92
ғанибет, махрүм, сұхбаттасу, үдде тәрізді он шақты өзі қалап
активтендірген сөздер болмаса, қалған арабизм-фарсизмдер –
таза халықтық элементтер, яғни оларды Абай жалпыхалықтық
нормадан алып, еркін пайдаланған.
Абайдың поэзия тілінің лексикасында халықтық емес шығыс
элементтері (жеке сөздер мен фразалар) екі түрлі өлеңдерінде
кездеседі: бірі – ортаазиялық түркі әдеби тіліне еліктеп жазған
«Иүзі раушан, көзі гәуһар», «Фзули, Шәмси, Сәйхали»,
«Әлифдек ай йүзіңе ғибрат еттім» деген үш өлеңінде. Екінші
– таза Алланы әңгімелейтін «Алла деген сөз жеңіл», «Алланың
өзі де рас, сөзі де рас» деген екі өлеңі де Әбдірахман ауырып
жатқанда жазған бір өлеңінде.
Біз сөз еткелі отырған араб-парсы сөздері Абайдың осы
өлеңдерінде ғана молынан кездеседі. Мұның себебі де түсінікті.
Мұхтар Әуезовтің сөзімен айтқанда, «кітапшалап жазған»,
Құдайберген Жұбановтың сөзімен айтсақ, «шағатай қармағына
ілінген» (екеуі де бір ұғымда) дәуіріндегі балаң Абайдың үш
өлеңінде шығыс сөздері молынан кездесуі заңды да, орынды
да. Өйткені ортаазиялық түркі әдеби тілінің лексикалық нор-
масы. Бұл тілде араб-парсы сөздерінің молынан пайдалануын
қалайды, сондықтан Абай да бұл норманы бұзбайды. Ал ислам
діні тақырыбын арнайы әңгіме еткен өлеңдері мен «Әбіштің
сиқатын Бере гөр, я Рахим», – деп Аллаға жалбарынған
тілек-дұғасында шығыс сөздерінің мол келуі тақырыптың
«дирижерлік» етуіне байланысты. Алланы әңгіме етсе, оның
«өз» тілі – араб тілінің жат сөздерінс жол береді, «я Рахим»
деп Алладан медет сұраса, тағы да сол Аллаға «түсінікті»
араб сөздерін келтіреді. Бұл –Абайда түр (тіл) мен мазмұнның
бірлестігі. «Осындай іш пен сырт біте қайнап қосылған Абай-
да шағатайдың іші болып, сырты болмауы немесе сырты бо-
лып, іші болмауы мүмкін де емес. Ондай диссонансты Абай
гармониясы көтермейді»
81
. Бұл пікір тек шағатайша жазылған
үш өлеңіне емес, соңғы қазақша жазылған діни циклдегі
өлеңдеріне де қатысты.
Прозалық шығармаларына келсек, олардың да басым көп-
шілігі азаматтық тақырыптарға арналған. Бұлардың тіліндегі
араб-парсы элементтері қазақ тіліне әбден енген, мағыналары
81
Достарыңызбен бөлісу: