Р. Сыздык 6-том indd
жүктеу/скачать 1,64 Mb. Pdf көрінісі
|
Рәбиға Сыздық (1)
| екі етек боп
[елпек қағу, жүгіру, ұмтылу] тіркесі де сіре, халық тілінде бар сөз болар, ол да – өте образды, әсем сипаттама. Бұл ретте жазушы анау-мынау дөрекі сөздерден де қашпайды. Мысалы, көтен өкпе (74) айғыр топ (442) сияқты тіркестер – мағына жағынан бір-бірімен тіркеспейтін атаулар болғандықтан, өзінің күтпеген оқыс қолданысы мен көңіл ау- дарса, екінші жағынан, тұрпайы сөзбен келгендіктен, «үлкен өкпе, зор өкпе», «күш көрсете келген өкпе» және «үлкен топ» деген сияқты стиль жағынан бейтарап (қалыпты) тіркестермен салыстырғанда, әсері өзгеше болып шыққандығымен елеңдетеді. «Көтен зорлық» дегенді айтатын қазақ «көтен өкпе» деп те айтқан болар. Қайткен күнде де сөздің экспрес- сиясын пайдаланып, оның дөрекілігіне, қарапайымдығына, жергіліктілігіне қарамай кәдеге асырып жіберу – Ә.Кекілбаев 92 қаламына жат емес. Бұл жерде шешуші факторы – бұларды экспрессоид (эмоциялық бояуы күшті, әсерлі сөз) ретінде тану болса керек. Образды тіркестердің ішінде мұрты жылтырап қоя беру (разы болу, көңілденіп қалу) сияқты өзге авторлардан көп кездестірмеген күрделі етістіктер де бар. Сірә, ол да – халықтікі болар болмаса мұртынан күлу, мұрты жыбырлау, мұрты майлану деген сияқты таныс тіркестердің үлгісімен жасалған авторлық дүние болар. Қайткен күнде де бұндайлар да – өте образды қолданыстар. Шығарма тілінің поэтикасын танытатын тұстардың бірі – теңеулердің көрінісі. Әрине, қалыпты жай теңеу емес, бейнелі теңеулерді жазушы қайдан алды, нені немен салғастырды де- гендер көңіл аудартады. «Үркерде» келетін эпитеттік теңеулердің дені суреттеліп отырған кезеңдегі қазақ болмысынан алынған. Жазушы: тозған кебістің жұлығындай жайын ауыз (9), өлген түйенің тулағындай дала (213), тозған киіздей қырқа қыраттар түлеген бөрінің жон арқасындай боп (471) деген теңеулерді келтірсе, бәрінің де астарында қазақ қауымына таныс, көбі тұрмыстық заттар жатыр: ауыз, дала, қыраттарды теңеген тозған кебістің жұлығы, өлген түйенің тулағы, тозған киіздерді неміс, ағылшын, голланд, тіпті орыс адамы мүлде түсінбес еді, оларға бұл салыстырулардың ешқандай әсері де болмас еді, ал қазақ үшін, әсіресе өткен ғасырларда өмір кешкен қауым үшін бұлар – жай теңей салу емес, бірінде ұнатпаушылық (ауыздың тозған кебістің жұлығындай болып көрінуі), екіншілерде нені үлкен, нені жұпыны санайтындары сияқты таным бар екені даусыз. Сірә, теңеу дегеніміз – адамның дүниетанымы, әр нәрсеге беретін бағасы, қысқасы, сыртқы дүниемен көру, есту, дәмін сезу, исін сезу арқылы пайда болатын қарым-қатынасы болса 17 , жа зушы бұл орайда да шығарманың жалпы үнін суреттеліп отырған кезеңмен үйлестіруді берік сақтаған. Теңеулерді бейнелі, әсерлі, бояулы ету үшін, суреткер көп сөзділіктен де қашпайды. Мысалы, түннің қараңғылығын ыры- сты үйдің ертелі-кеш оттан түспейтін күйелеш қазанның түбіндей қап-қара (13) деп суреттейді. Бұл жерде жазушы 17 Қоңыров Т. Қазақ теңеулері. - Алматы, 1975. - 41-бет. 93 қазанның түбіндей қап-қара түн дей салса да бо лар еді, бірақ бұл тұрақты (кәнігі) көп теңеудің бірі болып шықпақ, ал бұл қаралықтың қаңдай қазанның (күні-түні оттан түспейтін, күйелеш, оттан түспейтін себебі – ол ырысты үйдің қазаны ) түбіне теңелуі осы жерде көркемдік үдесінен шығып тұр. Бұл – дәстүрлі теңеудің кеңейтілген (күрделенген) түрі бол- са, Ә.Кекілбаевтың көптеген теңеулері – тосын, бұрын-соңды кездеспеген образдар бо лып келеді. Мысалы, Тевкелевтің ұзақ етіп, шиырып жазатын қолын (почеркісін) жүктеу/скачать 1,64 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|