Р. Сыздык 1-том indd
жүктеу/скачать 1,9 Mb. Pdf көрінісі
|
Абай Р Сыздықова
| лыс, старшын сияқты әкімшілік лауазымдармен қоса қолда-
нылады: Қу, старшын,аш билер Аз жүрегін жалғайды (I, 64). Би болған, болыс болған өнер емес (I, 253). Абай тілінде билік сөзі, көбінесе, екі түрлі мағынада жұм- салған: бірі – қазақтың әдет-ғұрып правосы бойынша жүргі- зілетін заң ісінің жалпы атауы, екіншісі – бидің шығарған үкімі. Абай билік сөзін бірінші мағынада өте жиі қолданады: «Бо- лыс пен биді құрметтейін десең, Құдай берген болыстық пен билік елде жоқ» (II, 177); «Бұл билік деген біздің қазақ ішінде әрбір сайланған кісінің қолынан келмейді» (II, 161). Билік сөзінің осы ұғымына қарай Абай тұсында билікке сайла- ну, билікке таласу деген жаңа тіркестер пайда болған. Билік сөзінің бұл екеуінен басқа да мағыналары болған. Оның бірі – біз талдап отырған дәуірде, сірә, сирек қолданылған мағынасы: ол – бидің даугерден алатын ақысы, яғни бидің бітімімен дау- герге қайтарылатын мал-мүліктің (айыптың) белгілі бір бөлігі биге, тағы бір бөлігі ханға берілетін болған, биге берілетіні билік, ханға берілетіні хандық деп аталған 159 . Ханның өзі жойылғандықтан, оған тиісті гонорар атауы ретіндегі хандық сөзінің қолданылудан шығып қалғаны даусыз, ал осы мәндегі билік сөзін де біз ХІХ ғасырдың ІI жартысындағы көркем әдебиет тілінен де, Абай, Ыбырай тілдерінен де кездестіре алмадық. Соған қарағанда, не пассив қорға кеткен, не мүлде ұмыт болып шығып қалған болу керек. Билік тұлғасының төртінші мағынасы өктемдік, билеп- төстеушілік». Билік сөзінің бұл мағынасын үй ішінің (семья- ның) билігі, қара басының билігі деген тәрізді тар көлемдегі қожалыққа, иелікке байланысты айтылатындығынан да көреміз. Би сөзінің қазақ тілінде о бастағы мағынасы да осы тар көлемдегі үстемдік ету (распорядительная функ- 159 Құлтелеев Т.М. Көрсетілген еңбек. - С. 188. 196 ция) мәнінен шығып, бірте-бірте юристік (судебная функ- ция) қызметін де білдіре бастаған деп табамыз. Махамбетте кездесетін «Жолдасқа билік бермедім» дегендегі билік сөзі соңғы мағынада жұмсалған. Терминдік мәнде ертеден тұрақталған тіркестің бірі – жан беру. Қазақтың әдет-ғұрып правосы бойынша, егер би екі жақты бірдей тыңдап, өздігінен билік шығарарлық шешімге келе алмаса, істі жанмен шешуге мәжбүр болады, яғни жауапкердің ақтығына оның жақын туысы ант етуі, яғни «жан беруі» тиіс, жауапкердің ақтығына көзі жетпесе, өтірік жан бере алмайды, бас тартады, ол қылмысты мойындаумен бара- бар. Жан беру ритуалының бір ұшы шаманизммен жалғасып жатқанын тіркестегі сөздердің мағыналары да білдіріп тұр. Абай тұсында билік-сот ісінде жан беру тәрізді іс жүргізу әдісі жойылмаған болатын, бірақ бұрынғыдай емес, жауапкердің ақ-қарасына көзі жетпей-ақ жан бере салу бұл кезде әдетке айналып кеткенін Абайдың өзі-ақ айтып береді: Жанын бер- се табылмас сөздің шыны (I, 161). Ал ертеректе істі жан алу- мен (жанмен) шешудің өзі сирек болған, өйткені әділ, күшті би ешкімді куәлікке тартпай-ақ, ақ-қараны өзі табуға тиісті болған, сондықтан «жаман би жанға салар» деген мақал шыққан. Жан беру фразасының синонимі ант ету (ішу) тәрізді тіркес Абай тұсында актив қолданыла бастайды. Кейде ант ішіп, жан беру түрінде қосарлана қолданылады: Ант ішіп күнде берген жаны құрсын (І, 29). Абайда жан беру дегеннен гөрі ант ішу, анттасу варианттары жиірек қолданылған. Абай тіпті осылардан анттас деген жаңа сөзді де қолданады: Ант- жүктеу/скачать 1,9 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|