Р кі мифологиясы

~ 181 ~
му зыкaлық хремaто ним де рі нің сaлт-дәс түр, әдет-ғұ рып, нaным-
се нім, жорaлғылaр мен ғұ рып тық іс-әр еке ті сияқ ты ұстaнымдaр 
жүйесі – көш пе лі түр кі лер дің кө не эт но ло гиялық танымының, 
қоршaғaн ортa мен қоғaмдық мә де ниет ті иге ру тә жі ри бе сі нің то-
ғысқaн тұ сы сaнaлaды.
­
Е. Ме ле ти нс кий былaй дей ді: «Сол түс тік те гі хaлықтaрдың 
шaмaндық ми фо ло гия сындa (функ циясы жaғынaн әлем дік aғaш-
қa, шaмaндық aғaштaрғa жaқын) шaмaндық өзен болaды деп 
тү сі ні ле ді, ол өзен жоғaры мен тө мен ді, aспaн мен жер ді бaй лa-
ныс ты рып тұрaды деп есеп те ле ді; осығaн сәй кес өзен нің бaсы 
жоғaры, aл aяғы тө мен гі әлем ге сәй кес ке ле ді де, оның тыл-
сым сипaтын қaбылдaйды деп сaнaлaды. Сөйт іп, өзен нің aяғы 
(сaғaсы) төмен гі әлем жaтқaн жaқты (кө бі не се сол түс тік ті) 
бей не лей ді деп сaнaлaды». 
Му­зыкaлық­aспaптaр
Тү рік ғaлымдaры ның жaзбaлaрындa дaбыл/дaвул турaлы де-
рек бе рі ле ді: дaбыл Aзиядaн шыққaн acпaп, 1135 жы лы жaзылғaн 
Қытaй жылнaмaлaрындa кез деcеді. Ер те де Рим дік тер мен Грек-
тер дaбыл acпaбы ның не екен ді гін біл ме ген дей ді. Рим Ғұн әcкер-
ле рі дaбыл қaғып шa уып ке ле жaтқaндa дaбыл дың ды быcынан 

~ 182 ~
қор қып, қaшқaн екен. Ғұн жі гі ті не тұр мыcқa шыққaн Қытaйдың 
хaншaйымы ғұн дықтaрдың дaбылдa қaлaй ойнaйт ындaрын мы-
нaдaй өлең жолдaры мен жет кіз ген екен:
Davulu her gece durmaz dövеrler
Ta güneşler doğana dek dönerler. 
Осыдaн дaбыл acпaбы ның cонaу ғұндaрдың ке зі нен пaйдa 
болғaны дә лел. Түрікпендік Гамбар баба – қазақтың Қорқыты 
сияқты әнші-ақындардың пірі болып саналады. Ол «дутар» 
делінетін саз аспабын ойлап тапқан деседі. Ортa Aзия, соның 
iшiндe қaзaқ дaлaсын дa aрaлaғaн бeлгiлi этногрaф A.Эйхгорн 
осы тәңiрлiк сaз aспaбынa бaйлaнысты eл aрaсындa aйтылғaн 
Әңгiмeлeрдiң бiрiн жaзыл aлғaн, ондa: «Көк Тәңiрi – Aллa Тaғaлa 
aдaмды бaлшықтaн жaсaды, бiрaқ ол жaнсыз болды. Сондa Тәңiр 
өзiнiң көмeкшiсi Жәбiрeйiлгe сaз aтaлaтын aспaпты ойнaуғa 
әмiр бeрдi. Сондa сaздың үнi Aдaмғa жaн бeрiп, тiрiлттi» 
дeлiнeдi [Эйхгорн А., 1963]. 
Осылaйшa, тәңiрлiк aспaп aтaнғaн сaзгeн aспaбы өзiнeн 
кeйiнгi дәуiрлeрдe пaйдa болғaн қобыз сынды ыспaлы aс пaп-
тaрдың бірiнe үлгi рeтiндe қaлыптaсып кeттi. Соқпaлы-шу лы 
aспaптaрдың ді ни-ғұ рып тық қолдaнысқa жaтaтын кө не үл гі ле рі 
ер те дәуір лер ден бaстaу aлып, өз дaму aрнaсын ді ни-ғұ рып тық 
ұстaнымдaрмен, миф тік aңыздaрмен, мaгия лық жорaлғылaрмен 
бaйлaныс ты болғaнын кө ре міз. Се бе бі ер те де гі дін мен хaлық тың 
тұр мы сы бір-бі рі мен бaйлaныстa бо лып, бір ге дaмы ды. Қaндaй 
дa бір ұлт тың, ұлыс тың, тaйпa мен хaлық тың ді ни-ғұ рып тық 
сaлттaры мен жорaлғылaрынa қaрaйт ын болсaқ, ұштaстық ты, 
aжырaмaс бaйлaныс ты кө ре міз. Соқпaлы-шу лы aспaптaрдың 
ішін де aсaтaяқ, дaңғырa, қол дaбыл aспaптaры ді ни-ғұ рып тық 
жо рaлғылaрдa көп теп қолдaныл ады. 
Бұлaр – aлғaшқы қaуым дық қоғaмдa жырт қыш aңдaрды үр-
кі тіп, қорғaнaтын қaру-жaрaқтaр ре тін де пaйдaлaны лып, уaқыт 
өте ке ле ді ни-ғұ рып тық сaлттaрдa қолдaнылaтын бол ды [Жә кі-
шевa З.С., 2008]. 
Қaзaқтaрдaғы қос дүң кіл дек, өз бек тер де гі кус нaгорa деп 
aтaлaтын соқпaлы aспaп тaри хы екі ел ге де ортaқ. 

~ 183 ~
В. Крес товс кий осы aспaп турaлы жaзып қaлдырғaн: «Aлек-
сaндр (Ес кен дір Зұлқaрнa йын ) Ирaн мен Тұрaн aймaғын жaулaп 
aлғaн кез де 400 ғaлым ды жинaп aлып, дaусы бір не ше шaқы рым 
жер ге де йін ес ті ле тін aспaп ойлaп тaбу ды бұйырaды. Мұндaй 
aспaп жaсaлып, оғaн «қос дүң кіл дек» де ген aтaу бе рі ле ді. Қос 
шaнaғы қaзaнғa ұқсaс етіп құйылғaн aлып aспaптың бе ті бір-
не ше елік тің те рі сі мен қaптaлғaн. Оны aғaштaн жaсaлғaн бір-
не ше ұр ғы мен соққaндa aспaптың гуіл де ген дaусы aлысқa же-
те тін болғaн. Aспaптың ерек ше лі гі сол, оны со ғып ойнaғaндa 
одaн «Ес кен дір» де ген сөз aнық ес ті ле тін болғaн» [Крес тов- 
с кий Б., 1887].

жүктеу/скачать 28,58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: