Сөйлеу тілін зерттеу бағдарламасы

 

13 

Бұны  1960  жылдары  әйгілі  орыс  лингвисі  М.В.Панов,  кейін  Е.А.Земский 

жетекшілік  ететін  ғылыми  қызметкерлер  тобы  ұсынды.  Сӛйлеу  тіліне  ең  алғаш 

белгіленген  әдебитілмен  қатар  ӛмір  сүретін  жүйе  ретінде  кӛзқарас  қалыптасты.  Сӛйлеу 

тілінің  кез-келген  жүйесінде,  фонетика  болсын,  морфология  не  синтаксис  болсын, 

міндетті  түрде  сӛйлеу  тілінің  заңдылығы  орын  алады.  Сӛйлеу  тілінің  ерекшелігі  негізгі 

мағлұмат мәтінде емес, жалпы алғанда қарым-қатынас жағдайына байланысты. Сӛйлеуші 

ойламай-ақ,  тыңдаушының  сол  әңгімеден  қажетті  мағлұматты  алатынынбағдарлайды. 

Себебі, оған қарым-қатынас жағдайының кӛптеген мазмұны белгілі. Бұл – қарым-қатынас 

мүшелерінің ым-ишараты, іс-әркеттің уақыты мен орны, сол ортадаға тән сӛйлеу әдеті. 

Мәселеге  былай  келу  арқылы  сӛйлеу  тілінғана  емес,  қарым-қатынас 

стратегиясын, басқа да маңызды мәселерді шешуге болады.  

Соның  бірі  –  сӛйлеу  қателерінің  мәселесі  қате  ұғымы  тек  норма  ұғымымен 

салыстырғанда айқындалады. Қазіргі орыс тілінде 2 функцияналдық жүйенің – сӛйлеу тілі 

және  белгіленген  әдеби  тілдің  болуы  екі  әрбасқа  норманың  болуына  әкеп  соғады. 

Нәтижесінде қайқайсысы қате, қайсысы норма екенін анықтау керек.  

Ым-ишара тілін оқу бағдарламасы. Екі жүйені қатар – сӛйлеу тілі мен әдеби тілді 

кодтау жүйесі мүкіс тұлғалардың ым-ишара тілін түсіну үші ӛнімді.  

Мүкістердің  ым-ишара  тілі  –    бұл  «туа  біткен»  мүкістік  және  ерте  мүкістікке 

ұшыраған тұлғалар үшін «ана» тіл. Ым-ишара тілі қарым-қатынас құралы ертінде баланың 

ата-анасы мүкіс болса немесе мүкістер ұжымында ӛмір сүрсе ғана қалыптасады. Осы ым-

ишара  тілін  игеру  баланың  ақыл-есінің  дамуы  мен  әлеуметке  сіңіуіне  апаратын  жол.  М-

ишара тілі ӛзінің қызметі жағынан сӛйлеу тіліне пара-пар. Сонымен қатар ым-ишара тілі 

сӛйлеу  тілі  сияқты  кинетикалық  калька  емес,  қарым-қатынас  әмбебаптылығы  мен 

ерекшелігі  бар  шартты  белгі.  Соңғысы  әсіресе  ым-ишара  тілінің  материалдық  ӛмір  сүру 

формасымен байланысты, себебі, ол бір немесе екі қолмен, әртүрлі жылдамдықта әрі ым-

ишарамен  жалғасатын  кеңістікте  іске  асады.  Қарапайым  тіл  сияқты  ым-ишара  тілі  де 

тұрақты.  

Ым-ишара  тілімен  қатар,  мүкістер  әлеуметінде  калькаланған  белгілі  бір 

мӛлшерде  орыс  әдеби  тілінің  кинетикалық  кӛшірмесі  ретіндегі  ым-ишара  сӛйлеу  тілі 

қызмет  атқарады.  Дәл  осы  калькаланған  ым-ишара  тілін  теледидардағы  жаңалықтарды 

беретін  аудармашы  қолданады.  Мүкістер  калькаланған  ым-ишара  тілін  ресми  сӛйлеу 

тілінде қолданады.  

Мүкістер  калькалаған  ым-ишара  тілі  мен  сӛйлеу  тілдерін  кодталған  әдеби  тіге 

қарама-қарсы салыстыра қолдану арқылы зерттеу нәтижелі болып келеді.  

Сӛйлеу  тіліне  (ым-ишара  тіліне  де)  2  қарама-қарсыласатын  тенденция  тән: 

бӛлшектену,  ықшамдалу,  синкреттілік.  Мысалы,  мағына,  әдеби  тілде  бір  лексемамен 

білдірілсе, сӛйлеу тілінде бӛлшектенеді, «ручканы» «чем писать» ретінде де атайды. Ым-

ишара сӛйлеу тілінде атауыштық модельдің түрі ретінде [ягода]+[черный]+[язык] черника 

лексемасы болып табылады.  

Орыс сӛйлеу тіліндегі жалғаулықсыз тіркесулеркӛрініс табады.  Я в больницу зуб 

болит  еду,  екі  фразаның  бір  бүтінге  айналуы.  Она  жила  где-то  под  Москвой  была  ее 

деревня.  Ым-ишара тілінде ымдарды күрделі  құрылымға біріктіру кездеседі, мүшелердің 

арасындағы  байланыс  жағдай  негізінде  айқындалады.  Сӛйлеу  тілінде  «сілтеме» 

мағынасындағы  вещ,  штука,  дело  сӛздері  кез-келген  сӛзді  алмастырады.  Ым-ишара 

тілінде  синкретизмнің  белгілі  бір  ишара  істеуші,  істі  және  істеу  нәтижесін  білдіруі 

мүкістердің  ым-иашар  тілі  қарым-қатынас  тілі  екенін  дәлелдейді.  Кез-келген  қарым-

қатынас жүйесі сол әлеуметтің мәдениетін дамытып, қызметін қалыптастырады.  

Тақырып №2. Психолингвистика тарихынан 

жүктеу/скачать 0,96 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: