Просит принять срочные меры и оградить хозяйствующие субъекты Северо-Казахстанской области от неправомерных действий монополиста энергопередающей компании тоо «СевКазЭнергоцентр»
жүктеу/скачать 1,24 Mb.
|
Диссертация от 18.04.2013г.
| Біріншіден, өтінішпен тексерілуге жататын заң немесе нормативтік құқықтық акті әрекет етуші және заңдық күшінде болуы шарт.
Екіншіден, қоғамдық қатынастарды реттейтін саны шексіз мерзімде шексіз әрекет етулері қажет. Белгілі бір жағдайға байланысты, яғни қысқа мерзімде белгілі бір туындаған қоғамдық қатынастарды реттеуге арналмаған болуы тиіс. Үшіншіден, Конституциямен баянды етілген адам және азамат құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіретін заң немесе өзге де нормативтік құқықтық акті болуы қажет. Мәселен, адам құқықтары мен бостандықтарына қатысы жоқ, белгілі бір мерзімге, белгілі бір әрекеттерге қол жеткізу мерзімінде әрекет ететін заң немесе нормативтік құқықтық акті өтінішпен конституциялығын тексеру институтының объектісі болып табылмайды. Мысалы, Қазақстан Республикасы Президентінің тағайындау туралы Жарлығы. Осы тұста Президент Жарлығы заң жүзінде, яғни «Нормативтік құқықтық актілер туралы» заңға сәйкес нормативтік құқықтық акті болып табылады, бірақ іс жүзінде мұндай Жарлық Конституциялық Кеңеспен соттың өтініші бойынша тексеру институтының объектісі болып табылмайды. Өйткені, мұндай санаттағы Жарлықтар барлық адамдарға арналмаған және барлығының құқықтары мен бостандықтарына әсер етпейді. Қазақстан Республикасы Конституциясының 78-бабына сәйкес, Конституциялық Кеңеске соттың өтінішпен жүгіну объектісі ретінде: – заңдар; – өзге де нормативтік құқықтық актілер табылады. Заң дегеніміз «Нормативтік құқықтық актілер» туралы заңға сәйкес, аса маңызды қоғамдық қатынастарды реттейтін, Қазақстан Республикасы Конституциясы 61-бабының, 3-тармағында көзделген түбегейлі принциптер мен нормаларды белгілейтін, Қазақстан Республикасының Парламенті, ал Қазақстан Республикасы Конституциясы 53-бабының, 3) тармақшасында көзделген жағдайларда, Қазақстан Республикасының Президенті қабылдайтын нормативтік құқықтық актілер. Заңдар жоғарыда аталған актіге сәйкес, «Конституцияға өзгерiстер мен толықтырулар енгiзетiн заңдар», «Конституциялық заңдар» және «заңдар» болып бөлінеді. Нормативтік құқықтық актілерге және олардың сатыларына байланысты мәселе күрделі болып тұр. Барлығымызға белгілі Қазақстан Республикасы Конституциясының жоғары заң күшi бар. Сондықтан да Конституция нормативтік құқықтық актілердің деңгейінде ең жоғарғы сатыны құрайды. «Норматитвтік құқықтық актілер» туралы Қазақстан Республикасының заңының 4-бабына сәйкес, нормативтік құқықтық актілердің заң күшiнiң арақатынасы жоғарыдан төмендей беретiн келесі деңгейлерге сәйкес болады: 1. Конституцияға өзгерiстер мен толықтырулар енгiзетiн заңдар; 2. Қазақстан Республикасының Конституциялық заңдары мен Қазақстан Республикасы Президентiнiң Конституциялық заң күшi бар жарлықтары; 3. Қазақстан Республикасының Кодекстерi; 4. Қазақстан Республикасының заңдары, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Президентiнiң заң күшi бар жарлықтары; 5. Қазақстан Республикасының Парламенті мен оның палаталарының нормативтік қаулылары; 6. Қазақстан Республикасы Президентінің нормативтік жарлықтары; 7. Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң нормативтiк қаулылары; 8. Қазақстан Республикасының министрлері мен орталық мемлекеттік органдардың өзге де басшыларының нормативтік құқықтық бұйрықтары, орталық мемлекеттік органдардың нормативтік құқықтық қаулылары және Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясының нормативтік қаулылары; 9. мәслихаттардың нормативтік құқықтық шешімдері, әкімшіліктердің нормативтік құқықтық қаулылары, әкімдердің нормативтік құқықтық шешімдері. Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің және Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулылары жоғарыда аталған сатыдан тыс тұрады...[110]. Конституциялық Кеңеске соттың өтінішпен жүгіну объектісі ретінде Қазақстан Республикасының Конституциясы және Конституцияға өзгерiстер мен толықтырулар енгiзетiн заңдар танылмайды. Себебі, бұл заңдардағы ережелер автоматты түрде заңның күшіне ене салысымен Конституция нормаларының құрамына кіріп, сіңісіп кететіндігімен түсіндіруге болады. Сонымен қатар, Конституциялық Кеңеспен жүргізілетін кейінгі конституциялық бақылаудың объектісі болып республикалық референдумда қабылданған заңдар да табылмайды. «Республикалық референдум туралы» 1995 жылғы 2 қарашадағы Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 35-бабына сәйкес, «1. Референдум қабылдаған шешiмнiң Қазақстан Республикасының бүкiл аумағында мiндеттi күшi бар және Республика Президентiнiң немесе мемлекеттiк өкiмет органдарының актiлерiмен қандай да бiр қуаттауды қажет етпейдi. 2. Референдум қабылдаған шешiм мен Республика Конституциясының, конституциялық заңдарының, заңдарының және өзге де нормативтік құқықтық актілердің арасындағы сәйкессiздiктер Конституцияны, конституциялық заңдарды заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілерді референдум қабылдаған шешiмге сәйкес келтiру арқылы жойылады»[111]. Конституциялық заңдағы көзделген ережеге сәйкес, республикалық референдумда қабылданған шешім кейінгі конституциялық бақылауда тексерудің объектісі болып табылмайды. Сол себепті, халықтың қалауы Конституция нормаларынан жоғары тұрады[35, 70]. Жоғарыда қамтылған нормативтік құқықтық актілер «Нормативтік құқықтық актілер» туралы заңға сәйкес беріліп отыр. Бұл актілер өздерінің құрамында «өзге де нормативтік құқықтық актілер» деген түсінікті бермейді. «Өзге де нормативтік құқықтық актілер» деген анықтамаға түсініктемені Конституциялық Кеңес өзінің 1997 жылғы 6 наурыздағы №3 қаулысында беріп отыр. Ол бойынша «Қазақстан Республикасының 4-бабының, 1-тармағында былай деп бекiткен: «Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық Конституцияның, соған сәйкес заңдардың, өзге де нормативтік құқықтық актілердің, халықаралық шарттары мен Республиканың басқа да мiндеттемелерiнiң, сондай-ақ Республика Конституциялық Кеңесiнiң және Жоғарғы Соты нормативтiк қаулыларының нормалары болып табылады». Қазақстан Республикасының қолданылатын құқығы бұл жерде өкiлеттi субъектiлер белгiленген тәртiппен қабылдаған нормативтік құқықтық актілердегі құқық нормалары жүйесi ретiнде қаралып отыр. Конституцияның бұл бабының тармағында көрсетiлгендерге сәйкес, басқа да нормативтік құқықтық актілерге құқық нормалары бар мына актiлер жатады: халықтың республикалық референдумда қабылдаған шешiмдерi, Республика Президентiнiң 1995, 1996 жылдары шығарған, заң күшi, соның iшiнде конституциялық күшi бар Жарлықтары, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Конституциясының 61-бабының 2-тармағына сәйкес қабылданған заң күшi бар жарлықтары, Президенттiң Жарлықтары, Республика Парламентiнiң, оның Палаталарының және Үкiметтiң қаулылары, министрлiктердiң және мемлекеттiк комитеттердiң, Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң құрамына кiрмейтiн орталық, атқару органдарының актiлерi, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Президентiнiң конституциялық заң күшi бар «Қазақстан Республикасының Үкiметi туралы» Жарлығының 23 және 24-баптарына сәйкес салааралық үйлестiрудi, басқа да атқару және өкiм ететiн қызметтi, арнайы атқару және бақылау-қадағалау қызметiн жүзеге асыратын ведомстволардың актiлерi, жергiлiктi өкiлеттi және атқару органдарының шешiмдерi, өзiн-өзi басқару органдарының шешiмдерi, сондай-ақ заңда оларды шығару көрсетiлген. Егер көрсетiлген барлық нормативтік құқықтық актілер өзгертiлмеген, толықтырылмаған, бұзылмаған болса, олар қолданылатын құқық құрамына кiредi»[112]. Қазақстан Республикасы Конституциясының 78-бабына сәйкес, соттар Конституциялық Кеңестің алдына конституциялық емес деп тану жөніндегі мәселені тек заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілерге қатысты ғана қоя алады. Конституцияның 78-бабының тұжырымдамасына сәйкес, егер де сот белгілі бір заңның немесе өзге де нормативтік құқықтық актілердің қандай да бір ережесін конституциялық емес деп тауып жататын болса, онда ол Конституциялық Кеңеске өтінішпен осы заңды немесе нормативтік құқықтық актілердің толығымен конституциялық емес деп тану жөніндегі өтінішпен жүгінуге міндетті болады. Себебі, Конституцияның 78-бабының мазмұны мен мәніне терең үңілетін болсақ, онда тек заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілер ғана соттың Конституциялық Кеңеске өтінішпен жүгіну институтының объектісі болып табылады. Конституцияның 78-бабы заңның немесе нормативтік құқықтық актілердің жекелеген баптарын, яғни белгілі бір ережелерін Конституциялық Кеңесте қарастырылатын конституциялық өндірістің объектісі ретінде қарастырмаған. Аталған бап адамның және азаматтың Конституциямен баянды етілген құқықтары мен бостандықтарына белгілі бір заңның немесе оның жекелеген баптарының нұқсан келтіретіндігін анықтаған жағдайда, заңды немесе нормативтік құқықтық актілерді толығымен конституциялық емес деп тану жөнінде айтады. Қалай болғанда да ереже заң немесе нормативтік құқықтық акті болып табылмайды. Сондықтан да, жоғарыда аталған қатынастарды реттейтін Конституция нормасының құқықтық табиғатына сәйкес, Конституциялық Кеңестің алдына республика соттары конституциялық өндіріс объектісі ретінде тек заң мен нормативтік құқықтық актіні толығымен конституциялық емес деп тану туралы мәселені қоюға міндетті. Бірақ, біздің конституциялық өндіріс тәжірибемізде мүлдем басқаша. Қазіргі таңда соттардың ұсынысы бойынша, Конституциялық Кеңес кез келген заңның және өзге де нормативтік құқықтық актілердің, тиісінше адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіретін ережелерін конституциялық емес деп тану жөніндегі өтінішін конституциялық өндіріске қабылдап, ол бойынша нормативтік қаулы қабылдауда. Қазақстан Республикасы Президентінің, заң шығарушы органның, атқарушы биліктің қабылдаған нормативтік құқықтық актілеріне байланысты ешқандай мәселе туындамайды. Мәселе Қазақстан Республикасының министрлері мен орталық мемлекеттік органдардың өзге де басшыларының нормативтік құқықтық бұйрықтары, орталық мемлекеттік органдардың нормативтік құқықтық қаулылары, мәслихаттардың нормативтік құқықтық шешімдері, әкімшіліктердің нормативтік құқықтық қаулылары, әкімдердің нормативтік құқықтық шешімдері және Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі мен Жоғарғы Сотының нормативтік қаулыларына байланысты туындайды. Тәжірибеде республика соттарымен орталық мемлекеттік органдардың, министрліктер мен ведомствалардың нормативтік құқықтық актілерін, сондай-ақ жергілікті мәслихаттар мен әкімдердің нормативтік құқықтық шешімдерін конституциялық емес деп тану жөнінде Конституциялық Кеңестің алдына мәселе қойылмайды. Конституциялық Кеңестің өндірісінде бірде-бір рет аталмыш мәселелер көтерілген емес. Сондай-ақ, азаматтық заңнамаға сәйкес, өздерiне нормативтік құқықтық актілердің күшi қолданылатын, мемлекеттік органның немесе лауазымды адамның заңда көзделген тәртiппен қабылданып, жарияланған нормативтік құқықтық актілердің азаматтардың немесе заңды тұлғалардың Қазақстан Республикасының Конституциясында, заңдарында және Қазақстан Республикасы Президентiнiң жарлықтарында кепiлдiк берiлген құқықтары және заңмен қорғалған мүдделерi бұзылып отыр деп санайтын азамат немесе заңды тұлға бұл актiнi заңға толық немесе жекелеген бөлiгiнде қайшы келедi деп тану туралы арызбен сотқа жүгiнуге құқылы. Бұл орайда тексерілуі Конституциялық Кеңестің құзыретіне жатқызылған нормативтік құқықтық актілердің (жоғары билік органдарының шығарған және қабылдаған нормативтік құқықтық актілері) заңдылығына дау айту туралы арыздар сотта қаралмайтындығын ескере кету керек. Сот отырыста нормативтік құқықтық актіні қабылдаған мемлекеттік органның немесе лауазымды адамның құзыреттілігін, нормативтік құқықтық актінің немесе оның бөлігінің Конституцияға, заңдарға және Президенттің жарлықтарына сәйкестігін тексереді. Біздің пайымдауымызша, жоғарыда аталған мәселелер Конституциялық Кеңестің деңгейінде шешілетін мәселелер емес. Сондай-ақ, бұл мәселелер тәжірибеде Конституциялық Кеңестің өндірісінде қарастырылмай-ақ, өзінің шешімдерін тауып жатыр. Заңға сәйкес келмейтiн нормативтік құқықтық актілерге, жеке қолданылатын құқықтық актiге, сондай-ақ мемлекеттiк органның немесе лауазымды адамның iс-әрекетiне прокурордың наразылығын заңсыз акт шығарған немесе заңсыз iс-әрекет жасаған орган немесе лауазымды адам не жоғары тұрған орган немесе лауазымды адам қабылдамаған жағдайда, прокурор наразылық келтiрiлген актiнi немесе iс-әрекеттi заңсыз деп тану туралы арызбен сотқа жүгiнедi. Сотқа арыз наразылықты қарау нәтижелері туралы хабарлама алынған кезден бастап он күн мерзімде немесе оны қараудың заңда белгіленген мерзімі өткеннен кейін беріледі. Прокурордың сотқа жүгінуі наразылық келтірілген актінің күшін сот қарағанға дейін тоқтата тұрады. Мәселен, «соңғы 3 жылда прокурорлық қадағалау шараларымен 85 мыңға жуық мемлекеттік органдардың актілері жойылған: 2005 жылы – 28 338 , 2006 жылы – 30 174, ал 2007 жылдың 9 айында 25 000-нан жоғары. 2008 жылы Бас прокуратурамен наразылық білдірген заңсыз құқықтық актілердің арасында Үкіметтің қаулысы (06. 07. 2007 жылғы №574), Кеден комитеті төрағасының екі (2) бұйрығы (13. 05. 2004 жылғы №221 және 15. 08. 2006 жылғы №277), Ішкі істер министрінің бұйрығы (20.06. 2001 жылғы №486) және т.б. актілер»[113]. Объект ретінде дау тудырып тұрған басты мәселелер Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық келісім-шарттар және Үкіметтің қаулыларымен бекітілген туынды нормативтік құқықтық актілер. Конституциялық Кеңестің нормативтік қаулылары қаншалықты Конституцияға сай келеді, қаншалықты әділетті? – деген мәселеге Қазақ ССР-нің еңбегі сіңген заңгері, адвокат Семен Гинзбург «Элитарный страж Конституции» атты мақаласында Конституциялық Кеңестің нормативтік қаулысының конституциялығына, яғни әділеттілігіне күмән келтіреді [114]. Сол сияқты соттың субъект ретінде өтінішпен жүгіну мәселесін қарастырған кезде де, Конституциялық Кеңестің шығарған шешімдерінің бірнешесінің Конституция мен Конституциялық Кеңес туралы Конституциялық заңның және Конституциялық Кеңес регламентінің ережелерін бұза отырып, шығарылғанына көз жеткізген болатынбыз. Егер Конституциялық Кеңестің нормативтік қаулыларын объект ретінде есептейтін болсақ, онда соттар нақты істі қарастырып, Конституциялық Кеңестің шешімдерін қолданып, оның адамның және азаматтың Конституциямен баянды етілген құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіретіндігіне көз жеткізетін болса, іс жүргізуді тоқтата тұрып, Конституциялық Кеңеске мұндай актілерді конституциялық емес деп тану жөніндегі өтінішпен жүгінуге міндетті. Бұл Конституцияның талабы. Бірақ, қисынды түрде қарайтын болсақ, бұл дұрыс емес. Конституциялық Кеңес – республика көлемінде Конституцияның жоғары тұруын, азаматтардың құқықтарының сақталуын, мемлекетте құқықтық заңдылықты қамтамасыз ететін орган ретінде, өзі қабылдаған қаулыларының конституциялық емес болуы мүмкін деген күмәнде болмауы керек. Сондықтан, Конституциялық Кеңестің қаулыларын объект ретінде есептегеніміз дұрыс емес. Дейтұрғанымен, мұндай дәйектер Конституциялық Кеңес қаулыларының Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық болып табылатындығын және нормативтік құқықтық акт екендігін жоққа шығармайды. Біздің пікірімізше, Конституцияның 74-бабының 3 тармағы мен 78-бабының арасындағы қайшылықтарды шешу жолдары бар. Біріншіден, Конституциялық Кеңестің нормативтік қаулыларын Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық деп тани отырып, Қазақстан Республикасы Конституциясының 78-бабына өзгеріс енгізу керек. Бұл бап келесі редакцияда жазылуы керек: «Соттардың Конституциямен баянды етілген адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіретін заңдар мен өзге де НҚА-ны қолдануға хақысы жоқ. Егер сот қолданылуға тиісті заң немесе өзге де нормативтік құқықтық акт, Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің нормативтік қаулысын және республикалық референдумда қабылданған заңдарды қоспағанда, Конституциямен баянды етілген адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіреді деп тапса, іс жүргізуді тоқтата тұруға және осы актіні конституциялық емес деп тану туралы өтінішпен Конституциялық Кеңеске жүгінуге міндетті». Республикамыз бекіткен халықаралық шарттар Конституциялық Кеңеске соттың өтінішпен жүгіну институтының негізгі құрамдас элементі – объект болып табылады ма? – деген сұрақ та біраз мәселе тудырады. Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабы 1-тармағы 3) тармақшасына сәйкес Конституциялық Кеңес Республика Президентiнiң, Сенат пен Мәжiлiс Төрағаларының, Парламент депутаттары жалпы санының кемiнде бестен бiр бөлiгiнiң, Премьер-Министрдiң өтiнiштерi бойынша мемлекетіміздің халықаралық шарттарын бекiткенге дейiн олардың Конституцияға сәйкестiгiн қарайды. Бірақ, ескере кету керек, Конституциямен белгіленген ереже алдын ала жүргізілетін конституциялық бақылауды білдіреді. Халықаралық шарттарға кейінгі конституциялық бақылауды жүргізу Конституция ережелерімен реттелмеген. Қазақстан бекіткен халықаралық шарттарды Конституцияның 4-бабының талабына сәйкес Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық деп есептегенімізбен, нормативтік құқықтық акт ретінде есептеуге болмайды. Халықаралық шарттар нормативтік құқықтық акт ретінде «Нормативтік құқықтық актілер туралы» заңның 4-бабында нормативтік құқықтық акт сатысынан көрініс таппаған. Сондықтан Қазақстан Республикасының Конституциясының, «Нормативтік құқықтық актілер» туралы заңының ережелерін басшылыққа ала отырып, халықаралық шарттарды біз соттың Конституциялық Кеңеске өтінішпен жүгіну объектісі ретінде есептей алмаймыз. Аталған халықаралық шарттар мен міндеттемелерді біз «өзге де нормативтік құқықтық актілер» санатына да жатқыза алмаймыз. Сол сияқты халықаралық шарттардың «заң» мәртебесіне ие болмайтыны айдан анық. Бірақ, Конституциялық Кеңестің тәжірибесінде мұндай халықаралық шарттар Конституциялық Кеңеске соттың өтінішпен жүгінуде объект ретінде бағаланып, ол бойынша Конституциялық Кеңестің шешімі шығарылуда. Мәселен, «Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі өзінің 2001 жылғы 7 мамырдағы N 6/2 қаулысымен Қызылорда облыстық сотының «Байқоңыр» кешенін жалға беру туралы шарттың 6-бабы, 6.12-тармағьның екініш бөлігін, «Байқоңыр» кешені аумағында құқық тәртібін қамтамасыз етудегі құқық корғау органдарының өзара іс-қимылы туралы келісімнің 5 және 11-баптарын конституциялық емес деп тану жөніндегі ұсынымын қарап, ол бойынша шешім шығарған болатын [115]. Демек, Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес, Қызылорда облыстық сотының Конституциялық Кеңеске жүгінуге міндеттілігі былай тұрсын, құқығы да жоқ еді. Конституциялық Кеңес соттың мұндай өтінішін өндіріске қабылдауға құқығы жоқ болатын. Себебі, Конституцияның талабына және оған негізделген осы қатынастарды реттейтін заңдардың ережелеріне сәйкес халықаралық құжаттар Конституциялық Кеңестің бақылау объектісі болып табылмайды. Осы орайда Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев өзінің 2002 жылғы Халыққа Жолдауында халықаралық заңнама жүйесінің орнына өз ұлтымыздың заңнама жүйесін дамытуға байланысты былай деген болатын: «Біз өзімізге халықаралық міндеттемелерді шектен тыс алып жатқан жоқпыз ба, олардың барлығы дерлік бүгінгі таңда Қазақстанның мүддесіне жауап бере ма, олар бізге өзіміздің ұлттық заңнамамызды республика Конституциясына сәйкес дамытуға кедергі болып жатқан жоқ па?»[116]. Н.Ә.Назарбаев осы аталған келісім-шарттар мен қабылдаған міндеттемелерді инвентаризациядан өткізу, яғни түгендеп, тексеріп шығу турасында нақты тапсырма берген еді. Мұндай толғаныс мемлекеттің мүдделері мен халықаралық-құқықтық құжаттардың арасындағы баланстың жай-күйіне қатысты болып отыр. Демек, халықаралық құжаттарды алдын ала конституциялық бақылаудың негізінде жан-жақты саралап алған жөн. Қажет болған жағдайда Конституцияның 72-бабы, 1-тармағы 3) тармақшасына сәйкес, Конституциялық Кеңеске жүгіну құқығына ие тиісті субъектілердің белсенді қызметтерінің негізінде Конституция ережелеріне сәйкестік мәселесін шешіп тұру қажет. Келесі мәселе, Үкіметтің қаулыларымен бекітілген туынды нормативтік құқықтық актілеріне байланысты. Қазақстан Республикасы «Нормативтік құқықтық актілері туралы» заңға сәйкес, Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң нормативтiк қаулылары нормативтік құқықтық акт болып табылады және нормативтік құқықтық актілер сатысына кіреді. Егер Конституциялық Кеңестің тәжірибесіне көз жүгіртіп өтер болсақ, онда «Конституциялық Кеңеске Республика Жоғарғы Сотының, «Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы» Қазақстан Республикасы заңының 23-бабы, 1-тармағының, 5) тармақшасын және Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 4 шілдедегі N 661 қаулысымен бекітілген, «Жинақтаушы зейнетақы қорларынан міндетті зейнетақы жарналарының, ерікті кәсіптік зейнетақы жарналарының есебінен қалыптасқан зейнетақы жинақтарынан төленетін зейнетақы төлемдерін жүзеге асыру ережесінің» (бұдан әрі – Ереже) 4-тармағының, 1) тармақшасын конституциялық емес деп тану туралы ұсынысы келіп түсті[117]. Нәтижесінде Конституциялық Кеңес Жоғарғы Соттың ұсынысын қарастырып, тиісті шешім шығарды. Енді Конституциялық Кеңестің жоғарыда баяндалған шешімі Конституцияға, Казақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы Конституциялық заңға, Нормативтік құқықтық актілер туралы Қазақстан Республикасының заңына және Конституциялық Кеңестің регламентіне қайшы келіп тұрған жоқ па? – деген сұрақты қарастыратын болсақ. Соттың өтінішпен жүгіну объектісі ретінде Үкіметтің нормативтік қаулылары қарастырылғаны дұрыс және ол құқықты да. Себебі, Үкіметтің нормативтік қаулылары «Нормативтік құқықтық актілер туралы» заңға сәйкес, нормативтік құқықтық акт болып табылады. Сондай-ақ, «Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы» Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 18 желтоқсандағы Конституциялық заңының 10 бабының 1 тармағына сәйкес, «Республика Үкiметi Конституцияның, заңдарының, Президент актiлерiнiң, өзге нормативтік құқықтық актілердің негiзiнде және оларды орындау үшiн нормативтiк және жеке қаулылар шығарады»[61]. Демек, тек Үкіметтің нормативтік қаулысы ғана нормативтік құқықтық акт болып табылады, ал жоғарыда аталған Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 4 шілдедегі N661 қаулысымен бекітілген ережесі конституциялық өндіріс объектісі болып табыла алмайды. Себебі, ереже Үкіметтің қаулысымен бекітілсін, не бекітілмесін нормативтік қаулы болып табылмайды. Конституциялық өндіріс объектісі болып тек Үкіметтің нормативтік қаулысы табылуы тиіс. Ереже – нормативтік қаулы емес, керісінше туынды нормативтік құқықтық акт болып табылады. Конституцияның 78-бабында объект ретінде нормативтік құқықтық акт көзделген. «Нормативтік құқықтық актілер туралы» заңға сәйкес, нормативтік құқықтық актінің құрамында басқа да актілермен қоса, Үкіметтің нормативтік қаулылары көрініс тапқан. Мұнда нормативтік құқықтық акт ретінде Үкіметтің қаулысымен бекітілген ереже көрініс таппаған. Сонымен қатар, «Нормативтік құқықтық актілер туралы» заңның 3-бабы, 2 тармағы, 4) тармақшасына сәйкес, Қазақстан Республикасы Үкіметінің нормативтік қаулылары – нормативтік құқықтық актілердің негізгі түрлеріне жатады. Ал осы заңның 3-бабы, 3 тармағы, 2) тармақшасына сәйкес ереже – нормативтік құқықтық актілердің туынды түрлеріне жатады. Демек, ереже – қаулының туындысы. Сондықтан да, ереже – соттың өтінішпен жүгінуде объекті болып саналмауы тиіс еді. Бірақ, Конституциялық Кеңес мұндай туынды нормативтік құқықтық актілерді өз өндірісіне қабылдап, оны қарастырып, тиісінше шешімдер шығаруда. Мәселен, «Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі Қостанай облысының мамандандырылған ауданаралық экономикалық сотының (бұдан әрі – сот), Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2002 жылғы 25 мамырдағы N569 қаулысымен бекітілген, Салық төлеушінің билік етуі шектелген мүлкін салық берешегі есебіне сату жөнінде мамандандырылған аукцион өткізу ережесінің (бұдан әрі – Ереже) 13-тармағын конституциялық емес деп тану жөніндегі ұсынысын конституциялық іс жүргізуге қабылдады[118]. Нәтижесінде бұл актіге қатысты да конституциялық өндірісті қозғап, нормативтік қаулы шығарды. Конституциялық Кеңеске соттың өтінішпен жүгіну институтының объектісін саралаудың негізінде және халықаралық тәжірибені басшылыққа ала отырып, бұл институттың объектісін белгілеуге болады. Ол – Президенттің қабылдаған нормативтік актілері, заң шығару, атқару, сот биліктерінің шығарған нормативтік құқықтық актілері және Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шарттары, республиканың басқа да мiндеттемелерi табылуы тиіс. Дегенмен, біздің пайымдауымызша, сот өтінішті Конституциялық Кеңес өндірісінен қайтару туралы шешімін шығарған кезде, өзінің не себепті мұндай қадамға барғандығы жөнінде ақпарат беріп, оны дәйектеп, дәлелдеуі қажет. Мәселен, Конституциялық Кеңеске Қарағанды облысы, Балхаш қалалық сотымен азаматты қылмыстық кодекстің 259-бабы, 1 тармағымен айыптау жөніндегі қылмыстық іс бойынша іс жүргізуді тоқтата тұрып, сату мақсатынсыз заңсыз сақталатын есірткі заттарының көлемі туралы мәселелерді реттейтін кейбір нормативтік құқықтық актілерді конституциялық емес деп тану жөніндегі өтініш жолданған болатын. Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы Конституциялық заңда өтініштің нысаны мен мазмұнына қойылған талаптарды дұрыс сақтағанының нәтижесінде өтініш Конституциялық Кеңестің өндірісіне қабылданып, ол бойынша Конституциялық Кеңестің мүшесі – баяндамашы белгіленіп, конституциялық өндіріске қажетті материалдар жинақталып, мемлекеттік органдардың қорытындылары сұратылып алынған болатын. Сонымен қатар, баяндамашы мен Конституциялық Кеңестің аппараты конституциялығы тексеріліп жатқан актіні қабылдаған мемлекеттік органдарға (Парламенттің Сенаты мен Мәжілісі, Үкімет және Ішкі істер министрлігі) конституциялық өндіріске қатысушыларды анықтау мақсатында хабарлама жіберген болатын. Балхаш қалалық сотының өтініші бойынша конституциялық өндіріске қажетті материалдардың барлығы жинақталып, үш (3) нормативтік құқықтық актілердің ережелерін конституциялық емес деп тану жөніндегі Конституциялық Кеңестің шешімінің жобасы әзірленіп қойылған болатын. Бірақ, Конституциялық Кеңестің отырысын белгілемес бұрын өтініш субъектісі – Балхаш қалалық соты өзінің берген өтінішінен бас тартты. Өтініш субъектісі конституциялық өндірісті қысқарту туралы шешімін былай келтірді: «Конституциялық Кеңеске өтінішпен жүгінуге негіз болған нақты іс бойынша мәселелер сот тәжірибесі кезінде өзінің шешімін тапты». Конституциялық Кеңес Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы Конституциялық заңының 30-бабы 1 тармағы 1 тармақшасын және 32-бабын негізге ала отырып, субъектінің өзi мәлiмдеген өтiнiштен бас тартуына байланысты Балхаш қалалық сотының өтініш бойынша конституциялық өндірісті тоқтату туралы қаулы шығарды[119]. Бұл әділетті ме? – деген заңды сауал туындайды. Мұнда өтініш Конституциялық Кеңестің конституциялық өндірісіне қабылданып, ол бойынша баяндамашы белгіленіп, бұл актінің қабылдануына қатысы бар мемлекеттік органдардың өкілдері шақыртылып қойғаннан кейін және ең бастысы, сот нормативтік құқықтық актілер кеңістігінен алып тастау жөніндегі ережелерді конституциялық емес деп тану туралы Конституциялық Кеңестің нормативтік қаулысының жобасы әзірленіп қойған кезде, өтінішпен жүгінуші субъектінің «Конституциялық Кеңеске өтінішпен жүгінуге негіз болған нақты іс бойынша мәселелер сот тәжірибесі кезінде өзінің шешімін тапты», – деп жолдаған хатының негізінде конституциялық өндіріс қысқартылып кетеді. Сот Конституциялық Кеңеспен конституциялық емес деп танылуға тиіс нормативтік құқықтық актілерді қайтадан нормативтік құқықтық актілер кеңістігінде қоғамдық қатынастарды реттеп жүре беруіне мүмкіндік береді. Демек, конституциялық емес деп танылуға тиіс нормативтік құқықтық актілер әрі қарай әрекет ете береді деген сөз. Негізінде заңның талабына сәйкес, Конституциялық Кеңеске сот өтінішпен жүгінер алдында нақты іс бойынша істі тоқтата тұруға міндетті. Тағы да заңды сауал туындайды. Егер сот нақты іс бойынша істі тоқтата тұрған болса, қалайша Конституциялық Кеңеске өтінішпен жүгінуге негіз болған нақты іс бойынша мәселелер сот тәжірибесі кезінде өзінің шешімін табады? Біздің пікірімізше, осы қатынасты реттейтін заңнамаға өзгеріс енгізу керек. Соттар нақты істі тоқтата тұрып, Конституциялық Кеңеске жолдаған өтініштерін өздерінің жеке пайымдаулары бойынша тек ерекше жағдайларда ғана кері қайтып алулары қажет. Оның өзінде де сот Конституциялық Кеңестің отырысына келіп, конституциялық өндіріске жиналған барлық қатысушылардың алдында өзінің істі кері қайтару туралы өтініш жолдануына негіз және себеп болған мән-жайларды баяндап беріп, конституциялық өндіріске қатысушылардың сұрақтарына жауап беруі тиіс. Тағы бір мысал, «Конституциялық Кеңес өз өндірісіндегі Ақмола облыстық сотының өтінішін, Кеңестің отырысында Жоғарғы Соттың өкілі, Жоғарғы Соттың азаматтық істер жөніндегі алқа төрағасының міндетін атқарушы Ақылтай Касимовтың Ақмола облыстық сотының өз өтінішінен бас тарту туралы жазбаша талабын беру арқылы өндірістен қысқартты. Жоғарғы Соттың, Үкіметтің, ІІМ-ң ақпараты бойынша, Конституциялық Кеңеске облыстық соттың өтінішпен жүгінуі – құқық қолдану тәжірибесінде аталған заңның нормасын дұрыс қабылдамау мен түсінбеудің нәтижесінде болып отыр»[120]. Бұл жерде Жоғарғы Соттың қандай да болмасын өкіл болып облыстық соттың мүддесін қорғауы дұрыс емес. Конституциялық Кеңес тек ерекше жағдайларда ғана өзінің өндірісіне қабылдап қойған заңды немесе өзге де нормативтік құқықтық актілерді қысқартуы тиіс. Бірақ, бұл тек ерекше жағдайда болуы керек және бұл ерекше жағдайлар өз кезегінде Конституциялық заңда көрініс табуы тиіс. Сондықтан да, Конституциялық Кеңеске республика соттарынан тиісті өтініш келіп түсіп, өтініш Конституциялық Кеңестің өндірісіне қабылданған болса, онда ол конституциялығы жағынан Кеңестің отырысында толықтай тексеріліп, тек нормативтік қаулы түрінде шығуы тиіс. Билік тармақтарының тепе-теңдік әрі тежемелік қағидасын жетілдіруге бағытталған заң шығарушы мен атқарушы биліктің қабылдаған нормативтік құқықтық актілерін конституциялық емес деп тану бойынша сот билігінің өтініші негізінде Конституциялық Кеңестің қабылдаған қорытынды шешімдері республикалық ресми басылымдарда, Конституциялық Кеңестің Жаршысында, сондай-ақ Конституциялық Кеңестің нормативтік қаулылары жинағында қазақ және орыс тілдерінде жарияланауы тиіс. Заңнамаға сәйкес соттың өтініші бойынша шығарылған конституциялық бақылау органының шешімін орындау үшін қолданылған шаралар туралы оған тиісті мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар Конституциялық Кеңес белгілеген мерзімде хабарлауы керек. Дейтұрғанымен, тәжірибеде, өкінішке орай, Конституциялық Кеңестің шығарған шешімдерінің барлығы дерлік орындала бермейді. Оның өзіндік себептері мен салдары бар. Егер шетелдік тәжірибеге көз салар болсақ, кейбір ғалымдар конституциялық бақылау органының шығарған шешімінің орындалуын қадағалау функциясы прокуратура органдарына жүктелген міндет деп түсінеді[121]. Сондай-ақ, Конституциялық Сот шешімін орныдауды қамтамасыз ету Конституция бойынша республика Президентіне жүктелген мемлекет те бар[122]. Демек, соттың өтініші бойынша жарық көрген конституциялық бақылау органының шешімдері әр елде әртүрлі жолмен және әртүрлі әдіс-тәсілдермен жүзеге асырылады. Біздің елде де соттың өтініші бойынша шығарылған Конституциялық Кеңестің шешімдерін орындау мәселесі үлкен мәселе болып тұр. Біздің пікірімізше, бұл мәселе бойынша арнайы заңнамалық акті қабылдау қажет. Парламент пен Үкіметтің қабылдаған актілерін конституциялық емес деп тану бойынша соттың өтініші бойынша конституциялық бақылау органының қорытынды шешім қабылдауы соттар үшін, Қазақстан Республикасы Конституциясының 74-бабының 2-тармағымен, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы Конституциялық заңның 39-бабының 2 тармағында көзделген заңды салдарға әкеп соқтырады. Ол – конституциялық емес, оның ішінде адамның және азаматтың Конституцияда баянды етілген құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіреді деп танылған заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілер заңдық күшiнен айрылатындығынан, қолданылуға жатпайтындығынан және олардың күші жойылатындығынан көрініс табады. Демек, конституциялық емес деп тапқан заңға немесе өзге де нормативтік құқықтық актілерге негiзделген соттардың және өзге құқық қолданушы органдардың шешiмдерi орындалуға жатпайды. Заң ғылымдарының докторы, профессор С.Н. Сабикеновтың пікірінше, конституциялық қадағалау органдары (квазисоттық органдар) конституциялық қадағалауды тұрақты түрде жүзеге асырады, олардың шешімдері түпкілікті болып табылмайды. Олар негізінде алдын ала, консультативтік мазмұнға ие болады (Францияның Конституциялық Кеңесі, КСРО-ның конституциялық қадағалау Комитеті, Қазақстанның Конституциялық Кеңесі және т.б.)[123]. Әлемнің көптеген мемлекеттерінде конституциялық бақылау органдарының шығарған актілері түпкілікті болып келеді және шағымдануға жатпайды. Дейтұрғанымен, кейбір мемлекеттерде мұндай шешімдер түпкілікті болмайды. Мәселен, Польша, Румыния, Эквадор, Намибия, Эфиопия мемлекеттерінде конституциялық бақылау органдарының заңды немесе нормативтік құқықтық актілерді конституциялық емес деп тану туралы шешімдері Парламентпен келісілуі тиіс[124]. Соттың немесе кез келген заң бойынша жүгінуге құқығы бар субъектінің өтініші бойынша оны өз өндірісінде қарастырғаннан соң Конституциялық Кеңес қорытынды шешім қабылдауы керек. Шешім оны қабылдаған күннен бастап күшіне енеді, республиканың бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті, түпкілікті болып табылады және шағымдануға жатпайды. Бұл конституциялық ереже. Дейтұрғанмен, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы Конституциялық заңының 40-бабында, «егер Конституциялық Кеңестің шешімі мемлекеттік шығыстарды ұлғайтуды немесе мемлекеттік кірістерді қысқартуды талап еткен жағдайда, Конституциялық Кеңес өзі қабылдаған шешімдердің орындалу мерзімдерін Қазақстан Республикасының Үкіметімен келісім бойынша белгілейді» дейтін ереже бар. Біздің пайымдауымызша, Конституциялық Кеңес өзінің шешімдерінің орындалу шегі мен мерзімін ешқандай мемлекеттік органдармен келісуге құқығы жоқ. Себебі, Конституциялық Кеңес өзінің Конституциямен берілген құқықтық табиғатына сәйкес, Конституцияның жоғары тұруын, адамның және азаматтың Конституциямен баянды етілген құқықтары мен бостандықтарының сақталуын, мемлекеттік билік тармақтарының арасындағы құқыққа байланысты дау-таластарын шешуде арбитр ретінде қызмет етіп, мемлекеттегі тұрақтылықты, құқықтық заңдылықты қамтамасыз ететін бірден-бір мемлекеттік орган болып табылады. Бұл ереже мемлекеттік билік тармақтарының тепе-теңдік, әрі тежемелік қағида бойынша дамуына нұқсан келтіруде. Сонымен қатар, бұл ереже соттардың тәуелсіз билік тармағы болып қалыптасуына да өзінің кедергісін келтіруде. Өйткені, соттың өтініші бойынша нақты істе қолдануға тиіс заң немесе өзге де нормативтік құқықтық актілер конституциялық емес деп танылып, мемлекеттік шығыстарды ұлғайтуды немесе мемлекеттік кірістерді қысқартуды талап еткен жағдайда, оның орындалуын Үкіметпен келісу керек. Білуімізше Парламентпен қабылданатын заң жобаларын әзірлеу барысында оларға ғылыми, құқықтық, сыбайлас жемқорлыққа қарсы және т.б. сараптамалар жүргізіледі. Олар біраз қаржыны талап ететіні анық. Бұл туралы алдыңғы бөлімдерде айтып өткен болатынбыз. Егер соттың өтініші бойынша Конституциялық Кеңес белгілі бір заңды конституциялық емес деп таныса, аталған саладағы қоғамдық қатынастарды реттеу үшін Үкіметпен жаңа заң жобасы әзірленуі тиіс. Заң жобасын әзірлеу жоғарыда баяндалған мәліметке сәйкес біршама қаржылық ресурсты талап ететіні анық. Сонда конституциялық емес деп танылған заңды нормативтік құқықтық актілер санатынан алып тастау бойынша, яғни конституциялық емес деп тану жөніндегі шешімді орындау бойынша конституциялық бақылау органы Үкіметпен келісуі керек пе? Біздіңше, Конституциялық Кеңес өзінің құзіретіне сәйкес жүгінуге құқығы бар субъектілердің өтініштерінің негізінде конституциялық іс жүргізу барысында өзінің шығарған шешімдерінің орындалмай қалуы мүмкін деп жан-жаққа алаңдамай, Конституция мен құқықты басшылыққа ала отырып әрекет етуі керек. Егер Конституциялық Кеңес өзінің шығарған шешімінің орындалуын және оның мерзімін Үкіметпен келісім бойынша белгілейтін болса, онда бұл мемлекеттік органды тәуелсіз, тек Конституцияға бағынатын орган деп айтуға болмайды. Демек, бұл орган өздігінше шешім қабылдай алмайды деген сөз. Ал жалпы алғанда, Конституциялық Кеңестің қызметі биліктің тармақтарының өзара әрекеттестік тетіктерін жетілдіруге үлкен үлес қосуда. жүктеу/скачать 1,24 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|