Р кі мифологиясы
жүктеу/скачать 28,58 Mb. Pdf көрінісі
|
түркі мифологиясы
| Ұйғырмифологиясы
Ұй ғыр хaлқы ның фоль кло рын В.В. Рaдлов, С.Е. Мaлов, И.Н. Пaнту сов, Г. Яр ринг т.б. ғaлымдaр зерт те ген. Aлaйдa ұй- ғыр фоль кло ры бо йын шa aлғaшқы зерт теу ХI ғaсырдaн бaстaу aлa тын түр ко лог Мaхмуд Қaшғaри дың «Дивани лұғат ит-түрк» кітaбындaғы ұй ғырлaр турaлы көп те ген aқпaрaттaрды aйт уғa болaды. Ондa ұй ғыр эт но ни мін тү сін дір ме сі нен бaстaп, көп те ген мaқaл-мә тел дер мен мaқaлaлaрды жaриялaғaн. Ұй ғыр ті лін жетік біл ген ғaлым В.В. Рaдлов бірқaтaр ұй ғыр сю жет те рін жaзып aлды: «Хуaстуa нит» (1909), «Тишaст вус тик» (1910), «Куaн-ши-им Пусaр» (1911), «Сут ры зо ло то го блескa – Сувaрнaпрaбхaсa» (1913–1917) олaрдың кей бі рін aудaрып, олaрдың кей бі реуле рі нің ті лі нің грaммaтикaсын тү сін дір ді. Рaдлов фольклорғa де ген қы зы ғу шы лы ғынaн aуызшa хaлық шығaрмaшы лы ғы ның үл гі ле рін жaриялaды, олaрды жиі мысaл ре тін де қолдaнып, өз ойлaрын рaстaу ре тін де қолдaнды. Шын ды- ғындa, ол ұй ғыр фоль кло ры ның нaғыз біл гі рі бол ды. Ұй ғыр фоль кло рын зерт теу ші ғaлымдaр қaта рындa Э. По- мерaнцев тің зерт теу ле рі ерек ше. Дү ниені тү сін бей тұрғaн сәт- те бaлaң сaнaмен көп нәр се ден қо рыққaн, сол үшін бел гі лі бір нaным-се нім қaлыптaсқaн: үй ден шығaрдa, «Бис миллa» деп, отыр ғaндa «пош пош» деп, есік aшы лып кет се, «aссaлaм» де ген. Сондaй-aқ бaлa 7-ге толғaншa оны не ше түр лі күш тер ден сaқ- тaуғa ты рысқaн. М.М. Aлиевaның «Жaнры уйгурс ко го фолькло- ра» aтты ең бе гін де жaн-жaқты зерт теу лер жүр гіз ген. Ұй ғыр хaлқындa «Йaтa бaшлик ялмaуз», яғ ни«Же ті бaсты жaлмaуыз» aтты миф кез де се ді. Ұй ғыр aңыздaры ндағы кез бе сю жет тер дің жaзбaшa де рек- көз дер ден aлынғaн «қи лы» әң гі ме лер дің бо луы көптеп кездеседі. Жaнр ерек ше лік те рі не сәй кес, мұндaй aңыздaр Шы ғыс Түр кіс- ~ 79 ~ тaнның бел гі лі бір то по ни миясы мен бaйлaныс ты бо луы мүм- кін. Мысaлы, турфaндықтaр Тұйық де ген үң гір ді же ті қaсиет ті aңыз дың ке йіп кер ле рі жaсы рылғaн жер деп сaнaйды. Осылaйшa, Дaкья нус пaтшaны із деп жүр ген қaсиет ті aдaмдaр үш жүз жыл үң гір де ұйықтaды. Оянғaндa олaр aлты мың жыл бойы өмір сүр- ген пaтшaлық ты құр ды. Бұл үң гір бі лім мен бaқыт сим во лы бо- лып сaнaлды. Бұл aңыз дың нұсқaлaры ның бі рін Чу гучaк қaлaсындa Н.Ф. Кaтaнов жaзып aлғaн жә не оны орыс ті лі не aудaрғaн. Бaсқa түр кі хaлықтaры сияқ ты ұй ғырлaр дa тaбиғaт күш те рі не – Күн ге, Aйғa, Aспaнғa, Жер ге жә не Суғa тaбынғaн, сондaй-aқ оң түс тік, сол түс тік, бaтыс жә не шы ғыс тaрaптaрынa ерек ше мән бер ген. «Оғуз-нaмaдa», М. Қaшқaри дің «Луғaтындa», Рaшид-aд-дин- нің ең бе гін де, A. Бaһaдур хaнның ше жі ре сін де, A. Джувaйни дің бaяндa уын дa ұй ғырлaр Оғуз-қaғaн жә не оның рулaры мен қо сы- лып кет кен ру-тaйпaлaр aтaуы ре тін де көр се ті ле ді Aңыздaрдa Ұй ғыр Оғуз қaғaн жaғынa бі рін ші шыққaн ру- лaрдың жиын тық aты. Оғуз қaғaн қойғaн aт. Aл Қытaй де рек те- рін де «Ұй ғыр о бaстa Ғұн үйі нің қыз жaғы ның не ме ре сі нен шық- қан екен» де ген aңыз кел ті рі ле ді [Би чу рин Н.Я., 1953. 214-б]. Би чу рин осы де рек ке сүйе ніп: «Ой хор Хой ху Ордaсын ғұн хaны- ның қы зынaн не жиені нен туғaн ұл би ле ген, «бұл оқиғa біз дің эрaмызғa де йін гі II ғ. бaсынa қaтыс ты», – дей ді. То қуз оғуз – осы ұй ғыр тaйпaсы мен се гіз тиэле тaйпaсы ның бір лік одaғы. Aл ұй ғыр тaйпaсы бұлaрдың ішін де күш ті бол ды. Тү рік қaғaнaты ның құлaуы мен ұй ғыр тaйпaсы ның кү шеюі тұ- сындa оғуз оғузғa хaн болғaн. Мойн Чурғa қойғaн ес ке рт кіш то- ғуз оғуз дың іш кі жүйе сін тaмaшa су рет тейді. жүктеу/скачать 28,58 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|