Психолингвистика пәні бойынша
жүктеу/скачать 0,96 Mb. Pdf көрінісі
|
p170220161
| snapshot
60,4
(22) SNAPSHOT 64,8
(23) SnapSHOT 74,9
Сонымен қатар, сӛзді қабылдау оның тікелей диструбуциясы және кӛпмағыналылығымен де анықталады.
(24) Питон поймал мышь. Питон тышқан ұстады. (25)
Джон поймал мышь. Дәулет тышқан ұстады. (26)
Джон поймал мяч. Дәулет доп ұстады.
Бұл сӛйлемдердегі «ұстады» сӛзі реципиент тарапынан әр түрлі мағынада қабылданады. (24) сӛйлемде ол «жеді» сӛзіне синоним, бірақ (25) сӛйлемге сәйкес емес. (26) сӛйлемге «қағып алды» деген мағынада қолдануға болады. Кӛпмағыналы сӛзді ұғыну барысында олардың бірнеше мағынасы сӛз ӛзінің белгілі контекстік мәніне ие болғанға шейін бір-бірімен бәсекелеседі. Осыған байланысты контексті ауызша және жазбаша тілде мағыналық тұрғыдан аяқтаушы және оның құрамына енентін жеке бӛлек фрагменттер – сӛздердің мән-мағынасын түсінуге мүмкіндік беруші ретінде қарастырамыз. Екі мағыналы фразаларды қабылдау заңдылығын және бұндағы контекстің рӛлін түсіну үшін ӛте кӛп эксперименттер жүргізілген болатын. Солардың бірінде сыналушыларға екі мағынаға ие болған «жучки» (қоңыздар) деген сӛз (жәндік және құпия түрде тыңдауға арналған қондырғы) бар мәтінді компьютер мониторында кӛрсетілді. Мәтінде ол тек бір ғана мағынада, яғни жәндік мәнінде берілді (27).
(27)
В народе говорили, что правительственные здания нашпигованы проблемами. Человек не удивился, когда обнаружил несколько паучков, тараканчиков и разных жучков в углу своего кабинета. Жұрттың айтуына қарағанда, мемлекеттік ғимараттар проблемалармен толтырылған. Ӛзіңнің кабинетіңнің бұрыштарынан бірнеше ӛрмеші, таракандар және әр түрлі қоңыздар кӛргенде таң қалмайсың.
Сыналушы топың біреуіне мониторға (жоғарғы жағына) контекстік жағынан сәйкес келетін сӛз (құмырсқалар) кӛрсетілді. Келесі топқа кӛпмағыналы сӛздің контекстік жағынан сәйкес келмейтін (шпион және тігінші) мәтін ұсынылды (28). Сыналушыларға берілген сӛздің мағынасын түсінген кезде пернелер тақтасында тиісті пернені басуы қажет. Басқа сыналушыларға да бұл сӛздер мониторда берілген болатын, бірақ бұл сӛздері бар екі сӛйлем кӛрсетілгенннен кейін ұсынылған болатын. Нәтижесінде кӛпмағыналы сӛз қабылдау кезінде екі мағынасы бар сӛз ретінде ұғынылады (сӛзді қабылдау жылдамдығындағы айырмашылық 715-708=7 мсек, кӛп емес) және бұдан мән-мағына айқындалушы контексті қабылдағаннан кейін ғана қажетті мән-мағынасына ие болады (айырмашылық 894-795=99 мсек, айтарлықтай айырмашылық).
Сӛз типі Білдірілетін уақыты, мсек Тез арада Кешіктірілген (28) Контекст жағынан сәйкес муравей/құмырсқа 708 795
Контексті жағынан сәйкес емес шпион/ тыңшы 715
894 Контексті жағынан швея/тігінші 746 848
54
сәйкес емес
Сӛздердің басқа сӛздермен сол семантикалық кеңістікте ара қатынасын белгіленуі сӛзді қабылдаудың тағы бір ерекшілігі болып табылады.
(29) Канарейка может петь. Шымшық сайрай алады. (30)
Канарейка может летать. Шымшық ұша алады. (31)
У канарейки есть кожа. Шымшықта тері бар.
Шымшықтың ең белгілі қасиеті оның сайрай алу қабілеті болып табылады (29). Шымшыққа тән ұша алу қабілеті оның құстар класына жататындығымен анықталады (30). Ал терісінің болуы оның тірі жануарлар қатарына жататындығымен байланысты (31). Басқаша айтқанда, сайрау мен тері арасындағы семантикалық арақашықтық қарағанда, сайрау мен ұшу арасындағы семантикалық арақашықтық аз. Бұған қарағанда (31) фразаны қабылдау қиын болады. Шымшық сӛзінің сӛйлеу иесінің тілдік санасында жануарлар класынан гӛрі құстар класына жақын. Егер тахитоскопта берілген сӛздер ӛзара бір-біріне ассоциативті түрде жақын болса мағынасы жете түсінілуі тезірек болады да (32,33), егер алыс болса баяуырақ жүзеге асады (34,35).
(32) хлеб масло Ассоциатвті жақын нан май (33)
медсестра врач медбике дәрігер (34)
медсестра масло Ассоциатвті жақын емес
(35)
хлеб врач нан дәрігер
Бұның ӛзі адамның тілдік санасында сӛздердің ассоциативті байланысының психолингвистикалық шындығын растайды. Психолингвистиканың қарқынды түрде зерттелуші проблемаларының қатарына жүктеу/скачать 0,96 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|