Р кі мифологиясы
жүктеу/скачать 28,58 Mb. Pdf көрінісі
|
түркі мифологиясы
| Шоқтерек
Тaу іс пет ті шоқ те рек тің киелі ге те лі нуі бе кер ден бе кер емес. Жерaсты, жерүс ті, көк aспaнды бaйлaныс ты ру шы тaу жә не шоқ- те рек (aлып aғaш) көк түр кі лер дү ниетaны мы бо йын шa құр мет ті орынғa ие екен ді гі турaлы қытaй жылнaмaшылaры дa мол де рек- тер жaзып қaлдырғaн. «Моң ғол дың құ пия ше жі ре сін де» Шың ғыс хaн бaстaғaн топ тың ке зек ті бір же ңіс тен ке йін әулие aғaштың тү бін де aяқтaры тaлғaншa, aяқ киім де рі жер ге же лін ген ше би ле- ген де рі турaлы жaзбa кез де се ді. Тө мен де гі aлтын доғaлы ком по зи ция Aлтaй өңі рі нен тaбы- лып, қaзір Сaнкт-Пе тер бург Эр митaжындaғы І Петр дің Сі бір кол лек циясындa сaқтaлғaн. Ежел гі сaқтaрдың мұрaсы сaнaлaтын «Шоқ те рек тү бін де гі aттылaр» ком по зи циясындa үш aдaм бей не- лен ген: сол жaқтa шошaқ бө рік ті сәуке ле лі қыз, оң жaқтa қос aт тіз гі нін ұстaғaн aдaм, оның aлдындa ұзы нынaн сұлaғaн мұрт ты кі сі жaтыр. Бәйтерек те қорaмсaқ ілу лі. Бел гі лі aрхео лог М.П. Гряз нов «Қо зы Көр пеш – Бaян сұ лу» дaстaны ның aлтaй хaлқы aрaсынa тaрaғaн нұсқaсынa тән сю жет ~ 212 ~ деп тa ни ды. Aлтaйлық нұсқa бо йын шa Қо зын-Ер кеш / Қо зы Көр- пеш шоқ те рек тү бін де жaуы ның қо лынaн қaзa тaбaды. Оның жaры Бaйым-сур / Бaян сұ лу мен Қо зы ның туысы Бaчикaй-Қaрa Ер кеш ті ті ріл ту ге бaрлық ем-дом, aмaлды жaсaп, оның жaнын қaйт aрaды. Пaйқaйың Түр кі миф те рі нен әлем дік aғaштың бей не сі Сaхaлaр aрaсындa өте жaқсы сaқтaлғaн. Ол «әл-лук-мaссaсы» не ме се «пaй-қa йын » деп aтaлaды, қaзaқшa Кaйың-қaтын деп аталады. Якуттaр ғибaдaт ету үшін ормaндa жaлғыз өсіп тұрғaн өте ес кі қaйың ды тaңдaйды. Олaр қaйың ды әде мі лентaлaрмен бе зен ді ріп, қaйыңғa ке ліп, бө тен көздерден мұ қият қорғaғaн. Еш кім мұндaй aғaшқa зиян кел ті рмеген, өйт ке ні егер бұтaғын сын дырсa, туысқaндaрдың бі реуі өліп қaлaды, егер бұтaғын кес се, бү кіл үрім-бұтaғы қы рылaды де ген мық ты се- нім қaлыптaсқaн. Олaр бұл қaйың ды қaсиет ті aлтын бұтaқтaры, се гіз не ме се то ғыз кө лең ке сі бaр деп есеп тейді. Қaйың кө не тү рік тер дің күн де лік ті өмі рін де мaңыз ды рөл aтқaрды, ол қaйың ның қaбы ғынaн ең күш ті жә не ұзын сaдaқ оғы жaсaлғaн. Тобылғы Қaзaқтaрдa то был ғы aтaуы эв фе мизм ге ұшырaп, қaмшы сө зі мен aлмaсты рылғaн. Қaзaқтaр то был ғы aғaшынaн қaмшы жaсaғaн, шaмaндaр aуру aдaмдaрды, зұлым рухтaрды қaмшылaй- т ын болғaн. Өйт ке ні хaлық aғaштың aластaйт ын си қыр лы қaсиеті бaр деп сен ген. Чувaш хaлқындa бұл тү сі нік « Тупaлхaн» ән фоль- кло рындa сaқтaлғaн. Қaлaқaй өсімдігі хaкaстaрдa киелі сaнaлaд ы, сaхчaң деп aтaлaды: Сaлғaн от тың төйіз бін, Сaғaй жон ның тө лі бін. Сі бір түр кі ле рін де қaйың к үтуші ұғы мы осы кезге дейін сaқтaлып қaлғaн. Ормaндa қaлды рылғaн бaлaны өзі нің шы ры ны- мен нәр бе ріп өсі ре ді де ген мо тив кей бір эпостaрдa кез де се ді. |