Р. Сыздык 1-том indd

134
Және оның мағынасы да бірте-бірте өзгеріп отырған. О баста 
алаш сөзінің мағынасы жалпы «ел, халық» деген ұғым болуы 
мүмкін. Мысалы, жоғарыда С. Сейфуллин келтірген ноғай, 
қазақ бәріміз бір алаштың баласымыз немесе қазақ фолькло-
ры мен ақындарында кездесетін он сан алаш, алты алаш де-
гендерге қарағанда алаш сөзі о баста белгілі бір тайпа, әйтеуір 
ірі этникалық құрам дегенді білдірсе керек (алты алаш, он сан 
алаш дегендерді соңғы кездің жемісі – жетіру дегендермен 
салыстыр). Кейінірек келе, «этникалық тұтастық» (яғни халық, 
үлт) деген жалпы атауды білдіретін алаш сөзі сол тұтастық 
болып құрылған қазақ деген конкретті атаумен параллель 
жүргені байқалады, осыған қарағанда, өткендегі сөздіктердің 
алаш сөзі «жалпы қазақ халқы» деген сөз деп аударуларын-
да негіз бар тәрізді. XVIII ғасырдағы Бұқар, XIX ғасырдың 
I жартысындағы Махамбет, Шернияздарда қолданылған 
алаш сөзі «қазақ елі, бүкіл (он сан, алты сан) қазақ елі» де-
ген мағынада келеді. Бұқар Абылайға: «Он сан алаш баласын 
Аузыңа Құдай қаратып» (30) дегенінде Абылайдың қазақтың 
үш жүзінің басын біріктіріп билеу әрекетін білдіріп отыр, ал 
«қазақтың үш жүзі» деген ұғым – «бүкіл қазақ елі, халқы» де-
ген сөз. Махамбеттің «Алты сан алаш ат бөліп Тізгінін берсе 
қолыма» немесе Шернияздың «Баласын алты алаштың шырқ 
иіріп» дегендері де осымен аналогиялас.
Алаш пен қазақ сөздерінің дублеттік қызметін кейінірек,
XIX ғасырдың II жартысында жасаған ақындардан да кез- 
дестіреміз. Майлықожа бір жерінде «Алаштың, білдік, дулат, 
ағасы екен» десе, сол өлеңнің келесі бір жолында: «Шілдедегі 
дариядай кептің, қазақ» (198) дейді.
Алаш сөзінің ссмантикалық өзгерісінде енді «қазақ елі, қазақ 
халқы, қазақ» деген тар ұғымнан «жалпы ел, халық, көпшілік, 
қауым» деген абстракт ұғым атына көшуі де өткен ғасырлар 
үлгілерінен табылады. Шернияздың «Исатай ел еркесі, ел 
серкесі, Бір мен емес, алашқа жайылым еді» (132); «Алаштан 
таңдап жүріп қыз айттыр деп» (131) дегендерінде алаш сөзінің 
«қазақ» дегеннен гөрі, «ел», «халық» мағынасы басым. Неме-
се «Қамбар» жырындағы: «Бұл хабарды Әзімбай Алашқа тегіс 

135
жүргізді» («Қамбар», 1857, 39) дегендегі алаш сөзі «ел, қауым, 
көпшілік» мәнінде. Бұл – алаш сөзінің екінші мағынасы. Үшінші 
мағынасы – антитезалық семантика – «ел»-ге қарама-қарсы 
«жау, жат» ұғымы. Өткен ғасырлар үлгілері бұл мағынасын 
да көрсетеді. Бұқардың: «Өзіңмен туған туысқан Алаштан бе-
тер жат болар» (41) дегенінде, С.Сейфуллин келтірген: «Е-е, 
мен сенің ағайының емес, алашың ба едім», немесе «алашың 
туысқандай болсын» (VI, 285) деген мәтелдерден алаш сөзінің 
үшінші мағынасын аңғарамыз.
Көне алаш сөзін Абай да қолданады. Оны 2-3 жерде «ел, 
халық, көпшілік» деген екінші мағынасынан шығарып, «жақын, 
туыс» ұғымында жұмсайды:
Малға достың мұңы жоқ малдан басқа,
Аларында шара жоқ алдамасқа.
Табысына табынып, қалтаң қағып,
Тойғанынан қалғанын берсе алашқа (I, 197), – 
дегенінде де алаш «жақыны» деген ұғымды беретін тәрізді, 
өйткені әңгіме – мал жию үшін барша айла-әрекетін жұмсап 
жағымпазданып «еңбегін сатпай, арын сататын» пысық адам-
дар туралы. Олар – тойғанынан қалғанын бүкіл елге, халыққа 
беретіндей мықтылар емес, жай пысықтар. Сондықтан мұндағы 
Абайдың алаш деп отырғаны сол «малға достардың» жақыны. 
Ал «Сыйымсыз болды алашқа, Барымтасын тыя алмай» (I, 65) 
дегенінде алаш – «ел іші, жұрт» мағынасында пайдаланылған. 
Осының алдында: «Бұралқылар сандалды, Жуандарға сыя ал-
май» деген жолдар бар. Сонда жуандар мен алаш сөздері бірі 
үстем топты, екіншісі ел ішін білдіретіні анығырақ байқалады.

жүктеу/скачать 1,9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: