Р. Сыздык 1-том indd



Pdf көрінісі
бет37/180
Дата19.02.2023
өлшемі1,9 Mb.
#69286
түріБағдарламасы
1   ...   33   34   35   36   37   38   39   40   ...   180
Байланысты:
Абай Р Сыздықова

суретші, бояушылық» (II, 271), – дейді. Абайда осы суретші 
деген туынды сөз «сурет салатын художник» мағынасында. 
Абай сурет сөзін екінші мағынада және қолданады. Бұл да – 
бұрынқазақ әдеби тілінде болмаған мағынасы. Ол белгілі бір 
табиғат құбылысының, іс-әрекеттің, қимылдың т.б. суреті, 
орысша «картина» дегенге сай келеді. Бүркіт салу тәрізді 
қызықты аңшылық картинасын көз алдыңа келтіріп айтып-
айтып келіп (осы күнгіше айтсақ: суреттеп беріп), соңында: 
«Ұқпассың үстірт қарап бұлғақтасаң, Суретін көре алмассың 
көп бақпасаң» (I, 23), – дейді. Бұл сияқты «тұтас бір қимыл-
әрекеттің суреті» дегенді Абайдан бұрынғы ешкімнен 
кездестірмейміз. Осы күнгі суреттеу («сипаттау, баяндау, 
жан-жақты көрсетіп беру») сөзінің түбірі осы Абайдағы жаңа 
мағынасынан шыққаны байқалады.
Қазірде архаизмдер тобына кеткен бірқатар шығыс сөздері 
Абай тұсындағы халық тілінде актив элементтер болды. 
Олардың дені – ислам дініне қатысты аят, күпірлік, ахирет, 
пәни (жалған), құбыла, тағзым, сопы, имам, хазірет т.б. және 
діни ритуалдардың атаулары болып келеді. Солардың бірі – 
Құдайдың бірнеше атауы: қазақтың исламға дейінгі жалпы 
түріктік Тәңрі-сі бар ма, парсының Құдайы-ы, арабтың Алла-сы, 
Құдіреті-сі, Жаббар-ы, Расул-ы бар ма – барлығыда бұл кез-
де актив сөздер. Абай да оларды жатсынбай, синонимдік қатар 
түзеп пайдаланады. Бір жерінде: Тәңрі қосқан жар едің сен (II, 
85, салыстыр: халық тіліндегі Құдай қосқан қосағым) деп кел-
се, екінші жерде: Оған Құдай тағала айтып па, пәленшеден 
тәуір болсаң болады деп (II, 177) дейді. Үшінші жерде: Алла 
деген сөз жеңіл, Аллаға ауыз – жол емес (I, 214) деп арабша 
атауын жиі қолданады.
Сөйтіп, Абай лексикасындағы шығыс сөздерінің елеулі 
тобы – тілде шеттігі сезілместей болып ертеректе еніп сіңіскен, 
қалыптасып орныққан лексемалар. Абай оларды шет көрмей, 
жалпыхалықтық қордан алып пайдаланған. Бұлардың қазақ 
тілінде етене болғандарының тағы бір белгісі – олар кез келген 
қаламгерде, ауыз әдебиеті үлгілерінде жиі және еркін, кейде 


83
тіпті кейбіреулері мағына үстеп қолданыла беруі. Сан жағынан, 
бұлар – Абайда да жиі қолданылған сөздер
76
.
Тілге ену мерзімі жағынан қарағанда, араб-парсы сөздерінің 
екінші тобы тағы бар. Олар – XIX ғасырдың ішінде, әсіресе 
II жартысында еніп қолданыла бастаған немесе бұрыннан бар 
болса да, осы кезеңде әртүрлі факторларға байланысты актив-
тене бастаған сөздер. Әрине, бұларды осы кезеңдікі деп әзірге 
ешбір айна-қатесіз кесіп айту қиын, өйткені жоғарыда айттық, 
бұл жұмыс, бір жағынан, XIX ғасырға дейінгі үлгілердің лек-
сикасын түгел регистрацияға алып, анықтауға байланысты 
болса, екінші жағынан, бұл үлгілер көбінесе хатқа түспей, 
ауызша жеткендіктен, соңғы жеткізушілер өз тұсындағы нор-
маларды қосып жіберіп шатастыратыны және бар. Дегенмен 
жеке әрбір сөзге таласпай, жалпы алғанда, өткен ғасырда актив 
қолданылған бір топ араб-парсы сөздерінің бары факт екенін 
батыл айта аламыз.
Жоғарыда, кіріспеде атадық, Абай тұсында қазақ даласын-
да оқу-ағарту, кітап шығару сияқты құбылыстар бұрынғыға 
қарағанда едәуір жанданды. Оның ішінде мұсылманша оқу Орта 
Азия түркі халықтарының жазу дүниесіне тән элементтерді 
активтендірді. Бұрынғы ақын-жырауларда қалам, қағаз, сия, 
кітап, дәуіт, медіресе, шәкірт тәрізді таза оқу процесіндік 
зат, адам атаулары некен-саяқ ұшырасса, ХІХ ғасырдың ІI 
жартысындағыларда әлдеқайда жиі қолданылған. Мысалы, 
Дулат пен Шортанбайда бұл саладан сызған хат, кітап, ғарап, 
парсы (әңгіме тіл, оқу жайында), кітаптың тәмам болуы, 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   33   34   35   36   37   38   39   40   ...   180




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет