Р. Сыздык 1-том indd
жүктеу/скачать 1,9 Mb. Pdf көрінісі
|
| деп иман келтіріп едік» (II, 184); «Қазаққа күзетші болайын
деп, жұрт білгенді біліп, халық қатарына косылудың қамын жейік деп ниеттеніп үйрену керек» (II, 179). Сөйлем ішіндегі сөздердің орны ауысып жүрген ерекше- ліктердің екінші тобы деп дәнекерінсіз жасалған өзге құрмалас сөйлем компоненттерінің өз орындарында тұрмауына, яғни басыңқы мен бағыныңқының, сондай-ақ кейбір салалас құрма- лас компоненттерінің орындары алмасып құрылуына байла- нысты. Мысалы, Абай текстерінде басыңқысы бағыныңқыдан бұрын келген құрмаластар бар: «Өтірік көрмегенін көрдім деуші куәлар да әлдеқашан дайындап қойылған, бағанағы жақсы адам сайлауға жарамасы үшін» (II, 160); «Адамның адамшылығы істі бастағандығынан білінеді, қалайша бітірген- дігінен емес» (II, 193); «Басында зорлықпенен, яки алдауме- нен үйір қылу керек, үйрене келе өзі ізденгендей болғанша» (II, 195). Осы жерде бір жайтты баса білдіру қажет: Абай прозасын- да құрмалас сөйлем компоненттерінің орны алмасып келуі өте сирек, жоғарғы 2-3 мысалдың үстіне үңіле іздесек, тағы бір-екі факт қосылар, бірақ бар болғаны – осы. Демек, Абай 307 тілінде (прозасында) құрмалас сөйлемдер компоненттерінің орналасуы жағынан дұрыс құрылған деген тұжырымды баса айтамыз. Бұл – Абайдың өз тұсындағы өзге нұсқалар тілі- нен ажыратылатын үлкен бір ерекшелігі. Бұл ерекшелігі – Абайдың қазақ әдеби тілін нормалаудағы еңбегі. Өйткені Абайға қарағанда, тіпті тілі (прозада) өте жатық, конструк- циялары түзу Ыбырайдың өзінде де, баспасөз тілін былай қойғанда, бағыныңқы мен басыңқысы «төңкеріліп» жүрген сөйлемдер едәуір жиі ұшырасады. Бұл – тағы да ауызекі сөйлеу тілінің нормасы, содан ұзап кете алмаушылықтың нәтижесі. Әрине, бұл – ауызекі сөйлеу тілінің де негізгі тәсілі емес. «Төңкерілген» құрмаластар, жоғарыда деп-пен келген конструкцияға байланысты айтқанымыздай, ауызекі сөйлеуде белгілі бір компонентке ой екпінін түсіру үшін қолданылатын болу керек. Әйтпесе қазақтың сөйлеу тілі тәртібінде детәуелді (анықтаушы) компоненттің басым (анықталушы) компо- ненттен бұрын орналасуы – анықтауыш пен анықталушы, пысықтауыш пен пысықталушы, объект (толықтауыш) пен ба- яндауыш мүшелердің, бағыныңқы мен басыңқы сөйлемдердің позициясында өте ертеден қалыптасқан жалпы тілдік система екені белгілі. Бұл тәртіпті бұзу экспрессивтік мағына беру, ой екпінін түсіру, өлеңдерде ұйқас, өлшем жасау т.т. сияқты тілден тыс мотивтерге негізделеді де кейде әдеби тіл нормасы дамып, қалыптасқан кезінде де қолданылады. Бірақ ауызекі сөйлеу тілінде мотивтері әлсіз болса да, кейде тіпті ешбір мотивсіз де сөйлем компоненттері өз орындарын сақтамай келе беруі де әбден мүмкін. Ал жазба әдебиет, әсіресе құрмалас сөйлем екі емес, одан да көп компоненттен тұрғанда, тіл табиғатын, тәртібін сақтауға тырысады, бірақ бұл да қаламгерлердің сөйлем құру тәсіліне, жалпы дәстүрге байланысты болады. Абайдың прозалық тілінде бірден-ақ бұл жөнінде жазба стиль- ге тән дұрыс тәртіп ұсталғанын көреміз. Құрмалас сөйлем компоненттерінің орналасу тәртібінде Абайда өз қаламына ғана тән ерекше бір конструкция бар, ол – толықтауыш бағыныңқының орнындағы сөйлемнің баянда- уышы табыс септігінде тұрмай, ашық райда келуі немесе жай сөйлемдердің деп дәнекері арқылы байланыспауы. Мысалы: «һәмма ғаламға белгілі данышпандар әлдеқашан байқаған: 308 әрбір жалқау кісі қорқақ, қайратсыз тартады» (II, 155) деген сөйлемнің бір варианты: «Әрбір жалқау кісі қорқақ, қайратсыз тартатынын... байқаған болар еді». Шынында, мұнда екінші компонент алғашқы сөйлемдегі ойдың объектісін білдіреді: нені данышпандар байқаған? Келесі мысалдар да осы іспеттес: «Ақыры ойладым: осы ойыма келгеннәрселерді қағазға жаза жүктеу/скачать 1,9 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|