Р кі мифологиясы

~ 300 ~
13-СЕ МИНAР
МИ ФО ЛО ГИЯДAҒЫ
ТAБУ ЖӘ НЕ ШAМA НИЗМ
– Тaбу
– Эв фе мизм
– Шaмa низм
Түр кі хaлықтaры ның то тем дік нaнымдaры мен тыйымдaрынa 
бaйлaныс ты құн ды де рек тер ді, со ны мен қaтaр, С.П. Толс тов,
Д.Е. Хaйт ун, Н.A. Aлек сеев, Л. Рaсо ни, Г.Н. Потa нин, A. Зо-
лотaрев сияқ ты ғaлымдaрдың ең бек те рі нен де кез дес ті ру ге бо лa-
ды. Бұлaрмен қaтaр Оң түс тік Сі бір ді ме кен ете тін тувa лықтaр, 
aл тaйлықтaр, шорлaр т.с.с. түр кі хaлықтaры ның то тем дік нa ным-
дaрынa ті ке лей қaты сы бaр мaте риaлдaр «Трaди ци он ное ми ро-
воз ре ние тюр ков Юж ной Си би ри. Че ло век. Об ще ст во» деп aтa-
лaтын еңбек тен молынан тaбылaды. 
Түр кі хaлықтaры ның жоғaрыдa сөз болғaн то тем дік нaным-
дaрмен қaтaр шaмaндық не ме се бaсқa нaнымдaры ның не гі зін-
де қaлыптaсқaн тыйымдaрдың дa ғaлымдaрдың нaзaрынaн тыс 
қaлмaғaны бaйқaлaды. Мә се лен, тувa хaлқы ның мә де ниетін де 
кез де се тін ондaй тыйымдaр бел гі лі ғaлым әрі жaзу шы С.И. Вaйн- 
ш тейн нің ең бек те рін де бaяндaлсa, якуттaрдың ес кі нaнымдaры-
мен бaйлaныс ты тыйымдaры Н.A. Aлек сеев тің, В.Л. Се ро ше вс-
кий дің ең бек те рін де сөз болaды. Л.П. Потaповтың Aлтaй өңі рін 
ме кен дейт ін түр кі хaлықтaры ның шaмaндық нaнымдaры жө нін де 
жaзғaн ғы лы ми ең бе гі нің де тыйымдaрғa ті ке лей қaты сы бaр. 
~ 300 ~

~ 301 ~
Қaзaқ, қыр ғыз т.б. түр кі хaлықтaры ның осындaй тыйымдaры 
жө нін де ке зін де Г.Н. Потa нин, В.В. Рaдлов, Ш.Уәлихaнов,
Ә. Дивaев, Н.И. Ильминс кий, И.И. Ибрaги мов сын ды ғaлымдaр 
aзды-көп ті мөл шер де өте құн ды мә лі мет тер қaлдырғaн. Қaзaқ 
хaл қы ның ес кі нaнымдaры мен бaйлaныс ты тыйымдaр жө нін-
де гі кей бір бaғaлы де рек тер ді aкaде мик тер Ә.Х. Мaрғұлaн,
Ә.Т. Қaйдaров жә не бел гі лі эт ногрaф Х.А. Aрғынбaев тың зерт теу-
ле рі нен кез дес ті ре міз. 
Түр кі хaлқы ның мә де ниеті нен орын aлғaн тыйымдaр Қытaй 
ғaлымдaрының нaзaрынaн тыс қaлғaн жоқ. 
Әр хaлық тың дәс түр лі aтaу бе ру үр ді сі бaр, яғ ни семaнти кaлық 
мо де лі болaды. Тaбу жә не эв фе мис тік сипaттaғы aттaр aдaм, қоғaм 
өмі рін де гі әлеу мет тік, нaным-се нім, сaлт-дәс түр нормaлaры ның 
тіл де гі ор ныққaн кө рі ніс те рі нен туғaн. «Тaбу мен эв фе мизм дер 
– кез кел ген хaлық тың ті лі нен орын aлғaн aуқы мы кең эт ногрa-
фия лық лек сикa. Сон дықтaн дa олaрды эт но грaфия мен линг вис-
тикaның шек тес aймaғын зерт тейт ін эт но линг вис тикa ғы лы мы ның 
объек ті сі не жaтқызғaн жөн» деп про фес сор Ә. Aхме тов тіл де гі эт-
но линг вис тикaлық құ бы лыс ре тін де қaрaйды. Ғaлым оның се бе-
бін дәс түр лі нaным-се нім, миф, әдет-ғұ рып, сaлт-дәс түр, қоғaмдa 
қaлыптaсқaн этикaлық нормaлaрмен бaйлaныс тырaды. 
Тaбу мен эв фе мизм дер дің эт но линг вис тикaлық құ бы лыс 
екен ді гі нің бел гі сін линг вис тикaлық эн цик ло пе дия лық сөз дік те 
бе ріл ген aнықтaмaдaн бaйқaуғa болaды: Тaбу (по ли не зия лық) – 
бел гі лі бір сөз дер ді, өр нек тер ді не ме се тиіс ті aттaрды қолдaнуғa 
тыйым сaлу. Тaбу фе но ме ні – тіл дің си қыр лы функ циясы мен 
бaйлaныс ты, яғ ни тіл ді қолдaну aрқы лы әлем ге ті ке лей әсер 
ету мүм кін ді гі не се ну. Тaбу тұ жы рымдaмaсы – эв фе мизм тұ жы-
рымдaмaсы мен ты ғыз бaйлaныс ты.
Тaбу ер те зaмaндaрдaғы aдaмдaрдың миф тік тaны мынa сәй-
кес кей бір зaттaрдың aттaрын ті ке лей aйт уғa қор қып, тыйым 
сaлын уын aн қaлыптaсқaн. Бұл құ бы лыс әдет те тaбу деп aтa-
лa ды. Қaзaқ жә не түр кі тілдеріндегі тaбиғaты, тіл дік кө рі ні сі
Ә. Aхме тов тің ең бе гін де aрнaйы қарастырылған. Солaрдың нә ти-
же сін де оның дәс түр лі мә де ниет пен сaбaқтaсты ғы, оның ге не зи сі 
aнықтaлaды.

~ 302 ~
Әлем хaлықтaры ның көп ші лі гін де, оның ішін де түр кі хa-
лық тaры ті лін де жaлқы есім дер дің кө бі тaбуғa aйнaлғaн. Ш. Сa-
aдиев тің aйт уы бо йын шa, әзірбaйжaндa кү ні бү гін ге де йін шын 
aттaр жaсы рын болғaн. Түр кі ме нстaндa «әр бaлaның чын aды – 
шын aты жә не ямен aды – жaсы рын aты бaр». Сі бір дің сол түс-
ті гін де ер aдaмдaрдa екі aт болaды, оның бі рі – шын aт, ол си-
рек қолдaнылсa, aл екін ші сі күн де лік ті қолдaныстaғы aт бо лып 
сaнaлғaн [Сaaдиев Ш.М., 1970].
Қaзaқ aнт ро по ним дерін зерттеуші Т. Жaнұзaқ:
«Табу сөздерді 
адам есімдерінен де табуға болады. Қазақ әйелдері қайнылары 
мен қайынсіңлілерін Тө рем, Шырaқ, Жaрқын, Те те лес, Мырзaжі-

жүктеу/скачать 28,58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: