ТАРИХИ РОМАНДАРДЫҢ ТІЛ КЕСТЕСІ

84
ӘБІШ КЕКІЛБАЕВ 
«Үркер». «Елең-алаң»
Әбіш Кекілбаев аталған романдарына осылайша барған. 
Бұлардың тақырыбын (әңгіме еткен тарихи кезеңді, кейіп-
керлерін т.б.), шығарманың фабуласын (сюжеттік негізін), иде-
ясын (айтпақ ойын, көздеген мұратын), оның шешімін айтпа-
ған күннің өзінде бұл дилогияның тілі суреткердің даралық 
мәнері жағынан өзіне назар аудартады.
Жазушы бұдан екі жарым ғасыр бұрын өткен тарихымыз-
ды, «қазақ халқы тағдырының алды үмітсіздеу, белгісіз бір 
кезеңінде» Кіші жүз ханы – Әбілқайырдың Ресей патшалығына 
бодан болуға әрекет жасаған кезеңін суреттейді. Қазір бұл 
әрекеттің дұрыс-бұрыстығына қайыра көз жіберіп, «бекер бол-
ды, қателік болды» деп те жүрміз, тіпті «сатқындық болды» 
деген солақай пікірлер де шаң беріп қалды. Қазақстанның Ре-
сей империясының қол астына өзі сұранып («еркімен») кіргені 
дұрыс болды ма, жоқ, халық тағдырына қатысты қателік болды 
ма, қайткен күнде де «болар іс болды», бірақ өз-өзінен тек бола 
салған жоқ, неге болды, қалайболды, кімдер болдырды деген 
тарихты білуіміз керек қой. Сол міндетті тек тарих ғылымы 
емес, көркем әдебиет те мойнына артыпты. Бұл жүкті оның аса 
ауырлығына, жауаптылығына қарамай «жүрек жұтқан» жазу-
шы Ә.Кекілбаев арқалапты.
Тарихи шығарма болғандықтан, көркемдік үшін өзі «ой-
лап тапқан» оқиғалар, жеке кейіпкерлермен қатар, тарихта бо-
лып өткен іс-қарекеттер, адамдар сияқты шындықты көрсетер 
фактілерді іздеуге, қыруар әдебиетпен танысуға, олардың сы-
рын түсінуге кеткен қиямет-қайым еңбекті былай қойғанда, 
сол тарихты көркем сөзде қалай баяндасам екен, жай баяндап 
қана қоймай, қалай әсерлі суреттесем екен деген ізденіс те аз 
болмағанын көреміз. Мұны біздің тіл маманы ретіндегі талдау-
ларымыздан көруге бо лар дейміз.
Шығарманың фабуласы, яғни оқиғалар мен кейіпкерлерді 
«орналастыру» тәртібі, сюжеттік құрылымы ерекше: 583 бет-
тік «Үркердің» сюжеті, бір қарағанда, тым қысқа оқиғаға құ-

85
рылған сияқты. Мұнда Әбілқайырдың орыс патшасына бо-
дан болуға елші жібергені, соның нәтижесіңде хан ордасы-
на патша елшілігінің келіп, бір жылдан астам уақыт ішінде 
көрген-білгені, істеген әрекет-қарекеті, сол мерзім ішінде 
қазақ қауымының «ел ұстағандары» (ел билеген хан, би, ба-
тырлардың) мен қара халқының тіршілік-тынысы, ой-санасы,
талап-мүддесі суреттеледі. Негізгі оқиға біреу, оқиға уақыты 
шағын... бірақ «Үркерде» жазушы қазақ халқының бұл
оқиғадан бұрын өткен ұзақ тарихына, елдігін сақтау жолын-
дағы жойқын ұрыс-шайқастар көрінісіне барады, баяндай-
ды, суреттейді. Оларды хронологиялық тәртіппен бермейді. 
Әбілқайырдың немесе өзге кейіпкерлердің еске түсіруі сияқты 
ой елегінен өткізген стильде баяндайды. Тіл – автордікі, ба-
яндау, суреттеудегі үн (тон) – кейіпкердікі. Тіпті автордың өзі 
айтып тұрған күнде де көзінің бір киығын кешегілердің таным-
түйсігі мен бүгінгілердің талғам-талабына тастап отырған. 
Ол үшін тілдің көркемдік-стильдік амалдарына иек артқан. 
Бұл амал-тәсілдердің бірқатарын өзіндік қолтаңба мәнеріне 
айналдырған, бірсыпырасын активтендірген, бірсыпырасын 
шебер жұмсаудың үлгісі ретінде берген. Енді солардың әр-
қайсысын фактілермен көрсетелік.
Ең алдымен, Ә.Кекілбаевтың бұл шығармасының тіліндегі 
поэтикалық үн (белгі, сипат) көзге түседі. «Поэтикалық» деген 
анықтауыш тек поэзияға (өлеңге) қатысты ғана емес, жалпы 
бейнелілікке (образдылыққа), көркемдікке қатысты деген де 
мағына береді. Сондықтан поэтикалық сипат тек өлең сөзде 
ғана емес, прозалық шығармаларда да көрінеді.
Ә.Кекілбаевтың аталған тарихи романдарының тілдік-
стильдік мәнері поэтикалық сипатымен ерекшеленеді деп 
түйсек, оны дәлелдеу үшін төмендегідей фактілерді келтіруге 
болады.
Жазушы бір нәрсенің, кейде адамдардың сыны мен сырын, 
белгісі мен қасиетін, сапасы мен салмағын бейнелеп (образдап) 
сипаттайды. Мысалы, хан болу сияқты билік тізгіні қолдарына 
тимей жүрген Өсеке ұрпағын «шаршы төр бұйырмай, 

жүктеу/скачать 1,64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: