Р. Сыздык 1-том indd
жүктеу/скачать 1,9 Mb. Pdf көрінісі
|
Абай Р Сыздықова
| қан жуар терминін кездестірмейміз.
Жоғарыда көрсетілгендерден басқа өткен ғасырдағы халық тілінде қазақтың әдет-ғұрып правосына қатысты құн, дау, даугер, жүгініс, теңдік, бітім, төре (беру), жаза, салауат, шағым сөздері мен керегеге таңу, сойыл айыбанасы т.б. тәрізді тіркестер қолданылған. Бұлардың көпшілігі Абай шығарма- лары тілінде де жиі қолданылған. Дау сөзінің сол кездегі 160 Қазақ тілінің кысқаша этимологиялық сөздігі. - Алматы, 1966. - 56-б. 161 Өткен ғасырда қазақтың соты туралы жазған И.Ибрагимов: барымта сөзі тіпті «талау, тонау» мағынасын бермейді, ол айыпкерге бидің шешімін орындаудың шарасы деп келіп, өзінше барымта сөзін этимологиялайды: бар – есть, барым – мое есть, барымта – мне следуемое («Заметки о киргизском суде». - СПб., 1878. - С. 3.). Барымта сөзінің ғылыми этимологиясы жөнінде «Қазақ тілінін қысқаша этимологиялық сөздігін» қараңыз. 199 мағынасын тяжба, иск деп Н.Ильминский дәл көрсеткен (120), ал даугер – истец. Абай мен оның тұстастарында дау сөзінің дау-шар, дау-жанжал, жанжал-дау тәрізді қос сөз компоненті болып келген түрі мен дау даулау, дау ұру, дау са- бау (Абайда ғана) тіркестерін құраған түрлері бар: «Әуремін мен тыя, Дауың мен шарыңды» (I, 220); «Жап-жай отырып, да- уын сабап отырады» (II, 192). Біту, бітім, бітімші сөздері де – юристік терминдердің көнелері, мағынасы «істі дауласушы екі жақты да ырза етіп шешу, яғни дауды тыю», Абайда бұлар жиі кездеседі: Ол билерге даугер адамдар қарамай, екеуі екі кісіні билікке таңдап алып... біте берсе, яки оған да ынтымақтаса ал- маса, бағанағы үш бидің біреуін алып, яки жеребемен сайлап алып, жүгінсе, сонда дау ұзамай бітім болар еді (II, 161). Қазіргі әдеби тілімізде «бостандық, азаттық, теңелушілік» мағыналарын беретін теңдік сөзі өткенде мүлде басқаша мағынада жұмсалған. Бұл да заңға қатысты терминдік мәні бар сөздердің бірі болған. Бұрынырақ айып пен құнды даугердің кез келгені төлете алмайтын, ондайды теңдік бермеу деп, ал төлете қалған күнде оны теңдік алу деп атаған 162 . Махамбеттің: «Теңдікті малды бермедік, Теңдіксіз малға көнбедік» (111) дегеніндегі теңдік сөздері – осы мағынада. Өткен ғасырдың шағын сөздігінде (Н.Ильминскийдің 1861 ж. сөздігі) теңдік сөзін «равенство, беспристрастие, правосудие» деп (111) ау- дарады. Бұл да жоғарғы пікірімізді растайды. Абайда бұл сөз осы мағынада бірер жерде ғана кездеседі: Алуға теңдік сенуге (I, 53). Сөйтіп, қазақтың әдет-ғұрып правосы біраз шектелген түрінде, өзге екі правомен қатарласа өмір сүрген Абай зама- нында осы правоның бұрыннан келе жатқан көптеген тұрақты сөздері әдеби тілден, оның ішінде Абай тілінен орын алып, заман картинасын суреттеуге қолданылған. Олардың басым көпшілігі бұрынғы өз мағыналарымен қолданылса, бірқатары бұрынғыларының үстіне жаңа мағына үстеп немесе мағынасы кеңейіп не тарылып қолданылған (мысалы, билік сөзінің «гонорар, пошлина» мағынасы бірте-бірте қалып қойған не- 162 Толыбеков С.Е. Общественно-экономический строй казахов в XIX вв. - Алма- Ата, 1959. - С. 239. 200 месе барымта сөзі «ұрлық, зорлық акт» ұғымын жиірек бере бастаған т.т.). Мамандар бұрынғы әдет-ғұрып правосы бойынша «мемле- кеттік қылмыс» деген категорияның болмағанын, тіпті «қылмыс» (уголовное) пенен азаматтық сипаттағы «тәртіп бұзу- шылық» (гражданское правонарушение) екеуін екі бөлек айырудың өзі әлсіз болғандығын айтады. Сондықтан да бұрынырақ қылмыс сөзі қолданылмаған, тәртіп бұзудың қай- қайсысы да жаман қылық, жаман іс деп аталған дейді. Ал XIX ғасырдың II жартысында нағыз қылмыс пен әр алуан тәртіп бұзушылық қылмыстар ажыратыла түсіп, қауіпті қылмыстар (мемлекетке опасыздық жасау, яғни патша үкіметіне қарсы шығу, кісі өлтіру, жер өртеу, керуен тонау т.т.) әдет-ғұрып правосының компетенциясынан алынып, империялық соттың қарауына беріледі. Енді осыған лайық жаңа юристік категори- ялар мен іс-әрекет атаулары пайда болады. Ең алдымен, орыс империясы правосының атын өзге екі праводан айырып атау тенденциясы туады. Ол әсіресе Абай тілінде өте-мөте сезіледі. Абай бұл правоны орыстың өз сөзімен закон деп атайды: «Қисық болса закон бар, Судьяға беруге» (I, 53); «Балам закон білді деп» (I, 51); «Ұлықсыған орыстардың жұртқа бірдей за- жүктеу/скачать 1,9 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|