. Демеушілік (спонсор) деген жай с өз екен. Танысың болмаса, ешкім де са ған көмектеспейтініне көзім жетті. Кезінде өзіміздің есеп- шотымызды ашып, қолында қаржысы барларды түгелдей құлақтандырғанбыз. Бірақ олардан күні бүгінге дейін бір тиын да т үспеді. «Жалын» баспасының директоры Бексұлтан Нұржекеев, «Рауан» баспасыны ң деректоры Жарылқасын Нұсқабаев ағаларымыз ал ғашқыда қаржылай көмектесті. Қазір де алдарына бара қалсам, өздерінде шыққан қазақ тарихы мен әдебиетіне, мәдениетіне байланысты кітаптарды қолтығыма қыстырып жібереді. Ол кісілерге рахметтен бас қа айтарым жоқ. Мен манадан бері тек қиыншылықтарды айтып кеттім-ау деймін. Б ұған қарап біздің жағдайымыз өте нашар екен деген пікір туып қалмасын. Енді бір бес жылдан кейін үкіметіміздің өзі бізді іздеп тауып, о қу-білімді дұрыс жолға қоюдың бірден– бір жолы осы екен- ау дейтініне сенімдімін. Сонды қтан бұл бағытымнан ешқашан да таймаймын. Бір ескертерім, мені ң мектебіме келетін мұғалімдер үшін совхоз жер беруге әзір. Үй салам деушілерге көмектерін де аямайды. Ал қаржысы көп адамдар осы жерден үй сатып алып, балаларын сонда т ұрғызып оқытуына болады. Егер өз баласымен қоса бір-екі б өлмесін басқа балаларға жатақхана ретінде берем десе, ол адамның баласын тегін о қытамыз. – Есепшоттары ңызды газет бетінде тағы бір көрсете кетсек қайтеді? – Ра қмет, керегі жоқ. Мен біреуге алақан жайғым келмейді. Бәрібір ешкім қаржы аудармасын білемін. Өзіміз бір амалын қарастырармыз. – Алма апай, сізге е ң алдымен мықты денсаулық тілеймін. Қалғанының бәрін орнына келтіретініңізге мен де сенемін. ( Әңгімелескен – Серік Жұмабекұлы) Ш ӘКІРТ МҮМКІНДІГІ ШЕКСІЗ... (С ұхбат) ҚазМУ-дың журналистика факультетінде оқып жургенде аудиторияны өзіне үйіріп алып, студенттердің сабақ барысындағы сөздерін пікірталас қа айналдырып, өз пәнін қызықты өткізетін ұстаз Алма Қыраубаева Алматы облысы Қаскелең ауданы Жандосов ауылында жекеменшік лицей ашыпты дегенде еле ң еткеніміз де шендық. Бұл қазір білім саласында болып жатқан жаңалықтардың, жыл сайын к өбейіп келе жатқан гимназия, лицейдің бірі емес пе деген тосын ойды ң болғаны да жасырын емес. Мектеп бітіріп, университетке т үскен жастың ой санасында орын тепкен Алма Қыраубаеваның рухани биіктікте т әрбиелер тағылымды сабақтары енді білім ордасында ғы бүлдіршіндерге де бағытталғандығына қатты қуандық. Ол кісіні ң атқарар шаруасы да аз болмасы белгілі. Біз мүмкіндікті пайдаланып, оны әңгімеге тартқан едік. – Қазір жыл сайын жаңадан мектептер ашылып, ана тіліндегі білім ұялары көбейіп отырған шақта сіздің лицейдің атқарар қызметі, ма қсаты қандай болмақ? – Шынды ғы керек, біз ата-бабаларымызды надан, қараңғы етіп, жас ұрпақтың санасына құйып келгеніміз жасырын емес. Баланың өсіп, ізгілікті азамат болып қалыптасуына көп жағдайда мән бере бермейміз. О қушы білім ордасынан бастап жеке тұлға болып қалыптасады. Осы кездегі алған терең білім мен тәрбие ғана оның кейінгі өміріне іргетас болып қаланады. Жас ұрпақтың буынының бекіп саналы азамат болып өсуіне білім ұясының көмегі орасан зор. Тарихы тере ңде жатқан әдебиетіміз бен мәдениетіміздің іргелі бастаулары б ұған дейін дұрыс оқытылмай келді. Еліміз көне мәдени м ұралардың ошағы болғанын оқушы санасына қалыптастырып, ма қтаныш сезімін оятуымыз керек. Иманды ұл мен ибалы қыз т әрбиелеп, қайраткер азамат болып өсуіне жәрдем жасау – біздің ба ғытымыз. Туған жердің, Отанның, елдің тарихына жастайынан қастерлеп өсіру – басты мақсатымыз. Сонды қтан мектеп ашқанда мен ұлттық білім ордасы қандай болу керек деген ойымды іске асырсам деп ойладым. Б ұл өмір бойғы арманым еді. М ұны бір жағынан ұлттық мектептің жаңа моделі десе де болады. – Ал сізді ң мектептің басқалардан қандай артықшылықтары мен өзгешеліктері бар? – Осы білім ұясын ашу барысында көп нәрселерге көзім жетті. Біз шынды ғы керек, баланы оқыта білмейді екенбіз. Егер зейін қойып, о ған жан-дүниеңдегі барыңды бере білсең, баланың мүмкіндіктері өте шексіз. Біздің оқушылардың басқа мектептердің білім д әрежесінен артық екендігінде сөз жоқ. Кейбір жоғары оқу орында ғы студенттермен де білім таластыра алады. Мектепте а ғылшын тілінің оқытылуында көп артықшылықтар бар. Біз осы тілді баланы ң меңгеруін қазақи көзқарасты қалыптастыру ар қылы тәрбиелейміз. Ақырында оқушы шет тілін білгенімен жаны да, ж үрегі де қазақ болып шығады. Әр азамат өз дінін терең түсініп, қастерлеу парыз. Мұны бала жастай бойына сіңірсе пайдасы өте зор. Сонды қтан мектепте ислам мәдениеті тарихы оқытылады. Оқушылар арабты ң төте жазуымен, орхон-енисей жазбаларымен танысады. Та ғы бір артықшылығы, ұлдар мен қыздарды бөліп оқытатын арнайы саба қтар бар. Отбасының ұйытқысы ретінде болашақ ана болар қыздарымызға тамақ пісіру, іс тігу, ата-енені сыйлау бағытында саба қ өткізіліп, әңгіме жүргізіледі. Ал ұлдарға атты баптау, оның әбзелдері, қол өнерге үйрену тұрғысында сабақ түсіндіріледі. – Осы орайда сіздерге қол ұшын беріп, көмектесіп жатқан азаматтар бар ма? – Е ң алдымен Бөбек қорының президенті Сара Алпысқызы апамызға к өп рахмет айтқым келеді. Осындай мектеп барын естіп, арнайы сапармен келіп, қонақ болып қайтты. Оқушыларға сыйлық тапсырды. Қол ұшын беріп, сүйеу болғанның өзі үлкен қуаныш емес пе? Осындайда ой ға келеді. Біздің кәсіпкерлер шет елден эстрада әншілерін шақырып, абырой алғанша рухани ұяға неге бет б ұрмайды? Өскелең ұрпақтың ертеңгі елдік болашағы да бүгіннен басталады ғой. Егер қаражат табылып жатса, мектепті ң м үмкіндіктері мол болмақ. Асыра айт қаным емес, ағылшын, американ мектептерінен кем т үспейді. Жұрттың назарын аудару мақсатында ашылған ұлттық ұяның өз концепциясы, көзқарасы бар. Астанамыздан да білім ордасыны ң филиалын ашу керек. Әзір оған мүмкіндіктер жоқ. Бірақ ол – болаша қты ң ісі. Тек мемлекеттік тұрғыда мән беріліп, қолдау к өрсетілсе, басқа мектептерден көш ілгері кететіні сөзсіз. – Сіздерде ұстаздардың қамтамасыз етілу жағы қалай, толық жеткілікті ме? – Әрине, бұл мәселеде кемшін түсіп т ұр ған жеріміз жо қ. Ауылдан т әжірибелі, астанадан білікті ұстаздар келіп сабақ береді. Әзірге 1-2- 6-7-8-кластар ғана бар. Мұғалімдер мемлекеттік мектептегі ұстаздардан төмен жалақы алғандарына қарамастан сабақ өте жо ғары деңгейде өтеді. Та ғы бір айтатын нәрсе, мен мектеп ашқанда байлы қ алайын деп отыр ғаным жоқ. Қайта бар мүмкіндіктерімді, рухани байлығымды ш әкірттердің жан дүниесіне арнасам деймін. Олардың бойына ізгілік н ұрын сепкім келеді. – Әңгімеңізге рақмет. ( Әңгімелескен – Ғ.ЖүнДібаев, Н.Мауытов) ҰРПАҚ ЖАНАШЫРЫ Егеменді елді ң ертеңі – жас бүлдіршіндердің болашағы ала ңдатушылық тудыруда. Рухани азығымыздан гөрі жеке бастың тіршілігін к үйттеген бүгінгі нарықтық заманда ұлт болашағына үңіліп, көз жіберу тым таязданған тәрізді. Қолынан іс келетін к әсіпкерлеріміздің өзі-өзіне пайда түсер істі қаузағаннан ары бармайды. «Елім» деп е ңіреп, жарғақ құлағы жастыққа тимей, қайтсем халық игілігіне айналам, олардың ертеңгі күні гүлденуіне қалай септігімді тигізем деуші саналы азаматтар да аз емес. Олардың қарлығаштың қанатымен су тасығандай, азды– көпті еңбектері елеулі үлес болып табылмас. Сондай азаматтарымыздың бірі – филология ғылымдарының кандидаты Алма Қыраубаевамен жолығып с ұхбаттасқан едік. – Алма апай, әуелі сізді халықаралық әйелдер күні – 8 Наурыз мереке ңізбен құттықтай отырып, өзіңіз жайлы аздап мағлұмат бере кетсе ңіз? – Мені ң мектеп бітіріп, оқуға түскеннен кейінгі бүкіл саналы ғұмырым Әл-Фараби атындағы ҚазМҰУ-дың қабырғасында өтті. 1965 жылы мектеп бітірісімен, б ұл университеттің филология факультетіне о қуға түстім де, ары қарайғы еңбек жолымды бастадым. О қу бітіргеннен кейін аспирантура, кандидаттық диссертациялар қорғау – барлығы да осы шаңырақтан басталды. Қазір «Қазақ қисса-дастандары» туралы докторлық диссертация жазу үстіндемін. Мектеп оқушыларына арнап 7-6– жылдығына «Қазақ әдебиетінің тарихы» оқулығын, мұғалімдерге арналған педагогикалы қ оқулықтар жаздым. Мұның бәрі кеңес жүйесіндегі әміршіл педагогикадан өзгеше, баланың ынтасын арттырар қызықты о қулықтар. Қағаздың жоқтығынан «Жалын» баспасында жылдан артық жатып қалды. Егер демеуші болып, шығарам дейтін кәсіпкерлер болса, құлағына алтыннан сырға. – Санасы биік ұрпақ тәрбиелеу үшін, тұрқы бөлек, бағдарламасы жа ңа мектеп өмірге келді деген хабар құлағымызды елең еткізді. Оны ң өмірге келуі сіздің есіміңізбен байланысты екен. Осы мектеп ашу себебі ңіз жайлы не айтасыз? – К өп адамдар мектеп ашу себебін де түсіне алмайды. Бәлкім, атақ қуып, даңқ жолына түсті дер. Бәлкім, осы мектеп арқылы байлықты к өздер дейді. Алайда ел ойлағандай емес, бұл – әлдеқайда терең, саналы іс. Қазір оқу-ағарту жүйесінде «жаңа ұлттық мектептің нобайы (моделі) қандай болмақ?» деген сұрақ тұр. Ол жөнінде қағаз жүзінде жазылып та, айтылып та жат қан мәселелер көп. Бірақ іс жүзінде қолға алынған шара жоқтың қасы. Ал б ұрынғы әміршіл жүйенің әміршіл педагогикасы ескірген. Әрі қарай жүре беруге болмай қалды. Қазір мектепте «Атамекен» айдарымен ұлттық педагогиканы орны қтыру етек ала бастады. Бірақ кейбіреулер тар мағынада т үсінеді. Онда тек халықтық сипат, ұлттық дәстүрді үйретумен шектеледі. Б ұл мәселенің бір жағы ғана. Бала өз ұлтын шын ж үрегімен, адал ниетімен сүюі үшін оның жүрегін қазақша т әрбиелеу керек. Сонымен қатар жас бүлдіршін ХХІ ғасыр жеткіншегіне сай болсын. Ол үшін адамдық дәрежедегі біліммен, ғылыммен, мәдениетпен сусындауы керек. Осы ойларымды жина қтап «Педагогикалық» кітап жазған едім. Алайда онымен шектелуге де болмайды. Б ұл ойларды кішкентай ша ғын мектептің дәрежесінде іске асырғым келді. Бұл мектеп таза ұлттық мектеп болмақ. – Б ұл мектебіңіз қазіргі басқа мектептерден қандай өзгешеліктерімен ерекшеленеді? – Е ң бірінші, мұғалім мен оқушы арсындағы қарым– қатынастарды ж өндеу. Бұл – адамгершілік қарым-қатынас. Балаға ұрсып-зекуге, жанына тиер с өз айтуға болмайды. Олай жасаған күнде жүрегі қайтқан баладан дұрыс азамат шықпайды. Баланы зорлықпен емес, қызықтыру арқылы жүрегіне жол табу керек. Оның мәдениет де ңгейін өсіру керек. Ол сонда ғана өзін– өзі игере алатын дәрежеге жетеді. Балаларды ң сәлемдесуінен бастап ерекше қарым-қатынас орнауда. Балалар бір-біріне, м ұғалімдерге «мырза, бике» деп қатынасады. Б ұл мектептің бағдарламасында, жалпы мектептердегі сабақтар ж үріледі. Сапасына көңіл бөлінеді. Қосымша сабақ ретінде университет бірінші курсында оқылатын саба қтар 6-7-жылдықта оқитын балалардың оқу бағдарламасына кірген. М ұнда баса назар аударатын пән – «Ежелгі дәуір әдебиеті». Жалпы адамды өз ұлтын шын сүйетін нағыз азамат етіп тәрбиелеу үшін халықтың тарихын, әдеби– мәдени мұраларын балабақшадағы кезінен бастап-а қ үйрету керек. Та ғы бір айта кететін мәселе – біздің мектептерімізде қолданатын термин с өздерді әкеле бастауымыз, атап айтсақ, «класс» сөзін «жылды қ» деп атау. Кейбір мектептерде «класс» сөзін «сынып» деген араб с өзімен ауыстыруда. Ал «жылдық» деген дайын сөз тұрғанда, бас қа елден сөз іздеп неміз бар? Ислам м әдениетін дін ретінде емес, әлемдік мәдениеттің бір бұтағы ретінде о қытамыз. Құран оқуды білетін, ислам парыздарын орындайтын, иманды азамат т әрбиелеу – басты мақсатымыз. Оны үйренумен ғана тұрмай, басқа біреулерге үйретіп, сауабын алса, сонысы үшін өзіндік сабақ ретінде баға қоямыз. А ғылшын тілін тереңдетіп оқытамыз. Қазірдің өзінде о қушыларымыз жеңіл-желпі сөйлей алады. Екінші о қу жылынан екінші шет тілі ретінде араб тілін үйретеміз. Қазір А.Байтұрсынұлы бабамыздың төл әліппесі -төте жазуды үйретудеміз. Оны Әл-Фараби атындағы ҚазМҰУ-дың шығыстану факультетіні ң мұғалімі Р.Айып жүргізеді. Оны тәжірибе жүзінде оқу үшін «Шалқар» газетін алып, оқып тұрады. Қысқасы, бұл үйретіп жатқандарымыз – әрбір мәдениетті қазақтың білуге тиісті н әрселері. – Сізді ң мектеп ашу ниетіңізді сезгенде, қол ұшын созған саналы азаматтар болды ма? – Мектеп ашыларда республикалы қ «Қонаев қоры», «Жалын» басапсыны ң директоры Б.Нұржекеев, «Мектеп» баспасының директоры Ж.Н ұсқабаевтар материалдық көмек көрсетті. Моральдық жа ғынан қамқорлық көрсеткен адам – халықаралық «Бөбек» қорының президенті Сара Алпысқызы Назарбаева. Мұндай мектептің ашыл ғанын естісімен, осы мектепте болып, балаларға сый-сияпат үлестірді. Балалар болашағына көңіл бөліп, аз да болса өз үлестерін тигізуші азаматтар ға мың да бір алғысымды айтамын. Ал д әл қазіргі сәтте ешқандай көмек жоқ. Мұғалімдердің жала қысын ауылдағы ата-аналарының төлеуінен аламыз. Әр балаға – үш жүз теңгеден, ол өте төмен. Оны бере алатындар да, бере алмайтындар да бар. – Сізді ң мектептің ұстаздары кімдер болуы керек? – Ұстаздарды таңдағанда, шамамыздың келгенінше, арақ ішпейтін, темекі тартпайтын, ж үрегі мейірімді адамдарды таңдамақпыз. Баланы ң жанын жаралайтын, оқушылармен тіл табыса алмайтын м ұғалім қаншалықты білімді бола тұра оқушы жүрегіне жол таба алмайды. – Қазір ата-аналар балаларын ағылшын, түрік мектептеріне беруге ынталы. Сіз осы ған қалай қарайсыз? – Мені ң ойымша, баланы ұлттық мектебінде оқытып, тәрбиелеу керек. Жаны, ж үрегі қазақ болмаған бала ертең бәрібір ұлтына қайыр жасай алмайды. 6-7 жасынан Еуропа үлгісімен тәрбиеленген баладан қандай қазақтық күтеміз? Б ұл жағдайдан аузымыз күйген ұлтпыз. 70 жыл бойы орысша т әрбиеленген ұрпақ, енді ағылшынша тәрбиеленсе, бұдан өткен мас қаралық бар ма? Жерді сатып, бөліп беру керек деп дауры ғушылар – осындай тәрбиенің жемісі. Сондықтан бала өз ұлтының азаматы болып тәрбеленсін, кейін шет тілдерін үйреніп, әлемдік мәдениеттен тәлім алсын. А ғылшын, түрік мектебіне бергеннен гөрі балаларын бізге берсін. Бізді ң мектебіміз де олардан кем түспейді. Жа қында ғана бізде қонақта болған американдық педагогтер бұл мектепті ң әдіс-тәсілдерімен таныса отырып, өз мектептерімен ұқсас жа қтарының көптігіне таңғалды. Бізді ң мектеп олардың мектептері сияқты, атап айтсақ, «Мадейра» мектебі, өзеннің жағасында, орман– тоғайлы, қала шуынан сырт жерде орналас қан. Кейбір сабақтарды табиғат аясында өткіземіз. Жалпы, бізді ң қазақ халқы бала тағдырына селсоқ қарайды. Мектеп бітірген со ң көреміз деген жайбасарлығын әлі де қоймай келеді. Бұл – өте қате. Бала тағдырына балабақшадан бастап көңіл бөлу керек. Сонды қтан бала тағдырына алаңдаушы ата-аналар болса, бізбен байланысу ға шақырамыз. Бізді ң мектептегі ұстаздар ұжымына да көңіл толарлық құрамда жинал ған. Әр ұстаз өз жұмысына шынайы берілген. Жалақының аз- к өбіне қарамастан, халық үшін жұмыс жасап жүргендер. Олардың ішінде өз аспиранттарым да бар. Бала жанына жол тапқан м ұғалімдерді арнайы атап өтіп, оларға зор ризашылығымды білдіргім келеді. Олар: Бекболат мырза (Байтіков), Айс ұлу бике ( Қасымбекова), Айхан бике, Нұрсұлтан мырза, Гүлмира бике, Ба қытжан бике, Ардақ бике, Гүлжан бикелер. Кейбіреулері – Әл- Фараби университетіні ң және де басқа институттардың мұғалімдері. – Әңгімеңізге рақмет айта отырып, келе жатқан Наурыз мерекесіне орай әйелдерге қандай тілек тілейтініңізді айта кетсеңіз. – Қазақ қыздарының өзінің халқының атына кір келтірмейтін ибалы, білімді, әдепті болуын қалаймын. От басы аман болсын, тыныштық болсын демекпін. – Әумин, айтқаныңыз келсін! (С ұхбаттасқан – Есенкүл Кәпқызы) ЕЛДІК ҮШІН БЕСІГІМІЗДІ ТҮЗЕЙІК Экономикалы қ дағдарыс сансыратқан елімізде мектептер мен арнаулы о қу орындарының жастарға білім беру шаралары да тығырыққа тіреліп т ұр. Содан шығудың жолдарын іздеп, ұрпақ үшін жаны к үйінген ұстаздар мен мұғалімдер қажырлылықпен қажымай еңбек етіп ж үр. Сондай табанды ұстаздардың бірі – Алма Қыраубаева. Тілшіміз осы кісімен мектептегі саба қ, білім беру мәселелері т өңірегінде әңгімелескен еді. – Алма апай, б үгінгі күнде ұрпақ тәрбиелеу – өзекті мәселе. Елдің ерте ңі – бүгінгі балауса буын, осы төңіректе сізді қандай проблема тол ғандырады? – Бірінші м әселе – білім саласында істеп жүрген адамдардың жа ғдайы. Мектеп мұғалімінен, университетте 22 жыл істеген менен троллейбус ж үргізушісі төрт есе артық жалақы алады. Бала-шағасын асырау үшін мұғалімдер троллейбус айдау керек пе? Өзін нағыз ұстаз сезінетін мамандар ж ұмысынан қол үзген жоқ, шыдап бағуда. Бесігімізді т үзеу үшін сол тал бесікті аялайтын, сол үшін күш- қайратын аямайтын мұғалімнің көңіл күйі дұрыс болмайынша, білімні ң өркендеуі қиял ғана болып қалады. Десе де, ізденіс то қтаған жоқ. Өзім де ұстаз ретінде қазақ баласы әлемдік білімді игеріп, көрікті болса екен деген оймен жарғақ құлағым жастыққа тимейді. – Әр түрлі әлеуметтік ортада өсіп, тәрбиеленген балалардың психологиялы қ даму деңгейі мен мақсат– мүдделерінің ұқсамайтындығы жайында не айтар едіңіз? – Қазақ балаларының тәрбиесінде екі түрлі жағдай бар. Біріншісі – қазақ ортасында тәрбиеленгендер. Бұлардың өз ұлтын сүю сезімі бар, ұлттық дәстүрге берік. Бірақ әлемдік мәдеиетті игеру жайы жетімсіздеу. Оны ң үстіне бұйығы жасықтау. Ал екінші бағытта т әрбие алған балалар орысша жетік. Абайдан гөрі Пушкинді, Әл– Фарабиден г өрі «Игорь полкі туралы сөзді» жақсы біледі. Рухани т ұғырын ұлттық негізде емес, өзге тілде қалыптастырған. Бұлардың ұлтқа деген сезімі сұйықтау. Қазақ жайын білгісі келгенімен, орнын толтыруы қиын. Сондықтан осы екі түрлі тәрбие аясындағы балаларды ң бәрі өздерін сенімсіз сезінеді. Ұстаз ретіндегі ойым – қазақ балаларын қазіргі өркениет әлеміне сай, өзіне сенімді етіп баулу керек. Олардың өзіне-өзі сенімді болуы үшін қазақты ұлт ретінде қалыптастырған рухани негізді жан-жақты т үсіндіруге міндеттіміз. Соған әлем мәдениетін, өркениет тарихын, батыс пен шы ғыс тілдерін білуі керек. Қарым-қатынас жүйесіне д әстүрлі тәрбиені этикамен ұштастыруға тиіспіз. Баланы қалай т әрбиелейміз, қандай әдіспен оқытамыз? Мұғалімнің жан-дүниесі қандай болуы керек? Баламен қалай қатынас жасауға тиіс? Бұлар – да келелі м әселелер. – Бала т әрбиесіне орай өзіңізді алаңдататын, жабырқататын жайлар қандай? – Қазіргі балаларымызды мексикалық фильмдер тәрбиелеп жатыр. Әкесімен ұрысатын қыздар, бірінің көзіне бірі шөп салатын, к өрсеқызар ерлі-зайыптылар, ақша үшін бәрін де сатып жіберетін саудагерлер. Бала б ұлардан қандай үлгі алады? Ата-аналары осы жайды да ойлауы қажет-ақ. Киноның бұл әдісі адам санасын зорламай ба ғындырады. Осы комерциялық фильмдерге қарсы қоятын қазақты өзіне-өзі ғашық ететін фильмдер бізде жоқ. Біз есімізді жиып, сондай фильмдер жаса ғанша, тұтас бір ұрпақтың санасын әлгі әдістің уыты жайлап алары сөзсіз. Бұл ұрпақтан адам өлімінен өкінбейтін, ақшаны атасындай көретін, әкесі өлсе де жыламайтын безб үйректер шығарады. Оны байқап та жүрміз. Осы проблема көзі ашы қ адамдардың түйткіл. Рухани әлемнің қадірлі мемлекет де ңгейінде қаралмайынша, шешілуі қиын. Бізді ң қолымыздан келері – жинаған рухани байлығымызды балалармен б өлісу ғана. Қазіргі жағдайда мектепке баруға, қазақ баласын т әрбиелеуге атсалысуға міндеттіміз. Осы жағынан біраз ж ұмыс атқарып жүрген сияқтымын. Университетте істей жүріп, мектеп аштым. «Сенім» ба ғдарламасын жасап, сол бойынша оқып ж үрміз. Оның мақсаты – білім бергеннің үстіне жанын тәрбиелеу, болаша ққа дайындау. Парасаттылықты, салауаттылықты бірінші орын ға шығару. Білімді жалпы мәдениеттің бір бөлігі сипатында бала бойына сі ңіреміз. Нақты іс арқылы баланың жанын ойдағыдай т әрбиелеуге болатындығына осы мектептегі жұмыс дәлел. Бізді ң бұл жұмысымызға Түркия азаматы, Президенттің экономикалы қ кеңесшісі, доктор Шәкір демеушілік жасап отыр. Б ұған қоса «Бөбек» қоры да демеушілік көрсетуде. Бұл кісілердің пейіліне шексіз разымын. Болаша қта да осы т әрбие жұмысын өрістете бермек ойдамын. Біздің мектепті бітірген балалар парасатты адамдар болып шы ғатынына сенемін. – Әңгімеңізге рақмет! ( Әңгімелескен – Гүлбану Құлпейісова) НОБЕЛЬ СЫЙЛЫ ҒЫН НЕГЕ ЕШКІМ АЛҒАН ЖОҚ? (С ұхбат) – Қазақстанның тәуелсіздік алғанына да, міне, бес жыл толып отыр. Өркениетке ұмтылып, ел болу, мемлекет құру да оңай емес. Бұл жолда а ғарту майданы, оның ішінде мектеп салмақты орын алса, осы аз уа қыт ішінде мектептің игерген табысы қайсы, жіберіп алған кемшілігі неде, ұстаздар қауымы не күйде деген мәселеде бір топ мамандармен ж үргізген сұхбатымызды назарларыңызға ұсынамыз. Әбілақұлы Әбжаппар, қыздар педагогикалық институтының профессоры, филология ғылымдарының докторы: – Ке ңес дәуірлерінде мұғалімдер мен дәрігерлерге деген көзқарас ж ұртшылық тарапынан жоғары болды. Мұндай үрдіс, дағды өткен уа қыттан үзілмей келген еді деп есептеймін. Бұл мамандық иелері халы қ тарапынан бағасын алып үлгерген-ді. Оның өзіндік себебі бар: олар адам т әрбиелейді, оқытады. Тіпті мұғалімдерді аупарткомнан жо ғары қойған кездері де болды, мен соның куәсі болдым. С өйте тұра мектептердегі қазақ тілін оқыту жайы төмен болды. Қазақстанда орыс тілі бір саты жоғары тұрды да, ал қазақ тілі соның к өлеңкесінде қалып қойды. Орыс мектептерінде қазақ тілі сабақ кестесіні ң соңында тұрды. Кадр дайындауда бір жақтылыққа жол берілді. Аспирантураны бітірген адам ғылыми жұмысын орысша жазып, орысша қорғады. Дегенмен б ұрынғы мектептер де проблемасыз болды деп ойламаймын. Қазақ тілінің маңызын көтеруде базистік жоспар болмады, о қулық жазуда белгілі ғалымдар ғана қатыстырылды, олар қатып-семіп қалған ережелерді тықпалап, білім мен ұғымды к үңгірттендірді. Баса көрсететін ерекше жағдай, баламалы оқулық деген атымен болмады, б ұдан келіп қасаңдық туды. – Институттарда да пара бар деседі... – «Б өрінің аузы жесе де қан, жемесе де қан». Қазір емтихан түгелдей теске к өшті, от басқаша шалқиды... Қыраубайқызы Алма, ғалым-ұстаз, Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің доценті: – Кешегі ке ңестік қоғамның мектебі өзіне сай авторитарлық мектеп болды. Оны ң жүйесі қаталдыққа, адамды ашса – алақанында, жұмса – ж ұдырығында ұстауға, көнбістікке дайындауға арналды. Сол ж үйені меңгерген, одан шыға алмай жүрген жекелеген м ұғалімдердің болатыны да жасырын емес. Баламен қарым- қатынаста тым дөрекі. Оны мектепте «қатал мұғалім» деп атайды. Ол туралы К.Г.Житомирский (1863-1918) жазып, сипатта ған екен. Ұлттық дәстүрін берік сақтап отырған елдер – ислам елдері болар. Ал бізді ң жағдайымызда таразының екі басына кезек салмақтауға тура келеді. Бала т әрбиесі теледидардың, видеофильмдердің ықпалында кетіп барады. Рухани– интелектілік де ңгейі орташа ғана көрерменге арнал ған бұл кинобейнелер зорлық, тобырлық жан дүниеге т әрбиелейді. Отбасында берік рухани негіз қалыптасқан балаға үлкен қауіп бола қоймас. Ал мектеп болса, ойлы да жүйелі тәрбие жүргізуі тиіс. М ұратханқызы Райхан, Алматы қаласындағы №161 гимназия директорыны ң орынбасары, Білім беру ісінің озық қызметкері: – Жаппай орта білім беру д әуірін бәріміз басымыздан өткердік. Бір кезде нашар о қушыларды бір сыныпта екі жыл отырғызуға немесе мектептен шы ғарып жіберуге болатын еді. Мұның бәріне кейін тыйым салынды. Жо ғары жақтан келетін өктем нұсқаудан қорыққан мектеп аттестаттары ш әкірттің бәріне берілетін болды. Бұл шара 20- жылдарда ғы ликбезден айырмашылығы шамалы ғана еді. Сол жылдары Үкімет қателескен үстіне қателесе береді. Аттестаттағы п әндердің орта бағасы оқуға түскен кезде қоса есептеу дегенді ойлап тапты. Б ұл жағдай білімнің емес, мұғалімнің «беделін» өсірді. Сол секілді медальдар мен ма қтау қағаздары да сан алуан « құйтырқыларды» өмірге алып келді. Әйтеуір, сол дәуірдегі білім ал ған жастардан Нобель сыйлығын алған ешкім болмады, ал бас қаларының бәрі қолдан жасалды. Міне, осындай салдардан құтылу үшін қазіргі күннің талабына сай арнаулы мектептер, лицейлер, гимназиялар ашылды. М ұнда негізінен саралап оқыту алынып, әр баланың дара ерекшелігі ескеріледі, өз қабілетіне қарай білім алу м үмкіндігі туып отыр. – Қазіргі оқудан нені аламыз, нені жоғалттық, оң-теріс бағыттар қайсы? Әбілақұлы Әбжаппар: – Қазіргі таңдағы оқыту мәселесінде балалардың ынтасын көтеру болып отыр. Озат о қушыларды материалдық жағынан көтермелеу керек. Егер м ұғалім өз кәсібін толық меңгерсе, оқушыны өзіне тарта білсе, саба қ сапалы болар еді де, сол маман нағыз айтулы ұстазға айналар еді. Б үгінгі студент ертеңгі мұғалім ғой. Бізде тест деген ойлап табылды. Оны ң жетістігі, біріншіден, емтиханды соза бермей, бір мезгілде уа қыт ұттырмай бітіру мәселесі. Кемшілігі – мұғалімнің жеке к өзқарасы түсіп қалады, балалардың терең, кең ойлауына белгілі д әрежеде тұсау салады, бұл тұста жауаптағы кездейсоқтық та р өл атқарады. – Алматы қаласында үш бірдей білім жетілдіру институты жұмыс істейді, осыны біріктірсе қайтеді? – Облыста ғы білім жетілдіру институттарын қысқартып, аймақтық етіп қайта құрған дұрыс. Ал Алматыдағы үш бірдей институт қазір керек емес, үшеуінің басын біріктіру керек-ақ. Одан түсер қыруар қаржыны мектепке беру мәселесі келіп шығады. А. Қыраубайқызы: – Бізді ң мектептер, негізінен, ақпараттық мектеп. Баланың жан д үниесіне үңілетін, оның өмірге келуінің өзін ғажайып құбылыс деп т үсіндіретін, онымен адам ретінде сыйластықты, қарым-қатынасты бірінші орын ға қоятын мектептер көп емес. Бірінші орында баланың талап-тілегі т ұратын болса, мектеп бала үшін қызмет етсе, жақсы мектеп сол дер едік. – Он мы ң мектептің үш миллион шәкіртінің арасынан біреуі де Атланта олимпиадасына қатыспады, себебін айта аласыз ба? Оқу ж үйесін жетілдіру жоғарыдан төмен қарай жүруі керек болар, сірә... Р.М ұратхан қызы: – Біз орыс еліне 300 жылдай бодан болды қ. Халқымыздың әдет- ғұрып, тілі, діні, салт-санасы жан-жақты өзгерістерге ұшырады. Қазір теледидар т үрлі бейнефильмдерді шексіз таратуда. Бұған кімнің шамасы келеді, білмеймін... М ұғалімдер айлығын уақытында алмаса, профессорды ң жалақысы коммерсанттың бір-екі күндік табысына да жетпесе, сонда олардан қандай сапалы оқу сұрауға болады? Білім сапасыны ң барлық оқу орындарында төмендеуіне үкіметтің бүгінгі к үнгі саясаты – ұстаздарға деген қамқорлықтың жоқтығы себепкер. – О қулықтың жағдайы алаңдатпай ма? – Әрине, оқушыларды оқулықпен қамтамасыз ету төменгі дәрежеде. Қағаз жоқ, қаражат жоқ. «Рауан» баспасынан шығып жатқан о қулықтар сапасы нашар, ол бір-ақ жылға ғана төзеді. «Мемлекет ж әне құқ негіздері», «Адам және қоғам» пәндерінен оқулық жоқ. – Болаша қтағы ағарту жайы, сіздіңше, қандай болуы мүмкін? Ә.Әбілақұлы: – О қу процесін төмендетуден, ғылымды құлдыратудан қоғам алға баспайды. О қушы бұрын бір сыныпта 20-25 бала болса, қазір ол 35- 40- қа дейін көтерілген, студенттерге де қамқорлық аз. Студенттердің б ұзылуы, ауру-сырқауға шалдығудың бір себебі – осында жатқан жо қ па екен? Ауылдарда мектепке бара алмай отыр ған оқушылар қаншама: аяқ киімі жо қ, кітабы жоқ. Ал көмектесетін ата– анасының халі төмен. Егер біз білімге, а ғартуға көңіл бөлмесек, сауатсыз ел боламыз да шы ғамыз. Мектеп үшін мұғалім – алтын тұлға, оған қамқорлық қажет. Оқушы қараңғы болса, мемлекет те қараңғы. Балалар ба қшасын жаппау керек. – Бір ж ұмыстың орайы келіп тұр. Мектебі бар, жоғары оқу орны бар, жалпы а ғарту майданында отыз төрт жыл еңбек еттіңіз, жасыңыз да алпыс қа келіп отыр, ел ағасы атануыңызбен құттықтай қойсақ деп едік... – Ра қмет. А. Қыраубайқызы: – Өз халқын сүю үшін оған деген мақтаныш сезімін бала кезден қалыптастыру керек. Қазақ мәдениетінің тарихы біздің дәуіріміздің ар ғы жағынан басталады. Сақ, ғұн, түрік тарихы – біздің тарихымыз. VIII ғасырда тасқа тұтас жазған халықтың ұрпағымыз. Білге қаған, К үлтегін жазулары, «Қорқыт ата кітабы», Фараби, Ясауи, Баласағұни туралы ке ңес дәуіріндегі мектеп оқулықтарында ештеңе айтылмайды. «Ежелгі әдебиет» атты оқулық жаздым, елдік мәні бар шаруа ға қосқан аздаған үлесім деп білемін. Кейбір ата-аналар қазақи тәрбие қазіргі заманға жарамсыз деп ойлайды, б ұл, негізінен, дұрыс емес. Сондықтан болашақ мектеп ұлттық дәстүрде өмір сүруі керек деп есептеймін. Р.М ұратханқызы: – Қазіргі мақсат – өз бетімен ойлай, тұжырым, қорытынды жасай алатын азаматты қ дүниетанымы қалыптасқан дара тұлға әзірлеу. О қушылардың дара ерекшеліктерін анықтай отырып, соған икемдей о қытудың жаңа технологиясын меңгере білген, ынталандыра о қытумен жұмыс істей алатын ұстаздар ұжымы ауадай қажет. Міне, осындай ай қындама біздің гимназияда қалыптасып келе жатыр деп айту ға болады. Болашақ мектеп қандай болса, мемлекет те сондай болма қ. – Бір қуанышты жағдай – қазақ-түрік лицейлерінің шәкірттері Киев, Анкара қаласында химия, математика пәндерінен Олимпиадалық жарыста бірнеше алтын, к үміс, қола медальдарды жеңіп алды... – О ған біз де қуаныштымыз. Шетелге бару да оңай емес. Мүмкін Білім министрлігі солай ұйымдастырған болар... Иә, оңай еш нәрсе жо қ, бәрі қиын. Бірақ сол қиындықтың көбісін қолдан жасап жүрген жо қ па екенбіз... Әлемге аты жайылған бір данадан: «Әй, кемеңгер, сен тұрсаң да, ж үрсең де ақыл айтасың, ал өзің сиықсыз үйде тұрасың, оның себебі неде? – деп с ұрағанда, ол: – Оны менен сұрама, патшамыздан с ұра», – депті. Мұғалім біткеннің бәрі ұстаз қатарына жата бермейді. Оларды ң ішінде ұстаса -қолың күйіп, ұстамасаң – мойның күйіп қалатын «ыссы ошақтары» сеңдей соғылысады... Ал ыссы ошақтың м әнісі – өз кәсібін жете меңгермеген, жан дүниесі жадау, жылына бір к өркем әдебиет оқымайтын, театрдың есігін ашпайтын, білімі о қулық көлемімен шектелген, тіпті сол мұғалімің пара арқылы оқу бітірсе, әйтеуір, бір тірі жан болғаны да... – Қазір ақылы оқу керек пе? Ә.Әбілақұлы: – Кім к өрінгеннің қолы жетпей, ат төбеліндей адам ғана баласын о қыта алады. А. Қыраубайқызы: – А қылы оқудың пайдасы бар. Ол мемлекеттік оқу орындарымен б әсекеге түсе алады. Р. М ұратханқызы: – Мемлекеттік мектептерді ң барлық тиісті баптарын қаржыландырып отырса, онда а қылы оқытудың қажеті жоқ, бұл – тек амалсыздықтан туында ған әрекет. – Д әрігерлер анты (Гиппократ) сияқты қазіргі таңда біздің егеменді елімізді ң мұғалімдеріне де ант керек емес пе екен? Ә. Әбілақұлы: – Мектепке кездейсо қ мұғалім келмес еді. Бүкіл мектептегі сапасызды қ осыдан туындайды. Мұғалім – салмағы бар ерекше т ұлға. Сондықтан, Гиппоркаттың антындай мұғалімге де ант қабылдау керек болып отыр, ол – дәуір талабы. А. Қыраубайқызы: – Абай айт қан «нұрлы ақыл, жылы жүректе». Ішкі сенім мен парасаты бар адам ғана берген антын орындайтыны анық. Р. М ұратханқызы: – «Бір сыныпта о қушылардың санын көбейтіп, мұғалімдердің апталы қ жүктемесін арттырудан не ұтамыз» деп үкімет алдына қойсақ... Антты қабылдауды сосын көреміз. (С ұхбаттасқан – ШаймерДен Төлегенұлы) ӘЙЕЛДЕРДІҢ ҚОҒАМДАҒЫ АЛАТЫН ОРНЫ ТУРАЛЫ ОЙЛАР Алма Қыраубаева, филология ғылымдарының докторы ҚазМҰУ-дың профессоры: – Білімділік коэффициенті жа ғынан әйелдер ерлерден кем түспейді. Әлемде Нобель сыйлығын алған 3 әйел бар. Мария Киури, Сельма Лагерфельд, Габриела Мистирал. Бір к үндері осы қатардан қазақ әйелінің де орын аларын сенемін. Өйткені біздің әйелдер парасаттылы қ құшағында тәрбиеленген. Біліктілік коды тегінде бар, тек соны дамыту ғана қалып тұр. «Қалай, қайдан?!» – деп заманның т үріне қарай саусақпен нұқитын жұқарған жүйкелерге сабыр тілеймін. Құдай бойына талант берген қыз қайдан да тесіп шығады. Ерлер қатарына қаймықпай тұрып, ғылымда, мәдениетте, әдебиетте өз қолтаңбасын айқын қалдыратын да – солар. Біра қ табиғаттың әр адамға берген өз ерекшелігіне қарай әйелдің де б әрі бірдей жұмсақ иығын ерлер басымдылық көрсететін майданға тоса беруі шарт емес. Әйелдің негізгі міндеті – басқада. Әр әйел бауырында ғы баласының дұрыс адам болып өсуіне жауапты. Біз осы негізгі міндетімізді қоғамдық қайраткерлікке айырбастап алудан көп зардап шектік. Мені ң бүгінгі қоғамда қыздарға айтпағым – барлық іске де ең алдымен таби ғи қабілет керек. Одан да гөрі отанасы бола білген арты қ шығар. Қазіргі қыздардың қайраткерлікке ұмтылуында ерлерге деген сенімсіздік те бар сия қты. Иығына сүйенуге тұратын жігіттер көп бол ған сайын, қыздар нәзік бола түседі. Қыздар нәзік болған сайын, ер балалар қайраттана түседі. Табиғаттың өзі сыйлаған осы үйлесім орнында болса, отбасы да берік боларына сенім мол. Әйелдердің күнкөріс белсенділігіне қиындықтан шыға алмай жатқан қоғамымыздың өзі итермелеп отыр. Дұрыс, қоғамда адамның к үнкөріс деңгейі оның білім– білігіне қарай өсуге мүмкін болса, бізде, керісінше. Рухани ахуалды т өмендетіп жібереді. Нағыз қасиет ая ққа басылуда. Біра қ мұны уақытша қиындық деймін. Бәрі де орнына келетін күнді к өруге жазсын! «АЙНАЛАЙЫН, Т ҮСІНІК...» Адамны ң жан қуаттарының бірі түсінік туралы сөз қылуды ниет еткендегі ма қсатымыз – кәдімгі түсінік жайындағы... ұғымымыз қандай? Түсінік деген не? Неге ол адамдардың бәрінде бірдей емес? Адамны ң құбылысты я айтылғанды түсінуі, түйсінуі, қабылдауы, қорытуы, ең соңында оны іске асыруы қалай жүзеге аспақ деп келетін сауалдар ға жауап іздеу болатын. Өкінішке қарай, осы орайдағы әңгімеге шақырған кісілеріміз қашқақтай берді. Тіпті, тап осыны әуелгі сөйлескен маман түстеп айт қанда, психологтің өзі «түсіндіріп» бере алмады. Біз ол жауапты жарамсыз бол ған со ң жарияламады қ. Бір бай қ ағанымыз, жоғары я орта немесе арнаулы о қу орындарында сабақ беретін психологтер адаммен ж ұмыс істемейді. Олар керекті саба ғын «қырық жыл ғы» кітап тілімен өткізе беретін к өрінеді. Содан кейін кімге ренжиміз. Кейбіреулердің «түсінік деген – т үсінік» дейтін келемеж-жауабы да орынды сияқты. Жұмекен ақынша айтса қ, «Айналайын, түсінік... Біреулерді қор еткен, біреулерді зор еткен...» Т өменде оқытушы мен психолог пікірлерін ұсына отырып, осы та қырыпта ой бөліскісі келетіндер болса, қуана қарсы алатынды ғымызды ескерткіміз келеді. Алма Қыраубайқызы – Әбу Насыр әл-Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік ұлттық университеті филология факультетінің о қытушысы: – Жалпы, кез келген лектор, кез келген м ұғалімнің бірінші мәселесі, әрине, білім; интеллект өз алдына ғой. Көпшіліктің алдында жұмыс істейтін адам ға және отбасында да басты мәселе – түсіністік. Адамдарды ң бірін-бірі түсіне білуі. Ал енді қалай түсіну керек? Баланы қалай түсіну керек? Өз айтқаныңның нәтижесі қандай, бала ға түсіндіріп жеткізе аласың ба? Ол түсіне ме, оны орындай ма? Егер аудиториямен т үсіністік болмаса немесе отбасындағы, айнала ңдағы адамдармен, қызметте де солай, түсіністік болмаса, сен өзіңді де көрсете алмайсың, жұртты да тани алмайсың. Және өзіңнің айтайын деген ойыңды жеріне жеткізіп түсіндіре алмайсың. Мен осы ған көп мән беремін. Ол үшін адамның жан дүниесін білуің қажет. Әрбір мұғалім, тіпті ата-ана да білуі керек. Өз басым, мысалы, психология м әселесіне көңіл бөліп, сол жайындағы кітаптарды к өбірек оқуға тырысамын. Алдыңда отырған студент я оқушы ол да — тірі адам. Кей м ұғалімдердің қателігі осында, ол алдындағы адам ға жоғарыдан қарайды. Мен не айтсам да еріктімін, қалай өткізсем де еріктімін, олар не айтсам да тыңдауға, бағынуға тиісті, қысқасы, бағынышты көзқараспен қарайды. Негізі бұл балаға кері есер етеді. Бізді ң қазақ балаларыны ң жасық болуы, ойын айта алмауы, к өзқарас-пікірін со ңына дейін білдіре алмауының барлы ғы да мектептен қалыптасқан әлгіндей әміршілдік жан дүниеге байланысты. Ал енді бала ға ойын еркін айту ға мүмкіндік бермеу, олардың дәл осы с әттегі жан дүниесі қандай, соған назар аудармаудың қателігі балаларды ң бойынан көрініп қалады. Сондықтан мен саба ғымда бала мен м ұғалім те ң дәрежеде деп түсінемін. Тең дәрежеде болған жа ғдайда екеуіні ң де құқы бірдей деп түсінемін. Әрине, м ұғалім т әжірибелірек, білімдірек, бірақ екеуіні ң адам ретіндегі құқы бірдей. Баланы өзіңмен қатар қоя білу керек. Ол не ойлап тұр? Мысалы, о қушы, студент сабаққа дайындалмай келді дейік, мұғалім әдетте не істейді, оны кін әлаудан бастайды. Оны ң жан дүниесін түсінуден бастаса, к әнеки. Неге дайындалмай келді? Дайындалмай келсе, оның жа ғдайы болмаған шығар, м әселен, ол жас адам, жігітпен қыдыр ған шығар, қызбен қыдырған шығар. Сондай жағдай болып қалды, сол үшін оның жер– жебіріне жетудің қажеті жоқ. Оны тек солай деп т үсінуіміз керек. Ал егер тұрақты түрде дайындалмай келетін болса, оны ң себебін анықтаса, онда да жұрттың алдында оны ң беделін т үсіру, зеку емес, сол баланы ң к өзіне, жанына үңілу керек. Не болды о ған? Қолыңнан келетін болса, көмек бер. Мен әр лекциямды бастарда, сөйлеп тұрған кездерде тыңдап отырған балаларды ң көзіне қарағым келеді. Осылар бүгін сабаққа дайын ба? Олар қалай қабылдайын деп отыр, шаршап отыр ма? Ауа– райы әсер етті ме немесе бір үлкен іс, жағдай болып, түнімен олар ұйықтамай келді ме, осыны ң бәріне 1-2 минут болса да көңіл бөлуге тырысамын. Содан кейін барып, егер де олар қатты шаршаңқы болса, қабылдауға бір т үрлі кедергілер болса, соған қатысты әңгіме айтып жіберу керек шы ғар, я көңіл көтеретін бірдеңе айту керек шығар, не болмаса әңгімелесуді солардың көңіл-күйінен бастау керек шығар. Содан соң баста ғанда олардың қабылдауы басқаша болады. Олар ға лекция оқыған кезде, тапсырма бергенде кей кісілер ғылыми терминдерді к өп, орынды-орынсыз қолданып, қиындатып, сол ар қылы өзінің білігін көрсеткісі келеді. Мен оны қолдамаймын. Қандай қиын тапсырманы да, мәселені де түсінікті етіп айтуға тырыс қан жөн. Қазір бізде терминге қызығушылық басым. Плюрализм дейді, менталитет дейді, толып жат қан терминдерді қолданады. Кейде өзіміз де қолданамыз. Бірақ соны тыңдап отырған аудиторияны ң дайындығына қарай қолдану керек, Мүмкіндігінше, қазақы ұғымға сай айтсақ, түсінікті болмақ. Мүмкіндігінше, кез келген қиын ойды қарапайым, түсінікті етіп айтса, бала соны ұғады, т үсінеді. Тапсырманы нақты беру керек. Мысалы, мұғалімнің қателігі мынада, тапсырманы неғұрлым көп берсе, соғұрлым баланы к өп оқытамын, соғұрлым оның жауапкершілігін арттырам дейді. Ол қате пікір. Тапсырманы нақты, баланың дайындалуға мүмкіндігі жететіндей беру керек. Баланы ң сенің сабағыңнан басқа да саба қтары бар, проблемасы бар. Соның бәрін ескеріп, нақты тапсырма беруге тырысамын, дайындалу м үмкіндігін ескерем. Содан кейін тапсырманы қабылдаған уақытта сол баланың нәтижесі жа ңағылардан тұрады, сенің түсіндіруіңнен, оның қабылдауынан т ұрады. Тапсырма түсінікті берілсе, түсінбей қалдық деген сирек кездеседі. Т үсінбей қалса, сұрауына болады, оған да мүмкіндік, еркіндік беремін. Та ғы да қайталап айтам, әр қиын сәтте баланың жан дүниесіне қараған жөн. Жалпы, бала мұғалімнің кейде аздау білгенін де кешіреді, білмей қалғанын да кешіреді. Бірақ балаға адам көзімен қарамағанды кешірмейді. Адам көзімен қарау керек. Отбасында да осы. Б әрі өмірде ұқсас. Мысалы, балаңды сен түкке тұрмайтын адам, ол мені ң айтқанымнан шықпауы, бәрін тыңдауға тиісті деп қарайтын болса ң, сол жерде отбасындағы рухани байланыс үзіледі. Түсіністік деген сол, айналып келгенде, адамны ң жан дүниесін білу, жалпы, адам ортада өмір сүрген уақытта бизнесмен болсын, саудагер болсын, м ұғалім болсын, журналист болсын, ең бірінші адамның жан д үниесін ұғына алса. Бізде осы жағы көп болған жоқ. Психологиядан о қыдық, бірақ нақты ештеңе үйреткен жоқ деп айта аламын. Мысалы, бізді ң үрпақтың уақыіы өтіп кетті. Жаңа ұрпақ келді. Осыларды ң жан дүниесін түсінуіміз керек. Та ғы бір мәселе, алдыңдағы балалар сенің сөзіңді түсіну үшін сөз аны қ болуы керек. Мен осыған мән беремін. Сөз, дыбыс анық болуы керек. Егер сені ң сөзің анық болмаса, өзіңнің айтып түрған сөзің айнала ңнан 2 метр әріге жетпейтін болса, онда балаға үрсудан гөрі, өзіңді тәрбиелеуің қажет. Өзіме қойып алған бірнеше шарттарым: бірінші, аудиторияның жан д үниесін білу; екінші, анық сөйлеу, тапсырманы нақты беру, олардың шамасы келетін де ңгейде беру. Міне, осыдан кейін барып, м үғалім мен бала, бала мен мүғалім өзара бір-бірін т үсінеді, қабылдайды, жарқын әрекет жасай алады деп үғынамын. (С ұхбаттасқан – Күлпара Жұмағали) ӘЙЕЛ – ҚОҒАМДЫҚ КҮШ Затым әйел болғандықтан ғана емес, халқымыздың тағдырына жаны ауыратын қоғам азаматының бірі ретінде Президент Жолдауындағы әйелдерге арналған жетінші буыны көптен қордаланған мәселенің бетін аш қан деп білемін. Әйел – үйдің ғана емес, елдің берекесі, ынтыма ғы. Қазір әйелдің халін көргіңіз келсе, Алматыдан – Аралға дейін пойызбен барып қайт, базар арала. Жол жағалап, шырылдап ж үргендердің біразы – мүғалімдер. Әйелдердің негізгі кәсібінің бірі болып табылатын м үғалімдік мамандықтың қадірі көтерілсе, әйел жа ғдайы өз– өзінен қалыпқа келер еді. Бүл арқылы әрі білімді к өркейтеміз. Сондықтан әйелдердің салмақты бір бөлігінің жа ғдайының жақсаруы үшін мүғалімдердің жағдайын жақсарту керек. Әрбір өркениетті қоғамның негізгі өзегін қүрайтын орта д әулетті отбасылардың санының көбеюі де, біздің жағдайымызда, әйелдер айналысатын кәсіптің материалдық қайтарымдылығының жо ғары болуында. Қазіргі кезде жұмыссыздықтың, ішімдік, зорлық– зомбылықтың бел алуына байланысты қоғамның әлсіз бөлігі әйелдер көп зардап шегуде. Қай заманда да қыз балаға қол тигізу, әйелді зәбірлеу кешірілмес к үнә болып есептелген. Оны далалық рухани мектептер ар қылы бала күннен жүрекке сіңіріп отырған. «Қарындасына башпайы тиіп кетіпті, содан бір башпайы моладан шы ғып жатады екен», – деп, балалар ға үлгі қылып отырған. Жаугершілікте жеңген елді ң жеңілген елге көрсеткен қорлығының үлкені әйелін ат артына мінгізіп алып кету бол ған. Осындай дәстүрі мықты халқымыздың азаматтары қазірде қыздарын қорлыққа бермейді деп сенеміз. Әйелге зорлы қ жасаған кісінің жазасын арттыру өте орынды. Өзінен әлсізге қол жұмсаған, көшеде сөмкесін тартып әкетіп, тағы басқа зорлық т үрлерін жасаған адамның қылмысы екі есе ауыр. Мұндай жағдайда суицидологиялы қ орталық арқылы жан дүниесі тапталған қыздарға психологиялы қ көмек беру де қажет. И ә, әйелдер мәселесі арнайы көңіл бөлуге өте зәру. Сондықтан ел- елдегі жа ғдайды көзімен көріп, оған қолдануға болатын шаралар мен ұсыныстарды белгілеп, Парламентке жеткізіп, шешімін табу жолдарын іздестіретін арнаулы комиссия құру керек-ақ. Тіпті іскер әйелдерге берілетін несие, жа ғдайы төмен әйелдерге жәрдем беру, босанғаннан кейін баратын жері жо қ жас келіншектерді бес-алты айға дейін жат қызып, медициналық көмек көрсететін орталық ашу сияқты тағы бас қа мәселелермен айналысуға құқы бар, қоры бар орталығы болса. Әйтпесе жиналыс өткізумен ғана айналысудың пайдасы бар ма? Әйелдерге қатысты тағы бір үлкен мәселе – дін. Қазір қоғамымыздағы тыныштық ахуалы бәрімізді қуантады. Бірақ білдірмей жайлап келе жат қан қауіпті де көрмеу мүмкін емес. Қазақстанда қалыптасқан іргелі діндерден тыс сырт елдерден келіп, ішімізде іріткі салып жат қан бұл ағымдардың әсері күшейе бастады. «Иегова ку әгерлері», пресвитериандық топтар – христиан, баптистер, вахабистер т.б. діни а ғымдарға кіріп кетіп жатқан қазақ қыздары өте к өп. Оған итермелейтін себептің бірі – доллармен қызықтыру. Оларды ң кейбірінің гипнозды пайдаланатыны да күмән туғызбайды. «Осы жа ғдай сіздің елде болды ма, олармен қалай күрестіңіздер?» деп, Ришат Генш, Махмут Бей сия қты түріктің беделді ғалымдарынан с ұрағанымызда, бұл жағдайдың Түркияда да болғандығын айтып, әлгі дін таратушыларды елдің ынтымағына қауіп төндіретін зиянды а ғымдар ретінде мемлекет аумағынан шығарылып жіберілгендігін айтты. Е ң қауіптісі – біздің республикамыз үшін дәстүрлі емес, өзге дінді қабылдаған азаматтардың бір күні билікті орындарға келуінде. Сонды қтан дәстүрлі дінімізге қысым көрсетіп жатқан діни а ғымдарға байланысты тиімді заң актілерінің шығуын тездетсе деген ұсынысымыз бар. С өзіміздің соңында биліктің барлық буындарында әйелдердің өкілдігін арттыру қажет деген тоқтамға қосылатындығымызды айт қымыз келеді. МАТРИАРХАТТАН С ӘЛЕМ Адамзат баласы үңгірде өмір сүрген кезінде матриархат болыпты. Барша тіршілікті ң көзі жылу десек, үңгірдегі отты күндіз-түні өшірмей, адамға өмір сыйлаған Әйел ерікті түрде билікке ие болған. Өндіргіш күштер дамымаған, табиғаттан дайын нәпақаны теріп жеп, к үн көрген кез ғой. Әйел ошақты демімен үрлеп отырып, адамзатты м әдениетке жеткізді. Әйелдің рөлін осыдан артық айтып беру қиын, сөзімізді доғарсақ та болар еді, біра қ... Әйелдің қолынан не келерін қиналғанда білерсің. Кешегі атың өшкір со ғыс кезінде бір малшының әйелі күйеуін бес жыл бойы кебежеге салып алып, к өшіп жүріпті деседі. Бізді ң заманымыздан бұрынғы алтыншы ғасырда сақ даласында патша бол ған Тұмар деген апамыз баса көктеп, иемденуге келген Кир патшаны ң басын шауып алып: «А ңсағаның қан еді, мә, іш, ендеше!» – деп, сығырайған жансыз басты местегі қанға батырып, дарияға лақтырған. Одан бір ғасыр кейін өмір сүрген Алтын патшайым (оны парсыларды ң Зарина деп атағанын Әбілғазы шежіресі жазады. XVII ғ.) өзіне ғашық болған Мидия ханзадасына: «Сені ғана сүйерім рас. Біра қ екеуміз қосылсақ, сен – билеуші, мен ханымың болармын. Ма ған сенген артымдағы елімді қайтермін? Ол саған бағынышты болады ғой. Мен сүйгеніме қосылып, бақытымды тапқаныммен, елім т әуелсіздігінен айырылып, бақытсыз болады. Мен үшін елімнің еркіндігінен арты қ ештеңе жоқ. Қош!» – деп қайтарған екен. Осындай а ңыздармен халқымыз ел намысын ешбір байлыққа айырбастамайтын ұрпақты тәрбиелеп келеді. Өткен ғасырда қазақ жерінде болған орыс және шетел саяхатшылары қазақтың әйелдері жау келіп қалғанда, бала– шағасын үйге кіргізіп жіберіп, өздері қолына бір-бір бақанды алып, үйді айнала тұра қалып қорғанатынын жазған. «Әйел қырық шырақты» деп тегін айтқан ба? Бірде Т үркістан маңындағы археологиялық жұмыстарын көргеніміз бар. Жігіттер қолымызға тастан қырнап, пышақтың жүзіндей ж ұқартқан, көлемі қыздардың тырнағындай, осыдан 500 мың – 1млн жыл б ұрынғы адамдардың тұрағынан табылған тас құралды ұстатты. Бұл – еркектің қолынан шыққан дүние. «Адамзат мәдениеті тас қолданған дәуірден басталады» (А.Машанов). Уа қыт өтіп жатты. Әйелдің отбасының жылылығын сақтаушылық р өлі кеміген жоқ, бірақ өндіргіш күштер дамыған сайын Ата билігі арта берді. Адамзат т әжірибесі отбасының матриархалдық жауапкершілігі мен ұйымдастыруын От Ағасына (отағасы) берді. Қазақ әйелінің санасында сан ғасыр қалыптасқан осындай ұғымдардың бұзылуына кеңестік идеалдар мұрындық болды. « Әйелдің құқығын қорғау, қоғамдық қызметке араласуына м үмкіндік беру, білім алуын заңдастыру» сияқты әдемі идеяны к өтерді де, жаппай кедейшілік пен жетіспеушілік салдарынан әйелді қара күшке айналдырып алды. Сол арқылы отбасының қалыптасқан за ңдарына соққы берілді. «Еркек пен әйел – тең» деген ұғым туа бастады. Ақыр аяғы бала емізген әйелдер: «Әкел бері, әлгі қараң қалғырды», – деп, еркектен оза, қағып салатын көріністер өрістеді. Қазақтың қыздары ағасының қолындағы темекіге жармасты, аузында ғы арағын алды, орындығын алды. Бас ие өз орнында болса, оны ң орындығын кім тартып алар еді, өз орнында болмай шығады ғой. Кім өмірге бейімдірек, сол басқарады. Ол – өмірдің заңы. Бізді ң қыздар биіктеп, өсіп кеткен. Бір ғана ғылым саласының өзінен со ңғы екі-үш жылда 18 ғылым докторы шықты. Әйелден! Өссін. Анасы а қылман болса, баласы дара туады. Ау, бірақ жігіттер қайда? Олар алды ға түсіп, игеріп– меңгеріп жатса, әйелдердің жанына не зор келеді? Барлы қ жерде ерлерді аузына қаратып, әйелдердің суырылып шы ға бастауы жақсылық емес. Әйелдің күші – н әзіктігінде. Әйелдерді қайраткерлікке итермелей берсе, ұрпақ қараусыз қалады. Бала бетімен кетеді. Абайды Абай қылған Зере мен Ұлжан аналардың тәрбиесі еді. Ана баласының қасында көбірек болуы керек. Әйелдер отырмайын демейді, үйде жұмыссыз сұлап жат қан еркекті көру – ауыр. «Бас м үлгісе, аяқ сүрінер» деген бар. Қыздардың өзге дінге кіруі, к өрінгеннің қолтығына кетуі көбейді. Өзің сүйеу болмасаң, құшағыңдағың кетеді. «Өмір сүру керек» дейді. Жастарда ұмтылыс зор. За ң оқу орындарында сығылысқан қыздар, халықаралық қатынас мамандығында – қыздар. Мамандығына қарай мінез де өзгереді. Теледидарды ашып қалсаң: «Зауыттан бір миллион алаша ғым бар, бермей отыр. Бала-шағам аш, енді өлуден басқа еште ңе қалмады», – деп зарлаған ерлерді көресің. Сейфуллин к өшесімен жүріп қалсаң, «мені кім жалдайды?» – жол бойы картамен уа қыт өткізіп, шоқиып отырған жұмыссыз жігіттер. Қазақтың қажырлы жігіттері соншама қауқарсыз болғаны қалай? Құдай басты не үшін берді? Басшысы бар, басқасы бар, тығырықтан шығар жолды қалайынша таппайды? Қара бастың қамынан аса алмай жатыр ма? Әйел байғұс тырысып бағуда. Ақ қар, көк мұздың үстінде табанынан сыз өтіп, шемішке сатады. Қап арқалайды. Еркектің күші қоғамға қажетсіз. Өйткені өндіріс орындары жұмыссыз тоқтап тұр. Өндіргіш күштер әлсіреді. Еркектер қайтадан үңгірге кірді. Матриархат қа оралмасақ жарар еді. СТУДЕНТТЕРДІ МАМАНДЫ ҒЫНА БЕЙІМДЕУГЕ БАҒЫТТАЛҒАН ОЙЫН САБА ҒЫ Б ұл сабақтың тиімділігі мынада: 1. Студентті ң өз ойының шеңберінде ғана қалмай, басқалардың пікірімен салыстырып, а қылдаса отырып жауап беруіне мүмкіндік туады. 2. Е ң ұяң шәкірттің өзі ашылып сөйлей алады. "Ұжымдық мүдде үшін сөйлеймін", – деген ой жан дүниесін тыныштандырады, ой қозғауға итермеші болады. 3. Б әсекелестік жарыс адам бойындағы мүмкіндіктерінің ашылуына себепші болады, селсо қтыққа орын қалмайды. 4. Саба қтың пайдалы жағымен бірге қызы қтылы ғы артады. Эмоционалды қ әсерлер іске қосылады. 5. Әр студент мұғалім болудың дәмін татады. Шәкірттерін ұйымдастыра білудің, топты басқарудың, ішкі қарым– қатынасты жауапты ба ғалаудың түрлі жағдаяттарын сезеді. 6. М әселені талқылау, пікірлесу мәдениетін үйренеді. Е ң әуелі, кемінде бір апта бұрын топты екіге бөліп, әрқайсысына м ұғалім белгіленеді. Әсіресе алғашқы сабақтарда ұйымдастырушылық қабілеті жоғары балалар болуы қажет. Берілетін та қырып екі топқа да ортақ, негізгі және қосымша әдебиеттер к өрсетіледі. Дайындықтың түрін студенттердің өз қалауына қалдырамыз: топ болып бірігіп дайындала ма, әлде жеке-жеке тапсырма алып, өз бетінше іздене ме, оны жетекші "мұғалім" өзі шешеді. Дайынды қ кезінде қарсы топқа қойылатын с ұрақтарға дейін дайындалып келеді. Тіпті, кімдер қай мәселе бойынша сөйлейтінін де жоспарлауына болады. Әр топты ң жарыс сабағына тиянақты дайындалуы, қарсы жақты жеңіп шығудың, стратегиясы мен тактикасын (ш ұғыл және түпкі мақсаттары) д ұрыс ойластыра білуде белгіленген жетекші м ұғалімні ң рөлі үлкен. Сонымен екі топ та хал– қадарынша дайындалып, сабаққа келді. Әр топ өзінше ұйысып немесе ше ңбер сия қтанып, бір-бірімен еркін пікірлесе алатындай қалыпта орналасады. Топтағы бала саны көп бол ған жағдайда жетекшінің немесе баланы ң орнынан тұрып барып с өйлесуі, тіпті, көңілді күлкісі б үгінгі ж ұмыс т өңерегінде еркін әңгімелесуі қалыпты жағдай ретінде қабылданып, ұстазды ң өзі де ретімен араласып кетіп, орынды қ алжың қосақтап отырса, саба қты ң жақсы өтуіне әсер етеді. Ұстаз тексеруші не сырттай қатал ба қылаушы ғана болып қалса, о қушылар ашылып с өйлей алмайды. Енді екі минут уа қыт беріп, бір-бір с ұра қ дайындауына мүмкіндік жасаймыз. К үні бұрын дайындалып келсе де, ақылдасқан арты қ болмайды. Содан со ң бірінші топ екіншіге сұрақ қояды. Екінші топ ойлану ға 5 минут алады. Олар осы берілген уақыт ішінде жауабын а қылдасып, әркім білгенін ортаға сала бастайды, одан соң, т ұрып с өйлейді. Қанша кісі сөйлесе де шек қойылмайды, тек орынсыз ой қайталау болып кетсе ғана ескерту жасалып, то қтатылады. С ұ ра ққа жауапты өз білгенінше толы қ айтып бол ған соң, м ұқият ты ңдап отырған бірінші топ жауапты ң д ұрыс-б ұрысы мен кем-кетігін айтып талдайды. Біріні ң с өзін бірі тосу, сөйлеу мәдениетін сақтай білу, пікірлесуді ң жөн-жосығын үйренуге мән беріледі. Бір топ екіншіні ң жауабын саралап бол ған со ң, екіншіге қайыра сөз беріліп, қарсы пікірлермен келісіп-келіспейтінін дәлелдей түседі. Екі жа қ та сөйлеп болған соң, ұстаз өз шешімін дәлелдеп, плюс- минус белгілерін қояды. Осындай ойын сабағына біраз жаттығып ал ғаннан кейін қазылар алқасын да сайлап қоюға болады. Саба ққа біраз дайындықпен келген жағдайда уақыт қызықты әрі тез өтіп кетеді. Соңында қай топтың плюсі көп болса, орнынан тұрып пікір айтып, с өйлеген кісі саны көп болса, сол жақ жеңеді. Әдетте б ұл сабақта бостан-босқа отыру қиын, сондықтан студенттер дайындалып келуге тырысады. Егер де студенттер қойған сұрақта тақырыпқа байланысты өзекті м әселелер көтерілмей қалса, ұстаз өз сұрақтарын қосуына болады. Ойын саба ғында өзіне жетекшілік қызметті қабылдап алған оқушы қарамағындағы шәкірттерін жеңіске ұйымдастыра білуі керек. Саба ққа дайындалу сатысынан бастап, сабақ барысындағы түрлі жа ғдайды жолға қоя білу, орынды әдіс-тәсіл таба білу жетекшіге байланысты. Тіпті, топта ғы шәкірттердің жеке мүмкіндігін, дайынды ғын есепке алу, жан дүниесін білу, кімнен кейін кім с өйлейтіндігін, кімнің қай мәселеге тоқталуы, жалпы мақсатты ба ғдарлай білуге дағды қалыптастырады. Кедергі-қиыншылықты же ңе білуге деген ұмтылысы да әсер етеді. Ұстаз белгіленген жетекші мұғаліммен алдын ала жеке әңгімелесіп, қажетті көмегін береді. Сабақ барысының жобасын жасап әкеліп, а қылдасуына болады. Ұстаз бір күнде қалыптаспайды. Оның ертеңі бүгіннен басталады. Сонды қтан болашақ мамандығына дайындау дағдыларын да естен шы ғармауымыз қажет. Көп жылғы тәжірибемізде біз талдап отырған ойын саба ғы өзінің тиімді тәсіл екендігін дәлелдеді. Студенттердің өзі "Пікірлестер мен қарсыластар" деп ат қойған еді. Бұл тәсілді б ұрынғы студенттеріміз ұстаздық тәжірибелерінде жалғастырып ж үр. ТЫЙЫМ САЛУМЕН ҒАНА ШЕКТЕЛУ - БІЛІМСІЗДІКТЕН Жынысты қ тәрбиені тек «төсек» айналасынан ғана іздеу мәселені тым тарылтып жібереді. Қоғамдағы әртүрлі топтарға айналған т әрбие бөлек. Некеге тұрмаған жастарға, тіпті жоғары сыныптағы ерте есейетін бозбала мен бойжеткендерге арнал ған тәрбиенің жүруі – д ұрыс нәрсе. Одан қашсақ, жақсылыққа апармайды. Б ұл мәселенің бұрынғы дәстүрлі тәрбиеде қалыптасқан жөн- жосы ғы болған. ХІ ғасырда өмір сүрген Баласағұн айтады: «қыз баланы өзінің иесіне тапсырғанша, бөтен кісіге көрсетпей өсір. Ертерек к үйеуге берген, жігітті ертерек үйлендірген – сауап», – дейді. Жасынан ы ңғайлы жерге айттырылып қойған қыздың тәрбиесімен шешелер, әжелер, жеңгелер айналысқан. Жеңгелер институты өмірлік тәжірибеден туған, тәрбиені қызға сыпайы сезімталдықпен жеткізіп отыр ған. Жас қосылған жұбайларға екі жақты қамқорлық жасал ған. «Ұрын келу» салтының да өзіндік мән-мағынасы бар. А ғайын-туғандардың жанашырлығының арқасында жастардың ертерек ж ұптасуы көптеген кездейсоқтықтардан сақтап отырған. Қазіргі күнде жастардың кеш үйленуі табиғи қажеттілікті тежеуде. Еркін қатынастарды дәріптейтін ақпараттың көп болуы, дәстүрлі салт-сананы ң әлсіреуі кейінгі кезде біраз мәселенің басын ашуда. Бұл жа ғдайда тіпті жоғары сынып оқушыларының өзіне «Отбасы психологиясы» саба ғының ішінде жыныстық тәрбиеге көп көңіл б өлінуі керек. Ол пәк қыздар мен жігіттерді кездейсоқ қылықтардан са қтайды. Алғашқы сезім, жақсы көрген кісінің тағдырына жауапкершілікпен қарау, үйленудің қызығы мен қиындығы, лас сезімге кірленіп қалмау, көшедегі танымайтын еркектің оғаш қылықтары – осының бәріне бойжеткен дайын болуы керек. СПИД қалай пайда болады? Кездейсоқ зорлыққа ұшырап қалғанда, не істеу керек? Қыз бойындағы өзгерістер, күтпеген сәби. Сезім т ұрақтылығы не үшін қажет? Жеңіл жүрістен не ұтады, неден ұтылады? Отбасы бақыты, қыз қылығы, жар таңдай білу, оған ұнай білу та ғы басқа толып жатқан мәселелерді білімді, сыпайы, жан д үниені жақсы түсінетін мұғалім жеткізе алса, жақсы болар еді. Ата- ана да бала т әрбиесіне немқұрайды болмағаны жөн. Жастар арасында ғы кейбір бақытсыздықтар жыныстық тәрбиенің жо қтығынан болып отыр. Тыйым салумен ғана шектелуге болмайды, ол – білімсіздік. Жастарды біз т әрбиелемесек, көше тәрбиелейді. Ал к өше тәрбиесінің қандай екенін өздерің білесіңдер. Шетел фильмдерін телевизияда ғылар көп тықпалайды. Онда дұрыс бағыт жо қ. Жыныстық тәрбие жөнінен ана тілімізде сауатты кітаптар жазылуы керек. ҰЛТҚА ҰЛТТЫҚ МЕКТЕП ҚАЖЕТ Алма Қыраубаева – Әл-Фараби атынДағы Қазақ мемлекеттік университетінде д әріс береді. Филология ғылымдарының докторы, профессор. Жуы қта қалалық білім беру басқармасының шақыруымен Астанада болып, қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімдеріне арнайы әдістемелік лекциялар оқыды. Сол күндері ғалым апаймен кездесіп, әңгімелесудің сәті түскен еді. – Сізді мемлекеттік білім беру ж үйесі жайлы нақты ойлар айтып, аны қ қадамдар жасап жүрген ұстаз ретінде білеміз. Сондағы жа ңашыл пікірлеріңіз жайлы тереңірек білгіміз келеді? – Мемлекеттік білім беру саласына ж үйелі түрде ежелгі дәуір әдебиетін оқытуды кіргіздім. Менің айтып отырғаным – ХІІІ-ХГҮ ғасыр әдебиеті. Енді осыны қалай оқыту жөнінен астаналық отыз ша қты мұғалімге лекция өткіздім. Меніңше, ежелгі әдебиетті орыс сыныпта о қитын қазақ балаларына да оқыту керек. Олар Пушкинді, Толстойды, Лермонтовты жа қсы біледі. Қазақстан білді дегенің өзінде Абайды естуі мүмкін. Сондықтан да қазақтың баласы орыс болып кетті деп әлемнің рухани қазынасы ортайып қалмайды. Ол – тек қазақ үшін, сол халықтың ұрпағы үшін қажет дүние. Бүгінгі та ңда оқулықтан тыс сабақ үйрететін мұғалім шамалы. Құр босқа «Мен қазақпын» дегеннен ештене шықпайды. Ежелгі әдебиетті, м әдениетті жаңғырта отырып, сол кездегі әлемдік туындылармен салыстыру ар қылы бүгінгі уақытпен қабыстыру керек. Осылай баланы ң қызығушылығын оятуға болады. – Сіз баспас өз беттерінде «ұлттық мектеп» деген пікірді жаңғыртып ж үрсіз. Ұлттық мектеп пен қазақ мектебінің айырмасы қандай? – Бізде қазақ мектебі бар, бірақ ұлттық мектеп жасалған жоқ. Ол үшін уақыт керек. Әрі бір адамның мүмкіндігі жетпейді. Бір мектепті ұлттық мектеп ретінде жасауға неге болмасын. Барлық мектепте бір уа қытта іске асатын шаруа емес – бұл. Ең бастысы, мемлекеттік қолдау қажет. Әйтпегенде бүкіл ұлт мүддесін, ел тағдырын бір шенеунік ұйқылы-ояу отырып, шеше салуы мүмкін. Мысалы, айтайын: үлкен психолог, доктор, педагог Құбықұл Жарықбаев орта мектептерге әдеп сабағын еңгізе алмай жүр... Қазір бізде тәжірибе жасаушылар к өп. Әркім әрқалай ізденуде. Сөйте тұра ұлттық мектепті ң тұтас жүйесін жасаумен айналысып жүрген жанашырды білмедім. – Сізде осындай идея болды ғой? – Б ұл тұрғыдан айтар болсам, мен өз идеямды, идеологиямды мемлекеттік ж үйеге тықпалаудан аулақпын. Дегенмен жан дүниемде пісіп-жетілген пікірлерімді ж үзеге асыруға ниет еттім. 1993 жылы Алматы облысы Қарасай ауданы Жандосов ауылында Гуманитарлық қазақ мәдениеті мектебін аштым. Үш жыл жұмыс істеді. Міне, осы ар қылы өз идеямды іске асыруға ұмтылдым. Менің бағдарламада: 1- сыныптан бастап 11-сыныпты ая қтаған қазақ баласы қандай болу керек деген ма қсат тұрды. Ең бастысы, қазақ баласын жасықтықтан құтқару керек. Оны құтқаратын кез – мектеп жасы. Жасық болып өскен адам елін, Отанын, отбасын, тіпті өзін қорғай алмайды. Бұны кешегі отарлау саясаты пайда болдырды. Ж әне пайдаланды. – Сонда қазақты «жасықты қтан» құтқаратын мектеп пе, әлде ұстаз ба? – Жасы қтық, қорғаншақтық әлі күнге жалғасып келеді. Мемлекеттік педагогика одан құтқара алмайды. Өйткені ол – авторитарлық педагогика. Мені ң пайымдауымша, құтқаратын – мұғалім. Оның үш т үрі бар, Олар: 1) өз сабағын білетін, сол арқылы балаға білдіретін; 2) баланы қызықтыра алатын, соңынан ерте алатын; 3) рухтандырушы м ұғалім. Ұлттық мектепке «рухтандырушы» мұғалім қажет. Қазіргі оқу системасы талантты м ұғалімдердің ашқан жаңалықтарын қажет ете бермейді. Тек система іштен, сырттан келетін тексеруге «о қушыны д ұрыс көрсете білетін» мұғалімді жақсы көреді. Мұндағы барлық шаруа – к өзбояушылықтың үлгісі. Шындығында, бала (оқушы) үшін емес, тексеретін комиссия үшін жасалады. Сол арқылы осылай тәртіп қалыптасқан мектеп бала үшін емес, бала мектеп үшін жұмыс істейді. Сонды қтан да қазіргі мұғалімдер сол мектептердің «жалған» абыройы үшін жүргендер. Бұл үшін оларды кінәлау да қиын. Осыны ң бәрін жүйелетін жаңаша білім беретін, тәрбие беретін мектеп керек. – Жа ңа мектеп үлгісін д әл осы Астанада жасау ға болатын шығар? – Жа ңа мектеп үлгісін Астанада іске асыруға толық мүмкіндік бар. Себебі жа ңа жерде жаңа дүниенің қалыптасуы қиын емес. Ұлттық мектепті ң идеясын іске асыруға болады. Ұлттық мектеп дегеңіміз – ұлттық рухта тәрбие беретін орын. Қазақ мектептерінде осы жетіспейді. Қазақ мектебі дегеңіміз – қазақ тілінде оқытатын, бірақ ұлттық сананы, рухты қалыптастырмайтын мектеп. Жуықта Ақтау қаласында болып лекция оқыдым. Сонда бір педагог: «Мен 11 жыл қазақ мектебінде оқыдым, бірақ ол ұлттық мектеп емес, миссионерлік мектепті ң ізі болатын», – деген еді. Бұл – рас сөз. – Егерде Астанада сіз ойла ған мектеп ашылып, оған басшылық етуді ұсынса, қандай шешім қабылдар едіңіз? – Ондай к үн туса, мен бүгін келуге әзірмін. Сол мектептен бір бөлме тисе жетіп жатыр. Сонда т ұрып-ақ жұмыс істер едім. Мен үшін б әрінен қымбат дүние – қазақ баласының ұлттық болмысын, м әдениетін, менталитетін қалыптастыратын жүйелі білім беру тәсілін іске асыру. Өзімнің осы ұлттық мектеп туралы жеке бағдарламам бар. Шыны ң айтқанда, жаман педагог емеспін. Қазіргі мектеп директорлары ұстаз емес, шенеуніктерге айналып барады. – Әңгімеңізге рақмет. жүктеу/скачать 2,36 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|