Программалау тілдері оқулық Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігі бекіткен Алматы, 2011

92
   Read(a);
   if a>50 then
    begin
     WriteLn('Енгізілген сан 50-ден аспауы ке-
рек');
     
goto cycl; {басқаруды цикл соңына беру}
    end;
   s:=s+a; {айналып өтетін операторлар тобы}
   i:=i+1;
  
cycl: end;
 WriteLn(s);
End. 
Continue процедурасының көмегімен шығарылған нұсқа:
Program ex;
Uses crt;
Var i,s,a:integer;
Begin
  i:=1; s:=0;
  while i<=10 do
   begin
     Read(a);
     if a>50 then
      begin
       WriteLn(‘Енгізілген сан 50-ден аспауы 
             керек’);
      
continue;{басқаруды келесі қадамға     
 
 
    береміз}
      end;
     s:=s+a;
     i:=i+1;
   end;
  WriteLn(s);
End. 
Құрылымды нұсқа:
Program ex;

93
Uses crt;
Var i,s,a:integer;
Begin
 i:=1;
 while i<=10 do
  begin
    Read(a);
    if a>50 then WriteLn(‘Енгізілген сан 50-ден 
                          аспауы керек’)
            else
             begin
              s:=s+a;
              i:=i+1;
             end
  end;
 WriteLn(s);
End. 
Бұл мысалда құрылымды алгоритм ең қарапайым түр болып 
сана лады.  Мұнда  goto операторы мен continue  процедурасын 
қолдану тиімді емес. Continue процедурасын қолдану тек айналып 
өтетін операторлар саны көп болған жағдайда ғана тиімді.
Практикалық есептерді шығаруда тəжірибесі аз программа-
лау шылар  goto операторын жиі қолданатын алгоритм түрін тө-
мендегі мысал арқылы көрсетейік.
5.3-мысал. Тұтынушы енгізген аргумент мəні бойынша 
функция мəнін бірнеше рет есептейтін программа құру қажет. 
Нəтиже алынған нан кейін программа “Жалғастыру керек пе?”- 
деп сұрайтын болсын. Егер жұмысты жалғастыру керек болса, 
тұтынушы пернетақ тадан “Y”, кері жағдайда “N” əрпін енгізуі 
керек. Сəйкесінше бірінші жағдайда програм 
ма жұмысын 
жалғастырады, ал екінші жағдайда – тоқтатады.
Программа негізінде циклдік процесс жатыр. Көп жағдайда 
мұны “цикл-дейін” (5.6-сурет) операторы жəне goto операторы 
көмегімен жазуға тырысады. Бұл қатені қайталамас үшін, мына 
жағдайды есте сақтау керек: егер алгоритм схемасында орын-
далып кеткен программа фрагментіне басқаруды қайта беру керек 
болса, онда жеке цикл қарастырып, бұл циклден шығу шартын 
анықтау керек.

94
Төменде осы алгоритмді “цикл-дейін” көмегімен шығару 
програм масы  келтірілген.
Program ex;
Var x:real; ch:char;
Begin
repeat
 Write(‘ x-ті енгізіңіз:’);
 ReadLn(x); {еш уақытта Read қолданылмайды, 
себебі 
             ары қарай символ енгізіледі}
 WriteLn(‘Нəтиже ‘,sin(x):8:4);
 WriteLn(‘Жалғастыру керек пе? (y/n)’);
 ReadLn(ch);
until ch=’n’;
End. 
5.6-сурет. Функция мəнін есептеу алгоритмінің схемасы

95
Жоғарыда айтылғандардың барлығынан мынадай қорытын ды 
шыға руға болады.
1. Goto шартсыз көшу операторын жалпы Pascal программа-
ларында мүлдем қолданбаған жөн. Егер goto операторын қолдану 
барысында алгоритм құрылымсыз болып шықса, онда оны 
құрылымды алгоритмге түрлендіруге тырысу қажет. Бұндай 
шектеу  goto операто 
рын қолданған жерде көп қате кездесетін 
болғандықтан, қойылып отыр. 
2. Break жəне continue құрылымсыз басқаруды беру процеду-
раларын қолдануға болады, бірақ бұларда басқарылудың қай 
жерге берілетіндігін нақты анықтап алу керек. Циклдің осы про-
цедуралар қолданылған жерінде қате жиі кездеседі, сондық тан 
программаны арнайы тестіден өткізіп отыру қажет.    
Halt жəне Exit процедуралары программаны немесе ішкі прог-
рам ма 
ны арнайы тоқтату үшін қолданылады. Сондықтан бұл 
проце дура лар программа құрылымына онша əсерін тигіз бейді.
Бақылау сұрақтары
1.  Шартсыз көшу операторын қолданудың келеңсіз жағдайларын  
атаңыз.
2.   Белгі дегеніміз не? Ол қалай сипатталады жəне қолданылады?
3.   Бос оператор дегеніміз не?
Тапсырмалар
1.  Таңдау бойынша негізгі төрт арифметикалық амалдың бірін 
орындайтын «калькулятор» программасын жазыңыз. Программа 
жұмыстың аяқталған-аяқталмағандығы жайлы сұрайтын бол-
сын.
2.  Пернетақтадан енгізілген үш санның ең үлкенін таңдап ала-
тын программа құрыңыз. Программа жұмыстың аяқталған-
аяқталмағандығы жайлы сұрайтын болсын.
3.  Пернетақтадан енгізілген санның квадрат түбірін есептейтін 
программа құрыңыз. Программа жұмыстың аяқталған аяқтал-
мағандығы жайлы сұрайтын болсын.
4.  Пернетақтадан енгізілген апта күнінің нөміріне байланысты сəй-
кес күннің атын экранға шығаратын программа құрыңыз. Прог-
рамма жұмыстың аяқталған-аяқталмағандығы жайлы сұрай-
тын болсын.
5.  Пернетақтадан енгізілген нақты санды 2-ден 9-ға дейін дəре-
желейтін программа құрыңыз. Программа жұмыстың аяқталған-
аяқталмағандығы жайлы сұрайтын болсын.

96
6.  a-дан b-ға дейінгі бүтін сандардың квадратын экранға шығаратын 
программа құрыңыз. 
7. 
2
16
32
y
x
x
= −
+
 функциясының мəнін 1-ден 10-ға дейінгі 
аралықта 0,25 қадаммен есептейтін программа құрыңыз. 
8.  
3
2
0
2
0
x
егер x
y
x
егер
x
x
баска жагдайда
⎧⎪⎪
⎪⎪
=
− ≥ ≥
⎨⎪
⎪⎪⎪⎩
 функциясының мəнін –5-тен 5-ке 
        дейінгі аралықта 0,5 қадаммен есептейтін программа құрыңыз.
9. 
2
4
16(
2)
( )
2
x
x
f x
x
+
+
=
 
функциясының х а-ден b-ға дейін d қадаммен 
       өзгергендегі мəнін есептейтін программа құрыңыз. 
10. Апталардың реттік нөмірі бойынша жыл мезгілін анықтайтын 
программа құрыңыз. Программа жұмыстың аяқталған-аяқтал-
мағандығы жайлы сұрайтын болсын.
5.2 Шартты оператор
Шартты оператор программадағы шарт логикалық өрнек 
ретінде берілгенде тармақталу əрекетін атқару үшін қолданылады. 
Оның жазылуы:
IF <логикалық өрнек> THEN     <1-ші оператор>
                                       [ELSE     <2-ші оператор>]; 
<келесі оператор>;
Оператордың орындалу ережесі: егер логикалық өрнек нə-
тижесі  АҚИҚАТ  (TRUE)  болса, онда <1-ші оператор>  орын-
далады, одан кейін  <келесі оператор> орындалады; егер – 
ЖАЛҒАН  (FALSE)  болса, онда <2-ші оператор>  орындалады 
да, содан кейін барып <келесі оператор> орындалады. 1-ші жəне 
2-ші операторлар жəй немесе құрама оператор болуы мүмкін. 
Егер оператордың ELSE-ден басталатын бөлігі жоқ болса, онда 
логикалық өрнек нəтижесі ЖАЛҒАН  (FALSE)  болған жағдай-
да, бірден  <келесі оператор> орындалады. Шартты операторлар 
қабаттасып келіп, ELSE сөзі бірнеше рет кездесетін болса, оның 
əрқайсысы өзінің алдындағы IF операторында жазылған шарт-
қа байланысты атқарылады. Шартты оператордың қабаттасқан 
түрінің сатылары санын өте көбейтпеген дұрыс, өйткені мұндайда 
программа көрнектілігі жоғалып, қате кетуі жиіленеді. 

97
Мысалы, 
         ...IF A>0 THEN P:=P+1
                   ELSE 
                     IF A<0 THEN  L:=L+1
                            ELSE  N:=N+1; ... 
         ...IF A>0 THEN 
                    BEGIN
                      S:=S+A; K:=K+1   
                    END;...
Шартты көшу операторы (5.7-сурет) тармақталуды, яғни 
белгілі бір шарт бойынша түрлі іс-əрекеттер орындауды програм-
малау үшін қолданылады. Шарт логикалық өрнек түрінде жа-
зылады да, өрнек нəтижесіне байланысты: нəтиже ақиқат (true) 
болса  then түйінді сөзінен кейінгі оператор, кері жағдайда else 
түйінді сөзінен кейінгі оператор орындалады. 
 Əр тармақта бір оператор (сонымен бірге басқа if операто-
рын) немесе құрама оператор жазуға болады. 
Құрама оператор дегеніміз – begin...end операторлық жақ-
шалары ішіне алынған операторлар тізбегі. Тізбектегі оператор-
лар бір-бірінен нүктелі үтір «;» арқылы ажыраты лады. Еlse сөзінің 
алдына нүктелі үтір еш уақытта қойылмайды, себебі мұндайда 
шарт ты оператордың жазылуы ары қарай жалғастырылады. 
5.7-сурет. Шартты көшу операторының синтаксистік диаграммасы
Бұл оператордың else тармағын қолданбауға да болады. Кей-
де шартты оператордың қысқа түрлерін қабаттастыра қолдану 
есептің айқындылығын көрсете алмайды. Мысалы, мына програм-
ма фрагменті алгоритм схемасының (5.8-сурет) екі нұсқасының 
қайсына сəйкес екендігі түсініксіз:
if <1 шарт> then
     if <2 шарт>  then
7–1618

98
                   <1 оператор>
               else 
   <2 оператор>; 
Мұндайда “кірістіру ережесі” қолданылады: else тармағы əр 
уақытта соңғы if  түйінді сөзінде жазылған шартқа тиісті бола-
ды. Бұл 5.8, а-суретіндегі алгоритмге сəйкес келеді. Егер 5.8, 
ə-суреттегі алгоритмді іске асыру керек болса,  онда операторлық 
жақшаларды қолдану керек: 
if <1 шарт> then
  
begin
   if <2 шарт> then
               <1 оператор>
  
end
  else <2 оператор >; 
5.4-мысал. Төменде көрсетілген функция мəнін есептейтін 
программа жазу қажет:
                                                                       
, егер 
1;
2, егер 1  
2;
4,  егер   
2.
x
x
y
x
x
x
⎧⎪
≤
⎪⎪⎪
⎪
=
<
≤
⎨⎪
⎪
>
⎪⎪⎪⎩
5.8-сурет. Алгоритмдер фрагменттері

99
Бұл программаны аргумент мəнін енгізуден бастау керек. 
Енгізіл ген мəннің қандай аралықта жатқанына байланысты функ-
ция мəнін берілген өрнектің бірі бойынша есептейміз. Бұл есепті 
шешу алгоритмі 5.9-суретте көрсетілген. Программа мəтіні 
төменде берілген.
Program ex;
Var x,y:real;
Begin
 WriteLn('Аргумент мəнін енгіз:');
 ReadLn(x);
 if abs(x)<=1 then y:=abs(x) {бірінші аралық}
    else
     if (abs(x)>1) and (abs(x)<=2) 
        then y:=sqr(x) {Екінші аралық}
        esle y:=4; {Үшінші аралық}
 WriteLn(' x=',x:8:5,' болғанда y=',y:8:5)
End.
5.9-сурет. Берілген аралықта функция мəнін есептеу алгоритмінің схемасы

100
  Бақылау сұрақтары
1.   Шартты оператор не үшін керек?
2.  Шартты оператордың жазылуының екі формасының айырмашы-
лығы неде?
3.   Шартты оператордың ішінде басқа шартты операторды жазуға 
бола ма?
4.   Құрама оператор қайда жəне қалай қолданылады?
5.    Шартты оператордың блок-схемасының орындалуын түсіндіріңіз.
 Тапсырмалар
1.   M(x,y) нүтесі орналасқан квадранттың нөмірін анықтап, экранға 
шығарыңыз.
2.   X, Y нақты сандары берілген. Сандардың кішісін олардың жарты 
қосындысымен, ал үлкенін олардың екі еселенген көбейтіндісімен 
алмастырыңыз. Есептеулер нəтижесін экранға шығарыңыз.
3.   Үш нақты сан берілген. Осы сандардың ішіндегі оң сандарды ква-
драттап, экранға шығарыңыз.
4.  
*
0
2
4
2
0
0
x x
егер
x
y
x
егер
x
баска жагдайларда
⎧⎪⎪
⎪⎪
=
+
−
≤
⎨⎪
⎪⎪⎪⎩
≺ ≺
≺
 функциясының мəнін есептейтін     
  
 
 
             программа жазыңыз.
5.  Үш санның ең үлкенін анықтайтын программа құрыңыз.
6.   x,  y сандары берілген. Егер x жəне y теріс сан болса, онда оларды 
модульдерімен алмастырыңыз; егер тек біреуі ғана теріс сан бол-
са, олардың екеуін де 0.5-ке өсіріңіз;  егер екеуі де оң сан болса, онда 
оларды 10 есе өсіріңіз.
7.   M(x,y) нүктесі радиусы r, центрі a,b нүктесінде орналасқан дөң-
гелектің ішінде жататындығын анықтаңыз.
8.   M(x,y) нүктесі  центрі координаталар жазықтығының басын-
да орналасқан, сыртқы радиусы  R1, ішкі радиусы R2 шеңберге 
жататындығын анықтайтын программа құрыңыз.
9.   a,  b, c үш саны берілген. a
«Дұрыс» немесе «Дұрыс емес» деген түрде экранға шығарыңыз.
10.  Ең жақын бүтін санға дейін дөңгелектелген a жəне b сандарының 
бөліндісі жұп сан екенін анықтаңыз.
5.3 Таңдау операторы
Жоғарыда біз тармақталу операторын да белгілі бір шарттың 
орындалу немесе орындалмауына байланысты алгорит м нің 1-ші 
немесе 2-ші операторы орын 
далатынын қарастырдық. Алайда, 
көбінесе мүмкін болатын жағдай екеу емес, одан да көп бола 
береді, яғни процесс көп тармақты бо ла ды.