Рахметолла Толќымбек±лы 1914 (Барыс) жылы Алматы облысыныњ

http://kazchronic.host.kz
www.
Wikikaz.kz

Рахметолла Толќымбек±лы 1914 (Барыс) жылы Алматы облысыныњ 
Кµксу ауданыныњ М±ќыры аулында д‰ниеге келген.
Ол ауыл мектебін бітірген соњ ауылдыќ кењестіњ, колхоз басќармасыныњ 
хатшысы ќызметін атќарды.
Алматыдаѓы ауыл шаруашылыѓы жоѓарѓы мектебін, Ќазаќ Мемлекеттік 
педагогикалыќ институтыныњ тарих факультетін бітірген.
Соњѓы мамандыѓы бойынша ±заќ жылдар ќызмет істеді, 15 жылдай 
аудандыќ оќу бµлімініњ мењгерушісі, аудандыќ газеттіњ редакторы, колхоз 
басќармасыныњ тµраѓасы болды. 1964-1980 ж.ж. аралыѓында М±ќыры орта 
мектебінде директор болып істеді, сол ќызметтен ќ±рметті демалысќа 
шыќты. Ќазаќ Республикасы халыќ аѓарту ісініњ ‰здік ќызметкері, ‡лы Отан 
соѓысыныњ ардагері.

АВТОРДАН
Біздіњ халќымыздыњ тарихы терењ, мєдениеті, білімі мен µнері ‰лкен 
болѓандыѓында талас єњгіме жоќ. Ќазаќ дініне, діліне берік халыќ. Елімізде 
‰стем болѓан басќа да аѓымдардыњ т±сында µз ќанындаѓы имандылыќ 
±рыѓын жоѓалтќан емес. Ќазір еліміздіњ егемендік алѓан кезінде, жастарымыз 
µз ±лтыныњ тарихын, µсіпµнуін терењ оќып, зерделенген сайын, рухани 
к‰шќуатымыздыњ арта т‰сетінін єсте естен шыѓармау керек. Ата тарихын 
білу оларѓа кµрсетілген ‰лкен ќ±рмет болады.
Єрине, Жалайыр тайпасыныњ шежіресін талдау, оны жазусалмаѓы ауыр 
ж‰к. Басќаныњ кµмегінсіз, бір ѓана адамныњ баяндап шыѓуы екі талай іс ќой.
Алайда, осы ‰лкен жасымда кµргенім, естігенім бар, µзімніњ тірнектеп 
жиѓантергенім бар, жєне де ќазаќтыњ игі жаќсыларыныњ баспасµз бетіндегі 
пікірлері маѓан осы шежірені жазуѓа ќозѓау салды. Ќолымнан келгенінше 
±рпаќ алдындаѓы парызымды µтеу керек болды.
Міне, осы сєтте жерлестеріміздіњ аќсаќалды ќариялары, орта буын 
аѓайындар ‰лкен кµмек кµрсетіп ж±мысты едєуір жењілдетті. Шежіре 
жайында Кµксу, Ќаратал, Талдыќорѓан µњіріндегі шежіреден хабары бар 
азаматтар µз пікірлері мен білгендерін ортаѓа салды. Олардыњ барлыѓына 
аќсаќалдыќ ‰лкен рахметімді айтамын. Солардыњ ішінде Сейдахмет 
Ќосжан±лына, Тєњірберген Єліпбай±лына, Ѓабдулатып Ѓиса±лына, Ораз 
Исмаиловке, Сембек Ќошахан±лына, Тµлеген Шєріпбай±лына, Олжабай 
ќарияѓа, ілияс М±хаметше±лына, Баќыт Шењгелбаевке, Сейдахмет 
Ќожабергеновтерге шын ниетпен алѓысымды айтамын.
Біздіњ облыстан тысќары Ќызылорда, Шымкент, Шу, Шардара ќалалары 
мен Тµле би, Т‰лкібас аудандары жєне басќа да оњт‰стік µњірді ќоныстанѓан 
Жалайыр аталарын таратуѓа хат жолдап, телефон шалып ‰лкен кµмек 
кµрсеткен Рахымжан Кенбай±лына, Ќараќ±л Аймановке, ‡сейін Айдар±лына 
жєне Жайлаухан деген азаматтарѓа аќ кµњілден рахмет айтып, олардыњ от 
басына амандыќ, ќызметінде зор табыс тілеймін.
Ќ±рметті оќырмандар, шежіреде кемшілік жоќ деп айта алмаймыз. 
Дегенмен де осы шежірені жазуда ел азаматтарыныњ деректеріне де 
с‰йендім, олардыњ колжазбаларын негізге алдым. Кµш кµлікті болсын, кµш 
ж‰ре т‰зеледі дегенді еске алсаќ, б±л ењбек кµпшілік тарапынан ќолдау тауып 
толыќтырыла беретініне сеніміміз мол.
Рахметолла Толќымбек±лы.
http://kazchronic.host.kz

АЛЃЫ С¤З
Шежіре халыќтыњ шыѓу тегін, ж‰ріп µткен жолын, аса мањызды тарихи 
оќиѓаларды жадта саќтап, ±рпаќтан ±рпаќќа жеткізіп отырудыњ кµне 
замандардан ќалыптасќан т‰рі. Ќазаќ жєне басќа т‰ркі халыќтарында 
шежіре айту дєст‰рі ењ бері дегенде ‰йсін жєне к‰ндер (ѓ±н) дєуіріндеаќ 
болѓан. ‡йсін тайпасынан ќалѓан жалѓыз ±лды асырап аман алып ќалѓан 
аналыќ ќасќыр жµніндегі кµне ањыз соныњ бірденбір кµрінісі болса керек. Ал 
осы елдерде ерте замандарданаќ шежіре айтудыњ айтарлыќтай даму 
алѓандыѓы белгілі парсы тарихшысы Рашид аддинніњ «Джами аттауарих» 
ењбегінен аныќ байќауѓа болады. Т‰ркімонѓол тайпаларыныњ ењ кµне 
шежіресі осы ењбекте берілген. Парсы тарихшысы ењбегініњ кіріспе 
бµлімінде кітабында баяндалѓан т‰ркімонѓол халыќтарыныњ тарихына 
байланысты деректерді сол елдердіњ аса беделді деген шежіре 
айтушыларынан жєне µзіне жеткен кітаби ењбектерден терт, ешќандай еркін 
б±рмалаусыз, µзгертпей, сол к‰йінде оќушыѓа жеткізуге ±мтылѓанын, ал 
оныњ алдында шежіре айтушылар ќатарында Пулад Чинсан, Ѓазан ханмен 
бірге басќа да кµптеген т‰ркі тайпаларыныњ µкілдері де болѓандыѓын айтады.
Бір ѓажабы сол ќазаќ ќоѓамында шежіре айту жєне оны саќтау барлыќ 
єлеуметтік топтардыњ арасында терењ тамыр жайѓан дєст‰р болѓан. Оѓан 
М±хаммед Хайдар дулаттыњ «Тарихи Рашиди» жєне Ќадырѓали Ќосым±лы 
жалайырдыњ «Жылнамалар жинаѓы» сияќты ортаѓасырлыќ мєдениеттіњ 
‰здік ‰лгілерімен таныса отырып кµз жеткізе аламыз. Ал ќазаќ ќоѓамы 
арасында кењ мєлім болѓан шежірелер ќатарына «Ќиян Домбауыл мерген 
шежіресі», «Алаш мыњы», «‡йсін Майќы би шежіресі», «Ќыпшаќ Кіреулі 
шежіресі», «Едіге би шежіресі» сияќты ортаѓасырлыќ жазба мєдениет 
‰лгілері жатады. Б±л аталѓан шежірелердіњ демократиялыќ сипаты 
сауаттылыќтыњ ќалыњ халыќќа да тым жат болмаѓандыѓын ањѓартады. 
Шежірелердіњ негізгі жаратушысы да жєне кењ таратушысы да ењ алдымен, 
єрине, халыќ болды.
Шежіре айта білу халыќ арасында мєдениеттіліктіњ, кемелдіктіњ негізгі 
кµрінісі ќатарына жатќызылды. Ш. Уєлиханов µзініњ орыс тілді оќушыларына 
осы айтылѓан мєселе жµнінде мынадай деп жазды: «...Каждый почетный 
киргизродоначальник знает всю генеалогию своего рода и, чтобы быть 
благовоспитанным и порядочным человеком, усердно изучает народное 
право под руководством старого бия, пользующегося в народе репутацией, 
1
юридическою известностью, и совершенствуется в красноречии...».
1
Валихамов Ч.Ч. Киргизское родословие. Собрание сочинений в пяти томах, том 2, 
Алма-Ата, 1985 г., с. 157-158.
http://kazchronic.host.kz

Толќымбек±лы Рахметолла аќсаќал коп жылдардан бері халыќ арасынан 
теріпжинап, енді, міне, ќалыњ оќьгрманѓа ±сынып отырѓан жалайыр 
тайпасыныњ шежірелер жинаѓы сол шежірені айтып жєне оны саќтаудыњ 
тамаша ‰лгісі.
Белгілі деректерге, соныњ ішінде осы алдымыздаѓы кітаптаѓы деректерге 
с‰йенсек, жалайырлар тарихыныњ мынадай тµрт кезењін бµліп айтуѓа болады. 
Олар керулент‰рік дєуірі (шамамен IX ѓасырѓа дейін), монѓолдыќ одаќ 
ќ±рамындаѓы дєуір (XIII ѓасырѓа дейін), сырманаќ пен шуманаќ кезењі 
(шамамен XVIII ѓасырѓа дейін) жєне соњѓы он екі ата жалайыр кезењі (б±л 
XVIII ѓасырдан бергі уаќыт).
Біздіњ пайымдауымызша Рахметолла аќсаќалдыњ ±сынып отырѓан 
шежірелік материалдары соњѓы екі кезењді ќамтиды.
‡лы тарихшы Рашид аддин µзініњ «Джами аттауарихыњда» жалайыр 
тайпасыныњ ењ кµне дєуірі жµнінде мынадай дерек келтіреді: «Б±л тайпа ерте 
уаќытта кµп санды еді; єрбір б±таѓыныњ ємірі мен ќол бастаушысы болѓан. 
Шыњѓыс хан дєуірі мен ќазіргі кезенде (яѓни 14 ѓ. М.Ќ.) б±л тайпадан шыќќан 
ємірлер Туран мен Иранда кµп болѓан, єлі де бар. Олардыњ бір мекені Онон 
деген жерде. Айтуларѓа караѓанда ерте замандарда Ќытай єскері 
жалайырлардыњ осы бµлігін аяусыз ќырып, тек аз ѓана ќалѓаны ќашып 
2
ќ±тылѓан...»
Ал ќалѓањцары кейінірек Ќараќорымдаѓы Ќима деген жерді мекен етсе 
керек. ‡лы тарихшы жалайырлардыњ б±л б±таѓы жµніњде мынадай 
мєліметтер келтіреді: «...б±лар сондай сенімді болѓан кµрінеді, тіптен 
±йѓырлардыњ билеушісі кµрханныњ бурасына май асатады екен. Соѓан 
байланысты оларѓа «белаѓа» деген ат беріпті».
Ќималыќ жалайырлар, Рашид аддинніњ кµрсетуіне ќараѓанда, он атадан 
т±рѓан жєне олардыњ єрќайсысыныњ µзі кµп ошаќты ж±рт болѓан. Олардыњ 
аты: жат, тоќырауын, к‰нсауыт, ќ±мсауыт, ±ят, кілќан, к‰ркін, тµленгіт, тµре 
3
жєне шањќ±т. Б±л атаулардан, єрине, жалайырлар ж±ртыныњ ерте 
дєуірлердеаќ т‰ркі этносына тєн болѓандыѓын байкду ќиын болмаса керек.
Монѓолдыќ дєуірде жалайырлар тайпасыныњ таѓдыры т‰бегейлі 
µзгерістерге ±шырады. Олар басќа т‰ркі тайпаларымен бірге б‰гінгі ќазаќ 
жеріне ойысты. Ата мекенімен бірге енді олардыњ ішкі ќ±рамы да 
µзгерістерге ±шырады. Бастапќы келіп орын тепкен жерлеріне байланысты 
жалайырлар тайпасы енді екі ќанатќа (ќайсыбір деректер бойынша ‰ш 
ќанатќа) бµлінді, яѓни сырманаќ жєне шуманаќ.
Шыњѓыс хан мен оныњ м±рагерлері т±сыњда жалайьфлар тайпасынан 
шыќќан ємірлер т‰рлі елдерде µз династияларын ќ±ра бастайды. Оладыњ 
2
Рашид аддин Фазуллах. Сборник летописей, том 1, книга 1, М.Л., 1952 г., с. 93.
3
Рашид аддин Фазуллах. Сборник летописей, том 1, книга 1, М.Л., 1952 г.
http://kazchronic.host.kz

арасында ењ атаќтысы, єрине, М±ќылай жалайыр. Тарихи деректер, оныњ 
ішінде Ќытай жылнамалары да бар, жалайыр тайпасыныњ «ноќта аѓасы» 
атануын осы кісініњ есімімен байланыстырады. Шыњѓыс хан екі ќанаттан (оњ 
ќол жєне сол ќол) т±ратын єскерініњ сол ќолын басќаратын ќолбасшы 
М±ќылайды Пекинге билеуші ретінде жіберер алдында оѓан ант грамотасы 
мен алтын.мµрін тапсьфып т±рып: «Ќоѓамда µзгелерден жоѓары отыр, сол ќол 
т‰менбасы бол жєне Хараун тауына дейінгі шыѓыс тарапты биле, ±рпаѓыњ да 
4
‰зіліссіз осы мєртебені иемденсін», дейді. Шыњѓыс хан µмірге енгізген 
тєртіптіњ біразын кейіннен ќазаќ ќоѓамын билеген тµре т±ќымдарыныњ да 
басшылыќќа алѓандыѓы танданыс тудырмаса керек.
Жалайыр тайпасынан шыкќан тарихшы Ќадырѓали Ќосым±лы аталѓан 
дєст‰рдіњ µзі µмір с‰рген 1617 ѓасырларда да саќталѓанын айтып: «Ќатаѓан 
ќауымы ќазіргі заманѓа дейін жолы ‰лкендерін біледі. Ал Алаш мыњы 
5
арасында ±лыѓы тараќ тамѓалы жалайыр болады», дейді.
Жоѓарыда ењбегінен ‰зінді келтірген Рашид аддин XIV ѓасырда жалайыр 
Ќ±ндыѓайдыњ ±лы Ќ±ршы Б±ѓын Грузияны билеген. Хулагу хан µзімен бірге 
Иранѓа ала келген ємірлерініњ арасында ењ беделдісі жалайыр Илгай ноян 
болѓан кµрінеді. Сол ере келген нояњдардыњ арасында таѓы да жалайыр ‡кілі 
ќ±ршы деген болѓан. Оныњ ±лдары Арыќ пен Б±ќа Абаѓа ханныњ жаќын 
уєзірлері санатына жатќан. Ал Шыњѓыс ханныњ жаќын нµкерлерініњ бірі 
болган жалайыр Сапаныњ немересі Сартаќ ноян Аргун ханныњ жастау 
6
кезінде Ирандаѓы Хорасан мен Мазандеранды билеген.
Міне, осы келтірілген фактілік материалдардан жалайырлар тайпасыныњ 
ерте жєне ортаѓасырлыќ тарихынан біраз ќызѓылыќты мєліметтер 
саќталѓанын байќаймыз. ¤кінішке орай, б±л тайпаныњ б‰гінгі ќазаќ жеріне 
ойысќан кезењінен бергі тарихы жазба деректерде µте єлсіз, ‰зік‰зік 
берілген. Міне, сондыќтан да жалайыр тайпасыныњ «сырманаќ» жєне 
«шуманаќ» кезењінен бергі тарихына тікелей ќатысы бар Рахметолла 
аќсаќалдыњ шежірелер жинаѓы ѓылымдаѓы осы олќылыќты толтыруѓа 
ќызмет жасайды деп білеміз.
Б‰гінгі к‰њде ќазаќ елініњ ќ±рамына енген тайпалар жµнінде ел арасында 
саќталѓан шежірелердіњ біразы кітап т‰ріњде жарыќ кµре бастады. Олар, 
єрине, кемшіліксіз де емес. Біраќ жинала келе еліміздіњ бай тарихын жасауѓа 
себін тигізетіндігіне біздіњ сеніміміз мол.
Сµзіміздіњ соњында осыншама кµп ењбек етіп осы жинаќты даярлаѓан 
Рахметолла аѓамызга тєњір жарылќасын айтамыз.
Мємбет ЌОЙГЕЛДИЕВ, тарих ѓылымдарыныњ докторы, профессор
4
Труды членов Российской духовной миссии в Пекине, том 4, СПб, 1866 г., с, 117, 225.
5
Березин И.Н. Библиотека восточных историков, том 2, часть 1, Сборник летописей, 
татарский текст. Казань, 1854 г., с, 170171.
6 
Рашид аддин. Аталѓан ењбек, 9498 б.
http://kazchronic.host.kz

ШЕЖІРЕ ХАЌЫНДА
Бисміллаћір-Рахыманір-Рахим. Аса ќамќор, ерекше мейірімді Алланыњ 
атымен бастаймын.
Ќасиетті «КєламШєрифте»: «Біз сендерді ±лт еттік, ±лыс еттік µз тектерін 
білсін деп» деген аят бар («Ќазаќ елі» газеті, 30.10.1998 ж., № 44). Б±л Алла 
таѓаламыздыњ єрбір ±лт µз тарихы мен таѓдырын білсін дегені. Алланыњ б±л 
µсиетін орындау єрбір м±сылман азаматтарына парыз. Ал тегімізді, 
тарихымызды білудіњ негізгі бір жолы шежіре арќылы аныќталады.
Шежіре дегеніміз араб тілінде «Шаджарад» деген сµз. Оныњ ќазаќ 
тіліндегі т‰сінігі б±таќ, тармаќ деген ±ѓымды білдіреді. Шежіре халыќтыњ 
шыѓуын жєне таралуын баяндайды. Ол халыќтарды біріненбірін бµлу, 
даралау, жікке жіктеудіњ ќандайда болсын ешбір т‰рін маќсат етпейді, ол 
керек те емес. Шежіре µзіміз µнгенµскен атабабаларымызды білу ‰шін ќажет. 
Шежірені ќолдану біздіњ халыќта ѓана емес, мєдениеті дамыѓан µркениетті 
кµптеген мемлекеттерде де бар. Ерте заманда тегіміздіњ шыѓу тарихын білу 
жанжаќты жан ±ясы тєрбиесініњ єліппесі болѓан.
Ѓалым, академик Манаш Ќозыбаев «Егемен Ќазаќстан» газетінде былай 
деп жазды:
«Ќазаќ шежіресін зерттеуді, оны білуді рушылдыќ, жершілдік сияќты 
келењсіз ќ±былыстармен шатыстырмау керек. Б±л екеуініњ шежіреге ‰ш 
кайнаса сорпасы ќосылмайды. Ендеше ауызша тарих айту дєст‰рінсіз ќазаќ 
халќыныњ тарихын жасау м‰мкін емес».
‡лы Абайдыњ шєкірті Шакєрім ќажы Ќ±дайберді±лы µзі жазѓан «Т‰рік, 
ќырѓыз, ќазаќ ћєм хандар шежіресінде» былай деп жазѓан еді:
«Елімау, неге ерініп тек жатасыњ,
Ѓылымѓа бір кіріссењ дєн татасыњ.
Ќалжыњ емес, ќам ‰шін жаздым м±ны,
Білсін деп кейінгілер т‰п атасын».
Ќазаќстан халыќ аќыны Ќалќа Жапсарбаев µзініњ ќолжазбасында былай 
деп жыр тµкті:
«Шежіре бабалардан бізге ќалѓан, ‡рпаќќа оны білу парыз болѓан. 
Білгендер ататегін µзіаќ айтар, Білмегендер тектентек несін айтар».
Демек атабабамыздыњ тегін білу, оны тарату аѓа буындардыњ жастарѓа 
айтар аќылы да кењесі де болу керек.
Ел аузында ата тегін білу саласында айтылып ж‰рген маќал, мєтелдер де 
біздіњ жастарды ойландырмай ќоймайды. Мысалы, «тегін білмегентексіз», 
«тегін білмегенжетесіз», «тегін білмеу жетімдіктіњ салдары» дейді біздіњ дана 
халќымыз. Єрбір азамат ењ болмаѓанда µздерініњ жеті атасын білуі ќажет.
http://kazchronic.host.kz

Жеті ата єкеден бастап былай айтылады: 
1. Єке
2. Бала
3. Немере
4. Шµбере
5. Шµпшек
6. Немене
7. Туажат
Сыпатай бабамызѓа дейін меніњ жеті атам былай айтылады (б±л жерде 
єке Сыпатай):
1. Сыпатай єке
2. Шєлімбет баласы
3. Кенже немересі
4. Жалмырза шµбересі
5. Балѓа шµпшегі
6. Жєнгелді немене
7. Толќымбек туажат (меніњ єкем).
Сонда мен Сыпатайдыњ сегізінші ±рпаѓы боламын. Ќорыта айтарымыз: 
«Ата тегін білмеген, келешегін білмейді, µткенін байыптамаѓан, ертењін 
ойламайды», деген Мєшћ‰р Ж‰сіптіњ µсиетін есте ±сталыќ демекпіз.
ЖАЛАЙЫРЛАР
Жалайыр тайпасы ескі, кµне, ірі тайпалардыњ бірі. Ќазак шежіресі 
бойынша «Жалайыр ‡йсін йішндегі ењ басты ±йытќы руы» (Ш. Уєлиханов, 
«Тањдамалы», 537 бет). Б±л тайпалар революцияѓа дейін Балќаш кµлінен 
Жоњѓар Алатауына дейінгі Іле мен Ќаратал µзендерініњ алќаптарына 
ќоныстанѓан.
Єкімшілік жаѓынан Ќапал, Жаркент уездеріне ќараѓан. Олар Аќ мешіт, 
Єулие ата, Шымкент, Ташкент уездерінде де, Башќ±рт, Ќараќалпаќ, 
¤збекстан жерінде де болѓан. Заравшан аймаѓында ертеде Жалайырдыњ 
Балѓалы жєне Ќайшылы аталарыныњ 3500 т‰тіні ќоныстанѓан. 1889 ж. санаќ 
бойынша жалайырлар 17000 т‰тін екен.
Жалайыр тарихын зерттеуде, ел шежіресін жазуда ѓалымдардыњ 
кµпшілігі Ќадырѓали Жалайыридіњ «Жылнамалар жинаѓы» атты ењбегіне 
с‰йенеді, соны негізге алып сілтеме жасайды. Ол кµп оќыѓан, кµп ізденген ірі 
ѓалымтарихшы, єдебиетші, шежіреші адам. Ана тілінде т±њѓыш рет тарихи 
ењбек жазды, ол ‰шін кµптеген зерттеу ж±мыстарын ж‰ргізді. Шыќќан тегі 
Жалайыр болѓандыќтан ол жалайыр тайпасыныњ тарихын Оѓыз ханнан 
бастап (1316 ѓасыр) Шыњѓыс хан дєуіріне дейін жеткізе жазѓан.
Ол µз заманында ќолданып ж±рген дєст‰р бойынша жазба ќ±жаттарда 
атыжµнінен кейін, соѓан тіркеп Ќадырѓали Жалайыри деп ресми т‰рде ќолын 
ќоятын болѓан. Онысы µзініњ Жалайыр тайпасынан шыќќандыѓын білдіргені 
http://kazchronic.host.kz

екен. Ќ. Жалайыридыњ «Жылнамалар жинаѓында» Жалайыр аталары 
ретретімен таратылады. Ол осы жинаѓында «Алаш мыњы арасындаѓы ±лыѓы 
тараќ тањбалы Жалайыр болады», деп жазды (40 бет). Сол сияќты ќазаќтыњ 
кµне тарихы кітабында «Алаш мыњы ішінде тараќ тањбалы Жалайыр басты 
±йтќы болѓан», деп жазылѓан (179 бет).
Ќазаќтыњ ±лы ѓалымы Шоќан Уєлиханов µзініњ тандамалы жинаѓында 
былай деп жазды: «Жалайыр±лы ж‰з ќ±рамындаѓы ескі тайпаныњ бірі. Ќазаќ 
шежіресі бойынша Жалайыр ‡йсін ішіндегі ењ басты ру, орта ѓасырда 
жалайьфлар Орта Азия тарихында белсенді роль аткарды. Орта Азия мен 
Иранда саяси єлеуметтердіњ ќ±рылуына ±йтќы болды. Монгол билігі т±сында 
жалайырлардыњ біраз бµлігі Заравшанѓа ќоныс аударып µзбектермен 
араласып кеткен» (537 бет).
Шежіреші Хиуа ханы Єбілѓазы (1603-1664 ж.) жайында Шоќан «Орта 
Азия халќыныњ тарихын терењ білген» адам деп жазды. Єбілѓазы хан 
«Т‰ріктер шежіресін» жазѓан кісі. Осы шежіреде «Жалайыр елініњ баяны» 
деген бµлімінде, ол «Кµне ел еді, есепсіз кµп болар еді. Ќытаймен жауласќан 
т±ста жаќсылыжаманды жалайырлардыњ бєрі бір жерге жиналды, жетпіс 
к‰рен ел болды. Рулары да кµп еді. Єр ќайсысы бір кісіні аѓа сайлап, бір ж±ртта 
отырар еді. Кейбірі монгол ж±ртында, Онон деген жерде еді» (4445 бет).
Ескерту: Єрбір к‰ренде мыњ киіз ‰й болды, сонда 70 к‰ренде жетпіс мыњ 
адам болѓан (204 бет).
Кµп оќыѓан, кµп ізденген, білімдітарихшы Ќ±рбанѓали Халид деген 
бабамыз араб, парсы, ќытай, монгол, т‰рік, татар, таѓы басќа да шыѓыс 
тілдерін жетік білген кісі екен. Ол «Тауарих Хамса» (Бес тарих) кітабын 
жазып, оњда шыѓыстыњ бес елініњ тарихын баяндады. Ол осы ењбегінде 
«Жалайыр т‰ркі тілдес тайпа. 18 ѓасырда Жетісуѓа ќоныстанды. Темір 
дєуірінде Жалайыр тайпаларыныњ кейбір бµлігі саяси роль атќарды. Б±лар да 
ќазаќ арасында ‰йсіндер сияќты ќ±рметті орындарда ж‰рді.
«‡йсін ±лдары ішінде аршындысы Жалайыр болѓандыќтан, атаѓанда 
аталарымен ќатарластыра «‡йсінЖалайыр» деп, ќосарлана айтылады», деп 
жазды (92, 293 беттер).
Белгілі тарихшы Ќадырбек Ж‰нісбаев «Орта Азия мен Ќазаќстанныњ 
±лы ѓалымдары» деген кітапта былай деп жазды:
«15 ѓасырдыњ орта кезінде ќазаќ мемлекетініњ ќ±рамына енген Жалайыр 
тайпасы ‰йсінніњ ертеден келе жатќан беделді де, белді де руыныњ бірі. 
Жалайырлар сол заманда т‰рік ќаѓанатыныњ негізін салуга, кейініректе Орта 
Азия мењ Персияда жања династиялар ќ±руѓа белсене араласты, белгілі роль 
атќарып отырѓан», дейді (275 бет).
Монгол тарихшысы Саган Саценніњ (1604-1662 ж.) жазуына ќараганда 
Шыњѓыс хан кезінен бастап Жалайырлар хан ордасына жаќын болып ерекше 
сыйлыќтар мен олжалар алып келген. Сол т±стааќ жалайырлардан тарихта 
http://kazchronic.host.kz

белгілі кµрнекті адамдар шыкќан, олар Батыс Ќытайды биледі. Осы кезде 
Жалайырлар тµрт аймаќќа бµлініп Шу, Сьф бойларына, Ангрен-Шыршыќ 
жєне Ќаратал алќаптарына орналасты. Ќаратал µњіріндегі Жалайырлар 1500 
ж.ж. ‡лытау, Кµкшетау, Н±ра µзенініњ µњірін мекендеген, µйткені хан ордасы 
осы мањѓа ауысќан. Ал 18 ѓасырдыњ басында хан ордасы Т‰ркістанѓа ќоныс 
аударѓанда Жалайырлар Жетісуѓа ќайтадан кµшіп келген.
Тарихшы Рашидад дин (12471317) Жалайырлар жµнінде былай деп 
жазды: «Оныншы ѓасыр аяѓында Жалайырлар ќиыр шыѓыста ‰лкен ±лыс 
болѓан. Оныњ єрбір бµлігін билеген ємірлері болѓан. Шыњѓыс хан заманында 
Жалайырлар монѓолдармен мыќтап араласады. Шыњѓыс ханныњ µзінен 
бастап, балалары мен немерелері де Жалайырдан ќыз алып, оларѓа ќыздарын 
беріп, ќарымќатынастары кењ µріс алады. Б±л кезењде Жалайыр руынан 
Иранда, Алтын ордада талайталай ірі єскер басшылары, ємірлер мен мемлекет 
басшылары шыќќан» («Ќазаќ шежіресі», 35 бет, С. Толыбеков).
Сµйтіп ерте замандааќ Монѓолияда Жалайыр аты шыќќан ‰лкен тайпа 
болѓан.
АТАЛАР
Жалайыр атасын таратпас б±рын, сєл шегініс жасап, осы бабамыздыњ 
арѓы тегі жайынан хабардар болу ‰іпін, ќазаќ шежірелеріне с‰йене отырып, 
бірер сµз айтуды жµн кµрдік.
Атабабалардан ќалѓан, ѓасырлар бойы айтылып та, жазылып та келе 
жатќан «АтамызАлаш, керегемізаѓаш» деген дана, кµне сµздер бар. Ќазаќ 
шежіресініњ айтуынша сол Алаш атадан Сейілхан мен Жайылќан деген екі ±л 
туады. Сейілханнан сегіз арыс т‰рікмендер тарайды. Біздіњ Батыс 
Ќазаќстандыќ Адайлар к‰ні б‰гінге дейін т‰рікмендерді «Сейілхан» деседі. 
Ал Жайылханнан ќазаќтар тарайды» (Сєбит М±ќанов, «Ќазаќ ќауымы» 
кітабы, 26 бет, 1995 ж.).
Ќазаќтан Ж±ман, одан Єбілхайыр, одан Аќарыс, одан Ыбырайым, одан 
Кейкі, одан Тµбей би. Ал б±л атаныњ бір баласы Майќы, одан Баќтияр, одан 
Ойсыл мен ‡йсін туѓан. ‡йсіннен Абаќ (Аксаќал) жєне Тараќ, одан Ќабылан 
(жанама аты Жалайыр) туады.
Ќабылан бабамыз µзі батыр, аса к‰шті адам екен. Ол жµнінде жазушы 
академик С. М±ќанов былай деп жазды:
«¦лы ж‰здіњ «ноќта аѓасы» Жалайыр, шын аты Жансаќал, µзі батыр адам 
екен. Ањшылыќќа шыќќан бір сапарында ќ±ланныњ ‰йіріне кезігіп, оны 
ќуып жеткен ол, айѓырыныњ кекілінен ±стап тоќтатпаќ болѓанда ілгері 
тартќан айѓырдыњ жалы сыдырылып шоќтыѓына жетеді. Осыдан кейін 
Жансаќал «Жалайырѓан» яѓни «Жалайыр» атанып кеткен» («Ќазаќ ќауымы» 
кітабы, 21 бет, 1995 ж.).
Жазушы Ќ. Салѓарин, С. М±ќановтыњ Жансаќал деп айтќанын µзгертіп, 
Ќ±дайберген еді дейді. Аттыњ жалын айырѓанын жоќќа шыѓармайды. Содан 
http://kazchronic.host.kz

Ќ±дайбергенді Жалайыр деп атап кетіпті деп жазды («Ќазаќ шежіресі», 
«Ж±лдыз», № 9, 1991 ж., 10 бет).
Ал Ќабылан бабамыздыњ µз елі, оныњ ат жалын айырѓанын, сонан барып 
Жалайыр атанѓанын ерте дєуірден айтып келеді жєне µздерін Жалайыр 
±рпаѓымыз, Жалайыр еліміз деп атайды.
Жалайырдыњ арѓы тегін єркім µздерінше топшылайды. Оны кейбіреулер 
Мекреден таратады. Біраќ айтушылардыњ кµбі ‡йсіннен таратады. Біз 
Жалайырдыњ т‰п атасын, ќайдан шыќќанын зерттеуді тарихшы 
ѓалымдардыњ еншісіне ќалдырѓанды жµн кµріп, єњгімемізді Жалайырдан 
бергі кезењнен бастадыќ.
Ќазаќтыњ алѓашќы білімді зерттеушілерініњ бірегейі М. Тынышбаев 
тарих маманы болмаса да, тарихќа ден ќойѓан адам, оны ѓылыми т±рѓыдан 
зерттеген білікті жан. Ол µзініњ «Ќырѓызќазаќ халыќтарыныњ тарихына 
материал» деген ењбегінде Жалайырлардыњ ±раны Баќтияр жєне Ќабылан, 
тањбасы (тараќ), деп жазды (29 бет, 1925, 1990 ж.).
Ќазаќтыњ тµр шежіресінде Жалайырдыњ ±раны Ќабылан, тањбасы( ) 
(тараќ) деп екі плаката (№ 12, 21.03.91 ж. жєне № 3, 31.03.94 ж.) жазылѓан. 
Сонда ќазаќтыњ т‰п атасы Алаш екендігі де жазылѓан.
Тарихшы, шежіреші Сахан Бектасов та µзі жазѓан «Шежіре сыры» деген 
ењбегінде жалайыр ±раны Ќабылан, тањбасы (тараќ) дей отырып, б‰кіл 
ќазаќ тайпалары ірі аталарыныњ ±рандары мен тањбаларын жазады (23 бет, 
1995 ж.).
Жоѓарыдаѓы дєйектер Жалайырдыњ азан шаќырып ќойѓан аты Ќабылан 
екенін айѓаќгайды. Біз де осыларды негізге алдыќ.
Аќарыс ±рпаќтары бас ќосќанда ерте заманда да жєне єлі б‰гінге дейін 
«ноќта аѓасы» болып, жолды жалайырлар алады. Жалайыр ішінде «ноќта 
аѓасы» Ораќты батырѓа жєне оныњ ±рпаќтарына тєн. Ораќты болмай ќалѓан 
ретте б±л дєст‰р Сыпатай атасына берілген.
Жалайырдыњ ±раны:
1. Баќтияр
2. Ќабылан
Тањбасы (тараќ)
http://kazchronic.host.kz

ЖАЛАЙЫРЛАР ОРДАСЫ
Кµшпелі ємірлердіњ µз ара баќталастыѓы, к‰ресі нєтижесінде 1365 ж. 
оњт‰стік Єзірбайжанды Жалайыр С±лтан Уєйіс жаулап, басып алды. Ол 1374 
ж. дейін билік ж‰ргізді, Нахчеван, Арран жєне басќа да аймаќтарды 
баѓындырды. Уєйіс ењді Ширванды алмаќ болѓанда оныњ шахы Кавус 
соѓыспайаќ оѓан тєуелді екендігін мойындаѓан. Кезекте, 1363 ж. Ќарабахќа 
шабуыл жасаѓалы т±рѓанда Баѓдатта кµтеріліс шыѓып, Уєйіс єскерін оны 
басуѓа аттандырды. М±ны білген Кавус берген уєдесінен тайып, Ќарабахты 
µзі басып алып, халќын Ширванѓа кµшіре бастаѓан. Кµтерілісті басќан Уєйіс 
Ширванѓа Жалайырлардыњ єскеріне бас етіп Байрамбекті (Мейрамбекті) 
жіберген. Осы т±ста Кавус таѓымды саќтар ма екен деген ‰мітпен µз еркімен 
беріледі. Кавустыњ аяќќолын кісендеп Уєйіске єкеп тапсырады. Уєйіс оны ‰ш 
ай абаќтыда ±стап, уєдесін алып еліне ќайтарады. Ол µлеµлгенше Уєйіске 
алымсалыќ тµлеп т±рѓан.
Баку аймаѓыныњ билеушілері Фераморз ќажы мен Ферудин ќажы µз 
аяќтарымен сарайѓа Уєйіске келіп баѓынатындарын білдірген, жылмажыл 
алым салыќ тµлеп т±руѓа міндеттенген. Ширван ќаласында Жалайырдыњ 
атынан алтын, к‰міс тењгелері шыѓып т±рѓан,
Кавустыњ сарай аќыны Аршер Ардабейлі «Фархаднеме» деген поэмасын 
с±лтан Уєйіске арнаѓан. С±лтан Ширван ќалаларын кµркейтуге кµп жаѓдай 
туѓызѓан. Кавустыњ баласы Хушенг с±лтан Уєйістіњ тєрбиесінде болады, єкесі 
µлген соњ 1372 ж. Ширван таѓына отырады. Дањќты с±лтан µлген соњ, оныњ 
балалары билікке таласа бастаѓанда Хушенг оларды татуластырса керек. 
Ахмед Єзірбайжањды, оныњ туысы БаязндИракты (парсылар т±рѓан жаѓын), 
ЄділАхмед пен бірге арабтар отырѓан Иракты билеуге келіскен.
Жалайырлар ордасыныњ астанасы Тебриз ќаласы болѓан. С±лтан Ахмад 
Єзірбайжанѓа келгењде Ширваншах шейх Ибрахим 1406 ж. µз µмірлерін 
жинап, той жасап, былай депті:
«Біз талай уаќыттан бері ќасиетті Жалайырлармен жаќсы, достыќ 
ќатынаста болдыќ, Єзірбайжанды с±лтан Ахмедтіњ аталары мекен еткенде біз 
тек жергілікті билеушілердіњ елді к‰йзелтуінен ќ±тќару ‰шін келетінбіз. Енді 
б±л жерге наѓыз ќожайынмырза келгендіктен біз енді µз елімізге ќайтамыз» 
(«Ж±лдыз», № 4,1996 ж.),
Жалайырлар т±ралы мынандай деректер бар. Тарихшы Х.Казванидіњ 
айтуынша «Сол заманда к‰ллі Иранда Тебриздегідей сонша єсем, биік ‰йлер 
болмаѓан. Парсы монѓолдары ќ±лаѓан соњ ол Жалайырлар єулетініњ 
астанасына айналды, кµлемі ±лѓайѓан (‰лкен) жєне тауарлары с±мдыќ кµп бай 
ќала болѓан» (79 бет). «Жалайырдан шыќќан с±лтан Уєйіс (Увейс) кµп бµлмелі 
(ж‰здеген) керемет ‰лкен ‰йде т±рѓан. 1335 ж. кейін билік Жалайырларѓа 
кµшкен. Б±л єулеттіњ негізін салушы Жалайыр Хасан», деп айтады. 
http://kazchronic.host.kz

Жалайырлар билеген кезде астрономия, математика, медицина, тарих 
ѓылымдары к‰шті дамыѓан. С±лтан Уєйіс туралы «ол Баѓдатты астана етіп, 
Иракты билеген, Алтынордадан Єзірбайжањды, Тебризді тартып алды, Мосул 
мен Диарбекрді мемлекетіне ќосып алды», дейді хан сарайыныњ музыканты 
дєрежесіне жеткен Дєрушєли (79 бет). Уєйіс музыка µнерін жаќсы білген. 
Шыѓыстыњ 12 маќамыныњ біразын µндеген жєне ќайта жазѓан. 1386 ж. Ємір 
Темірдіњ берген єскерімен келіп Тоќтамыс Тебризді талќањдаѓанда Ахмет 
астананы Баѓдатка кµшірген. 1393 ж. Аќсаќ Темір Баѓдатќа жойќын шабуыл 
жасайды, Ахмет Египетті паналайды. Ал, келер жылы ол Египет кµмегіне жєне 
т‰рікпен Ќара Ж‰сіптіњ ќолдауына с‰йеніп, Баѓдатты µзіне ќайта 
баѓындырѓан. Біраќ оны ±натпаѓан Темір 1401 ж. Баѓдатты ќайта шауыпты. 
Ахмет ќара Ж‰сіппен бірге Сирияѓа, одан соњ Кіші Азияѓа ауыпты. Темір мен 
Баязид соѓысќанда Ахмет Баѓдатќа ќайта оралѓан. Темірдіњ немересі Єбу 
Бєкір Ќара екеуін алдап ќолѓа т‰сіріп абаќтыѓа жауып ќояды. Одан 1405 ж, 
Темір µлген соњ босайды да, б±рынѓы мемлекетін тез арада ќалпына келтірсе 
керек. Біраќ билікке таласып Ќара Ж‰сіп оны опасыздыќпен µлтіртіп 
жіберген.
Ахмет батырлыѓымен бірге ѓалымдар мен аќындарды ќорѓап, ќоршап 
ж‰рген, араб парсы тілдерінде µзі де µлендер жазѓан. Музыка жµнінде 
бірнеше ењбегі бар екен дейді академик Бартольд.
1335-1410 ж.ж. арасында шањыраќ кµтерген Жалайырлар ордасы 
Ахметпен аяќталады. Олар билік ќ±рѓан жетпіс жылдан астам уаќытта сол 
1
µлкелер µсіпµркендеген, г‰лденген дейді барлыќтарихшылар.
АТЫ, ДАНЌЫ ШЫЌЌАН АТАЌТЫ АДАМДАР
Орта жєне одан кейінгі ѓасырларда ќол бастаѓан, ел басќарѓан, 
аймаќтарда єкімшілік ж‰ргізген жалайырлар аз болмаѓан екен. Солардыњ 
бірнешеуін ѓана атап, олардыњ игілікті істерінен аз да болса маѓл±мат беру 
артыќ болмас деген ниетпен мына деректерді жаздыќ.
1. Баян жауынгерлік ерлігі ‰шін Шыњѓыс ханныњ µз ќолынан батыр 
атаѓын алѓан. Ол оњт‰стік Ќытайда С±н империясын к‰йретуге ќатысќан, 
1600 жалайырлардыњ ќолбасшысы болды.
Тодон он мыњ басы болып, соѓыста ерлік кµрсеткен. Оныњ ±лы Тоќай 
(Тохун) жєне єкесі мен аѓасы Б±ќа (Бухуа), Аньцздар, Чаншоу мыњ басы 
болды. Ќытай, Корея, Вьетнам жєне Орта Азияда ж‰ргізілген жорыќтарда 
ерлік кµрсетті, аттары шыќты. Тоќайѓа даруѓашы (єкім) дєрежесін берді, 
ерекше марапаталтын пайзаѓа (белгі) ие болды.
Автордан: Жалайырлар ордасы жµніндегі деректер жазушы Бек Тоѓысбаевтыњ 
«Жылќыныњ жалын, жаудыњ жаѓын айырѓан» деген маќаласынан алынды («Ж‰лдыз», № 
4, 1996 ж., 7880 бет).
http://kazchronic.host.kz

Жарѓалтай хан ордасында ќызмет істеді. Оныњ ±лы Дашу «±лы ерж‰рек 
ќолбасшы», деген атаќ алды, єкім болып таѓайындалды. Оѓан маржан т±тќан 
жолбарыс суретті Найзаѓа белгісі берілді, монгол армиясындаѓы ењ мєртебелі 
он мыњбасына кµтерілді.
Сонду жорыќтарѓа ќатысты, б‰лік шыѓарѓан Литан кµтерілісін басып 
‰лкен ерлік кµрсетті, он мыњбасына кµтерілді. Сонду тењізде болѓан 
шайќастарда да ерлік кµрсетті. Ол Монголия флотилиясына ќолбасшылыќ 
жасады. Оныњ ‰лы Байжан (Байцзяну) Ќ±былай ханнан маќгау сµз естіді. 
Байжан Ќытай тењізшілерініњ 300 соѓыс кемесін ќолѓа т‰сірді.
Жолаушы (Жалайырдан) µзініњ бабасы Ќошќар (Хохоча) салѓан жолмен 
ж‰ріп, Шыњѓыс ханныњ сан жорыќтарында онымен ‰зењгілес болып ‰немі 
алда ж‰рді, хас мерген атанды. Ол да алтын пайзаѓа ие болды.
Сол т±ста монѓолдардыњ Ќытайдаѓы лауазымды адамдарыныњ ењ 
жоѓарѓы мєртебелісі осы Жолаушы болды. Оныњ ±лдары Тоѓан мен Б±ќа 
Вьетнаммен соѓыста он мыњ басы болды.
Монгол ханы Темір т±сында Жолаушыѓа «Дањќы тасыѓан шербі» 
(Шенеунік) жєне «Мемлекет тірегі» деген атаќ берілді. Оныњ ±лы Байчжу ±лы 
Монголия ±ланына (гвардия, саќшы) ќолбасшы болды.
* Жиренше (Жалайыр) Монголдыњ тµрт т‰мен єскеріне (40000 ќол) 
ќолбасшылыќ жасады, ірі сотыс басшысы саналды.
* Боэ деген Жалайыр Шыњѓыс хан ордасы адамы ретінде ќаушы ќызметін 
атќарды, сансыз жорыќтарда алѓы шепте ж‰рді. Оныњ ‰лы Алахан он мыњ 
ќолбасы болды. Ол Монголия басќарѓан Ќытайда ењ биік дєрежеге ќол 
жеткізді. Мемлекеттік кењестегі ењ ‰лкен екі бас уєзірдіњ бірі болды. 40000 
єскерге ќолбасшылыќ жасады. Оныњ ±лдары Баќан мен Есудар он мыњ 
басшылыѓына кµтерілді.
Міне, осылай жаза берсе, ол ‰лкен тізім болып жалѓаса береді.
Сµйтіп Жалайыр азаматтарыныњ Монѓолияда Шыњгыс хан кезінде, онан 
кейін де кµптеген кµрнекті ќолбасшылар, ел басќарѓан єкімдер, жауынгер 
сарбаздар болѓаны тарихтан мєлім.
М¦ЌЫЛАЙ
М±ќылай Жалайыр атасынан шыќќан, оныњ тµл перзенті. Ол аќылды, 
алѓыр, айлакер, пысыќ, мерген болып µседі. Осы ќасиетін білген єкесі 
Г‰њСері М±ќылай мен оныњ інісі Б‰ќа екеуін ертіп келіп, Шыњѓыс ханѓа 
былай дейді:
«Болсын ќ±л 
Босаѓања ес.
Безсе б±л
Борбайын кес.
Еткей ќ±л 
http://kazchronic.host.kz

Есігіње ес.
Екі етсе б±л,
Езуін тіл», деп беріп кетеді. (Моњѓолдыњ ќ±пия шежіресі, 137 тармаќ 72 
бет, 1998 ж.). Теміршін де оѓан сенім артып µзіне нµкер етіп алады. Сµйтіп 
жасынан Теміршімен араласып, бір т±рып, бірге ж‰реді, Теміршінмен бірге 
жаттыѓуларда болады, жорыќтарѓа ќатысады, шыныѓады, тєжірибе 
жинаќтайды, соѓыс тєсілін ‰йренеді. Осы кездерде М±ќылай ерекше кµзге 
т‰сіп, ноян дєрежесіне кµтеріледі.
Бір жорыќта жењіспен ќайтќанда, ертеде єкесініњ шабуылдан келе 
жатып тыныќќан жеріне олар да аялдап дем алады. Сонда М±ќылай: «Б±л 
ќасиетті жер, сені соныњ аруаѓы ќолдасын, жолыњ болып, ќызметіњ жемісті 
болсын, сен келешек ханымыз боларсыњ», депті Теміршінге.
1205 жылы нояндар мен нµкерлер Теміршіњді хан кµтеріп, Шыњѓыс хан 
деп атайды. Осы ќ±рылтайда М‰ќылайды Го Ван, яѓни мемлекет князі (єскер 
бастыѓы жєне µлке басќарушысы) деп жариялайды. Шыњѓыс хан ±стаѓан аќ 
туды М±ќылай да ±стайды. Хан алтьш таќќа отырса М±ќылай к‰міс таќќа 
отырады. Екеуініњ де алтын жалатќан ер т±рмандары, т±рмысќа кажет ‰й 
б±йымдары бодды.
Сенімге бµленген М±ќылай кезінде Хинѓан тауына дейін созылѓан 
Шыњѓыс хан армиясыныњ сол ќанатыныњ ќолбасшысы болып 
таѓайындалады. Сонда Шыњѓыс хан М±ќылайѓа «біз бір арба с‰йрейміз» 
депті. 1211 ж. Шыњѓыс хан оњт‰стік Ќытайѓа ќарсы соѓыс жариялады. Оны 
М±ќылай басќарды, жењіске жетті. Риза болѓан хан солт‰стік Ќытайды жеке 
дара иелену ќ±ќы жазылѓан грамота жєне алтын мµр берді. Грамотада: 
«Балаларымыз бен немерелеріміз мемлекетті бірінебірі ‰здіксіз тапсырып 
отырсын», деп жазылѓан.
Ал берген б±йрыѓында: «Тайхан тауыныњ солт‰стігін мен игердім, енді 
оњт‰стігін игеру сеніњ мойнында, ал М±ќылай б±йрыќ бергенде осы туды 
кµтереді, сонда мені келеді деп есептендер», деп барлыќ ж±ртќа жар салѓан. 
Мемлекетті, елді басќаруды жењілдету ‰шін М‰ќылай байтаќ ‰лкен аймаќты 
провинцияларѓа бµліп, т±њѓыш жорыќ басќармаларын ќ±рды. Орталыќ 
жазыќтыњ, солт‰стік Ќытайдыњ картасын жасауѓа б‰йрыќ берді. Жергілікті 
халыќтар М‰ќылайды барынша ќолдады, бірде ж‰з мыњ сарбаз жинап беріп 
жасаѓьш толыќтырды, соѓыс жабдыѓынан кµмектесті. Ќытай армиясыныњ 
бµлімшелері М‰ќылай жаѓына шыќгы, ал феодалдар соѓыесыз, µз еркімен 
берілді.
Кезінде Шыњѓыс хан ала алмаѓан Екінді (Пекинді) 1215 ж. М±ќылай 
басып алды. Оны µзі µлгенше астана етті. Сµйгіп б‰кіл Моњѓолияда Шыњѓыс 
ханнан кейінгі екінші дєрежедегі адам М‰ќылай бодды. Хан сапарда болѓан 
шаќта ол мемлекетті, елді басќарды. Тіпті соѓыс ашуды, жорыќ жасауды бір 
µзі ѓана дербес, ешкіммен аќылдаспай шешіп отырды. М‰ќылай туралы 
http://kazchronic.host.kz

Шыњѓыс хан кезінде былай депті:
1. «Сен шайќас кезінде жауыма отты борањдай тиісесіњ, меніњ пілімсіњ.
2. Сен меніњ думанды тойларымда байлыѓымды шашќан емессіњ, меніњ 
сарќылмас ќазынамсыњ.
3. Сен шайќас кезінде ќолыњ дір етіп туымды жерге бір т‰сірмедіњ, меніњ 
алтын тас баѓанамсыњ.
4. Мен алыс сапарда ж‰ргенде сен ќ±рыш ќолыњмен ±лы мемлекетімізді 
баѓынышты етіп ±стай білдіњ, уа тењдесі жоќ М‰ќылайым», депті. ¦лы адам 
берген нендей баѓа, ќаншалыќты ќошемет десењізші. Сонда М‰ќылай:
1. «О, меніњ ‰лы єміршім жєне кµк аспанныњ µкілісен бєрімізді єділдікпен 
тењ ±стайтьш меніњ биліктегі ќ±дай сипатты адамым.
2. Сен к‰ллі адамзатќа билік ж‰ргізу ‰шін тудыњ, меніњ кµктен т‰скен 
тµњірім.
3. Сен шындыќ пен µтірікті жалт еткен ±шќыр оймен тез ажыратасыњ, 
меніњ мµртебелі билікті данышпаным.
4. Сеніњ т±ла бойыњда мєуелі жеміс жайќалып т±р, ќасиетті аѓаштыњ 
тамырысыњ.
5. Сен атаќ, дањќ ‰шін жаралѓансыњ, меніњ ќ‰дайдай басшым.
6. Сен ањызѓа айналѓан к‰ш, к‰ш дарыѓан меніњ аќ арыстанымсыњ.
7. Сеніњ аќылойыњ т‰псіз м‰хиттыњ ‰лы толќынындай тербеле берсін»,
деген екен. 
Енді айтар бір тілегім:
1. «Айлакер, ќатыгез д±шпандарды аяусыз жазалай бер.
2. ¤зіње сенімді, адал ќызмет етіп ж‰ргендердіњ сыйќ±рметіне белене 
бер», депті.
Сонда Шыњѓыс хан М±ќылайѓа сеніњ єкењ Г‰њ мырзаны еске алып (Г‰њ де 
батыр болѓан) оныњ тілеуінше «М±ќылайды ±рќыныњ ‰рќына дейін елдіњ Го 
Уањы етейін (µлке билеуші єкім)», деп Го Уањ атайды. М±ќылай Го Уањ атанды. 
«М±ќылай Го Уањ сол ќолдыњ ќарауын Жіду мањындаѓы т‰менді билесін»,
деп жарлыќ айтады. «Енді бодан болѓан елдіњ ішінен жаќсы ќатындар мен 
жарасыњды ќыздарды тандап ал!», деп ємір етеді. (Моњѓолдыњ ќ‰пия 
шежіресі, 1998, 206207 тармаќ, 146 бет)
Шыњѓыс хан немере аѓасы Дарвдай керейлерге болысќандыќтан кµзін 
жоймаќ болѓан. Сонда М±ќылай серіктерімен: «µз отын сµндіргендей, µз ‰йін 
µшіргендей болмай ма, депті ханѓа, єкеніњ кµзіндей болып ќалѓан жалѓыз 
немере аѓањ емес пе, оны ќ‰ртуѓа ќалай болады, осыны ойламаѓаныњызды 
білгейсіз, єке тутінін т‰тетіп ж‰рсін», деп шын ниетін білдіргенде, 
«Жарайды, солай болсын», деп айтылѓан аќылды жµн кµріпті Шыњѓыс хан. 
(Моњѓолдыњ ќ‰пия шежіресі, 242 тармаќ 166 бет). М±нда да Шыњѓыс хан 
М±ќылайды µзіне адал досым, серігім деп баѓалап оныњ айтќанын орындап 
отыр. 
http://kazchronic.host.kz

Шыњѓыс хан М±ќылайды маќган т±тып, бір сєтте былай депті:
«Д‰шпан жауды жер еткен,
Д‰ние м‰лікке кенелткен.
Келген жауды
Кері атќан,
Ќашќан жауды
Кесе атќан
Шапќан аттыњ ќ±йрыѓын
Шањќан шањѓа кµмілжен.
Мінген аттыњ жалынан
Мерейлі сєуле тµгілткен.
Жарты жібін калдырмай
Жаудан кекті єперген.
Сыныќ ине тастамай,
Сыпырып бєрін єкелген
Жаќсы Жалайыр М‰ќылайым»
(Моњѓолдыњ ќ‰пия шежіресі, 149 тармаќ, 8889 бет, 1998 ж,) Б±ѓан жауап 
ретінде Жалайыр М‰ќылай айтыпты:
«Келген жауды жењіп мен,
Керемет олжа табайын.
Келер жауды желіккен,
Ќызыл ќанѓа бояйын.
Ќашќан жауды ќаймыќќан,
Ќапысын тауып жояйын.
Шапќан аттыњ ќ±йрыѓын, 
Шањќан шањѓа кµмілтіп, 
Мінген аттыњ жалынан» 
Мерейлі сєуле тµгілтіп. 
Барлыќ соѓыс жењісін, 
Батыл шайќас жемісін, 
Батыр, сізге єрдайым 
Баяндайын, айтайын».
(Монѓолдыњ ќ±пия шежіресі, 1998 ж. 149 тармаќ, 84 бет)
Атаѓы мен дањќы єлемге тараѓан М±ќылайды кєптеген ірі ќолбасшылар 
µздеріне ±стаз т±тты, піріндей сыйлады. Шыњѓыс ханнан, хањдыќ таќќа тµрт 
балањныњ ќайсысы лайыќ деп с±раѓанда былай дегенекен:
«Балалар мен бауырлар, Балпандаѓан сауырлар, Борши менен М±ќылай, 
Болжар б±лжайды».
Шыњѓыс ханныњ тандауы осылай болыпты. Осы т±ста хан «М±ќылай, 
М±ќылай» деп оныњ мањдайын сипалапты. («Ж±лдыз» журналы 1999 ж., N 4, 
189 бет)
http://kazchronic.host.kz

Шыњѓыс хан б±л екі ќолбасшыны шыбын жанындай кµріп, сенімділердіњ 
ішндегі ењ сенімдісі, адалдардыњ ішіндегі ењ адалы деп санаѓан, сондыќтан 
олардыњ ниеттері де, тілектері де бір болѓан.
М±ќылай жорыќта ж‰ріп науќастан ќайтыс болѓанын естігенде Шыњѓыс 
хан енќілдеп жылапты, кµзден аќќан жасы сары саќалын шайып жерге 
тамыпты Сонда ќатты ќайѓырып «Моњѓол елініњ іргесін м±ќалтпастай 
ќаласќан ќайран М±ќылай», - деп тµмен ќарап отырыпты.
Б±л казаѓа Жошы хан да ќатты налып, былай деген екен: 
«Б±дан да зор наласы, 
М±ќылайдыњ ќазасы. 
Бір ќолын кесіп кежендей 
М±њѓа батып зарыќты. 
Ќ±рыштай берік сардардыњ 
Ќ±рмет т±тып азасын 
Бір ай аза шегуді, 
Бар сарбаздарѓа б±йырды. 
С±м д‰ние, апыр-ай
Саулыќ болса алты ай
Алтын патша ж±ртыныњ
Ахутайы (Алтын патша) болар ед», - деп ќайѓырыпты. 
(«Ж±лдыз» журналы, N 4,1999 ж. 175 бет).
Міне, біз М±ќылайдыњ ерлік пен елдік, жауынгерлік ењбегі жµнінде 
ќысќаша шолу жасадыќ. Б±л жазѓанымыз жастарымыздыњ азды кµпті 
хабардар болуына, септігін тигізер деген ойдамыз.
ХАСАН ЄЛИ ЖАЛАЙЫР
Халќымыздыњ талай тайѓаќ кешулері мен сан ќатпарлы жолдары жайлы 
сыр шертер жазба деректер мол-аќ.
Бабырнамада Жалайыр тарихына тікелей ќатысы бар Сейтќасым кіші 
аѓа Жалайыр айтылады. Сол кезде µмір с‰рген Жалайырлар мєшћ‰рі Хасан 
Єли Жалайыри екен. Ол Ємір Темірдіњ (1336-1405) с±лтан Ќ±сайын атты 
(1435) Хорасањды билеген ±рпаќтары сарайьшда Єлішер Науаимен (1441-
1501) бірге ѓ±мыр кешкен. Оныњ шын аты - Х±сайын Жалайыр деп жазады 
Бабырнамада. Біраќ ол Хасан Єли есімімен кµбірек танымалды. Ол с±лтан 
Ќ±сайыныњ ќ±с бегі еді, аќын еді. Туфайли атты лаќап есімді пайдаланѓан. Ол 
єдемі дастањдататын µз заманындаѓы дастаншылардыњ кµсемі болды, т‰ркі 
тілінде жазѓан, Бабыр ѓ±лама оны жоѓары баѓалаѓан. «917/1510 ж. 
Самарќанды алѓанда Хасан Єли Жалайыри осында келді, ќасымда 56 жыл 
болды, маѓан да сол жаќсы ќасыдалар (дастан) арнады» (Бабырнама, 189190 
бет).
Хасан Єлимен бірге ќазаќ халќын ќ±рѓан ‰лкен рулардыњ бірі Жалайыр 
http://kazchronic.host.kz

перзенттері Єкім би Жалайыр, Таныш би Жалайыр, тин Саид би Жалайыр, 
Есім би Жалайыри т.б. аттары айтылады (Є. Дербісалиев, Ќазаќ даласыныњ 
ж±лдыздары. 1995)
Ќадырѓали Ќосым±лы Жалайыри
Ќадырѓали Ќосым±лы 1530 ж. Сыр бойында Жалайыр азаматы 
Темшік±лы Ќосымныњ от басында д‰ниеге келді. Атасы Темшік, єкесі Ќосым 
да батыр болѓан адамдар, Ќарахан заманынан бері ‰здіксіз хан нояндары, 
уєзірлері, ќолбасшылары болып ќызмет атќарѓан. Ќадырѓалидыњ µзі де хан 
ордасында жас бекзадалардыњ аќылгµй тєрбиешісі, ханныњ аќылшысы болып 
ќызмет еткен, оныњ іс ќаѓаздарын ж‰ргізген. Ќадырѓали бек оќыѓан, сауатты, 
кµп білетін оќымысты, шебер суреткер, жазушы, ѓалым адам. Ол ана тілімен 
ќатар араб, парсы, орыс жєне т‰ркі тектес халыќтардыњ тілдерін мењгеріп 
жетік білген, кµп ел тарихымен танысќан, аты да, дањќы да б‰кіл алты алашќа 
жайылѓан.
Ол µзі туралы былай деп жазды:
«Мен д‰ние ж‰зіндегі неше т‰рлі мемлекеттерді аралап, єділ ‰кім мен 
наќтылы сµзге ќаныќ, кµптеген кітаптар оќыѓан адаммын». («Жылнамалар 
жинаѓы»).
Б±л ретте ол тарихи оќиѓалардан т‰сінігініњ мол екендігін ануартады. 
Хандар мен с±лтандардыњ, ќазаќ халќыныњ µткерген заманынан, Жалайыр 
шежіресінен ењбек жазу оѓан онша ќиын болмаѓан кµрінеді. Ол шыѓыстыњ 
классикалыќ озыќ єдебиетін, мєдениеті мен ѓылымын терењ білген.
Ертіс µзені бойында ќаршыѓа салып, кµњіл кµтеріп ж‰ргенде Ќадырѓали 
Жалайыриды жєне Оразм±хаммедті Сібір єскерініњ ќызметкері Д. Чулков 
1588 ж. алдап ќолѓа т‰сіреді де аманат ретінде Мєскеуге жµнелтеді. Онда 1598 
ж. дейін орыс патшасыныњ сарайында т±рады. Оразм±хаммед патшаѓа бар 
ќырынан кµрініп, сенім ќ±рметіне бµленеді. Патша Борис Годунов оны Ќасым 
ќаласыныњ ханы етіп таѓайындады, ал Ќадырѓали оныњ бас уєзірі болды.
Осы т±ста Ќадырѓали Жалайыри ќазаќ тарихында т±њѓыш ана тілінде 
тарихи ењбек «Жылнамалар жинаѓын» (жамиат тауарих) жазѓан кісі. Онда 
Жалайыр елініњ тарихы мен шежіресін сонау Оѓыз ханнан Шыњѓыс дєуіріне 
дейін жеткізіп, артында мєњгілік µшпес тарихи жєне єдеби ‰лкен м±ра 
ќалдырды.
¤з шыѓармаларыныњ соњында Ќадырѓали Ќосым±лы «Жалайыри» деген 
сµзді тіркеп ќоса жазѓан. Ол сол арќылы µз тегініњ Жалайыр екендігін жария 
ету еді. Осыдан былай Ќадырѓали Жалайыри деген есіммен тарихта ќалды.
К. Жалайыридыњ тарихи ењбегі кезінде µте жоѓары баѓалањды. Ш. 
Уєлиханов былай деп жазѓан болатын:
«Біріншіден, ќазаќ тарихына ќатысты деректердіњ молдыѓы жаѓынан 
«Жылнамалар жинаѓына» ыќтасар ештењеніњ жоќтыѓы к‰мєнсіз.
http://kazchronic.host.kz

Екіншіден, ќазаќ тарихына ќатысты деректер жаѓынан, сµзсіз, ењ бірінші 
орын «Жылнамалар жинаѓына» тєн.
‡шіншіден, к‰мєн жоќ, ќазаќтар туралы ењ алѓаш дерек «Жылнамалар 
жинаѓында» кездеседі. Осы басылым ќазаќтардыњ µткені туралы ењ ќ‰нды 
жазба ескерткіш» (Шоќан. Тандамалы, 122 бет).
Ќадырѓали Жалайыри µз ењбегінде шыѓыс елдеріне, оныњ шаћарларына 
шолу жасап Жалайыр, Арѓын, Ќыгапаќ, Ќоњырат, Найман, Ќанлы, Керейіт, 
Алшын т.б. т‰ркі тайпаларына аныќтама береді, ќазаќ хандарыныњ 
µмірбаяндарына тоќталады. Ќазаќ шежіресі мен ќалалары жайлы аса к±нды 
тарихи деректер ќалдырды. Ќазаќтыњ ежелгі жєне орта ѓасыр тарихынан µте 
бай шежірелі маѓл±маттарды біз сол арќылы білеміз.
Ш. Уєлиханов былай деп жазды:
«Жами аттауарих» наѓыз шаѓатайша, азыннаулаќ т‰сініксіздеу сµз 
тіркестері болмаса, кєзіргі ќазаќ тіліне µте жаќын тілде жазылѓан. Баяндау 
жаѓынан да ол тамаша кітап. М±нда Абулѓазы мен Шайбани намедегідей бос 
ертегілер шамалы». Ќадырѓали Жалайыри ќазаќ тіліндегі жазбалардыњ 
бастаушысы болды.
«Ќазаќ ж±лдыздары» кітабында: «Б±л д‰ниені ескі ќазаќ тілініњ алѓашќы 
жазба ескерткіштерініњ бірі, єрі бірегейі деп ќабылдау жµн шыѓар», деп 
жазылды.
Академик Є. Марѓ±лан:
«Ќадырѓали бидіњ» ењбегіќазаќ жазба мµдениетініњ алѓашќы ‰лгісі. Ал, 
авторы ќазаќтыњ бірінші ойшыл ѓалымы, жазушы, шежіреші, тарихшы, 
µдебиетшісі», деп жазды. («Жылнамалар жинаѓы», 36 бет).
Ѓалымдардыњ негізге алып с‰йенетіні де жєне дєйекті сілтеме жасайтыны 
да осы Ќадырѓали Жалайыридыњ ењбегі.
Ќадырѓали Жалайыри туралы µњгімені жалѓастыра берсек ол µз алдына 
бір ‰лкен жинаќ болып шыѓар еді. Біз сол бабамыздыњ µмір жолынан естелік 
ретінде жас ±рпаќтарымыз хабардар болсын деген ниетен ќысќаша 
т‰сініктеме бердік.
Ораќты батыр
Ораќты батырдыњ ата тегі былай таратылады: ±лы 
бабасы Жалайыр би, батыр, одан Шуманаќ, одан 
Ќараќожа, одан Алшаѓыр батыр, б±дан Ораќты батыр.
Ораќты батыр жайында Єбілхайыр хан: Естуімше 
Ораќты батыр туѓанда єдеттегідей іњгєлємей жол, жол, 
жол деп ‰рандап жатыпты», деген сµз бар.
Ораќты батыр ет ж‰ректі, палуан білекті, аќылды, 
ќайратты, батыл, ќайсар да болып µседі, соѓыс тµсілін 
жаќсы білген. Осындай касиеттерімен басќалардан 
http://kazchronic.host.kz

ерекшеленеді. Ол тµрт т‰лік мал, ќазына байлыќ, мєртебе, мансап, атаќ, дањќ 
дегендерге ќызыќпаѓан адам, оларды опасыз д‰ние, одан із ќалмайды деген 
екен. Ол тек ќана ±рпаќтарыныњ ќамын ойлап «ноќта аѓасы» атаѓын ѓана 
тілек еткен.
Ораќты батыр б‰кіл алты алаштыњ елі мен жерін ќорѓады, оларды 
бостандыќќа жеткізді. Єбілхайыр хан Ораќты батырды µзініњ жасаѓыныњ 
ќолбасшысы етіп таѓайындап жєне ол туралы былай депті: «Ораќты батыр 
меніњ ќынабымдаѓы ќылпып т±рѓан ќылышым. Ѓазіреті Ѓалидыњ г‰рзісіндей 
зіл батпан шоќпарым. Ол аман болса талай жауымныњ тауы шаѓылып 
жандары жєћнамѓа кетуі ыќтимал. Ораќты батыр меніњ айбыным, абыройым, 
б±л тірі т±рѓанда мені алатындай жау жоќ. Б‰л жолѓы низамды да м‰лт 
еткізбейді. Ораќты батыр жайлы ниет т‰зу, ой м‰бєрєк болуы тиіс. Ењдеше 
батырдыњ айбынын асырып, ата жолымен ат мінгізіп, шапан жабу лазым. 
Ойткені ол меніњ ќ±тым, меніњ ќ±тпаным.» (О. Смаилов «Ораќты батыр», 8 
бет). Міне, батыр бабамыз Ораќты осындай ќасиетті адам болыпты.
Ноѓайлы елініњ басшылары Єбілхайыр ханныњ екі б‰йіріне бірдей 
ќадалѓан темір ќазыќтай больш, тайталаса беріпті. Хан ол елдіњ µмірініњ 
басын кесіп єкеп беруді Ораќты батыр мен оныњ жан серігі, аќылшысы, 
кењесшісі Сыпатай би, батырларѓа ж‰ктеп, бір т‰мен єскер беріп жібереді. 
Екі арада болѓан соѓыста ємірдіњ басы кесіліп батырлардыњ ќанжыѓасына 
байланып, ханѓа табыс етіледі. Осы ±рыста Ораќты батыр ауыр жараланады. 
Оны ханныњ µзі алдынан шыѓып ќарсы алады.
Хан Єбілхайыр ќарындасы Єйкен бегім мен Ораќты батырдыњ ерлі 
зайыпты болу ниетін шешіп те ќойѓан кез еді. Біраќ б‰л істі ханѓа жеткізуге 
ешбір жанныњ батылы бармаѓан екен. Сонда Сыпатай би жасќанбастан ханѓа 
барып, екі жастыњ тілегін айтады, хан бірден ±сынысќа ќосылады. Б±л кезде 
Сыпатай батыр екі жастыњ ќадір т‰нін де µткізіп ќойѓан еді.
Алайда ќ±былмалы хан уєдесінен бас тартып, келісімін б±зады. Сонымен 
Єйкен бегім жылайжылай ажалынан б±рын д‰ниеден µтгі. Одан ќалѓан балаѓа 
Мырза деген ат ќойып, Сыпатай би, батырдыњ ќолына ±статты. Ораќты батыр 
Єбілхайыр ханмен араздасып, ендігі ісім сенімен болсын деп, Жєнібек пен 
Керей с±лтандар жаѓына шыѓып, Єбілхайырды тастап кетіп ќалды.
1472 ж, ойраттар Жетісуѓа кезекті шабуылын жасады. Ораќты батыр 
±рысќа ќатысып, ата жауына тосќауыл ќоя білді. 1463 ж. Керей хан Ораќты 
батырды µзініњ жасаѓына ќолбасшы етіп таѓайындады.
Єбілхайыр хан ќазаќ хандыѓына соќќы дайындаѓан сєтте, Ораќты батыр 
сарбаздарын соѓыс алањына шыѓарып та ќойды. Біраќ Єбілхайыр хан осы 
сєтте кенеттен ќайтыс болды. Баласы ШайыќЌайдар ±рыста ќаза болды, 
інілері, немерелері Шайбани мен Махмуд с±лтандар Астраханѓа ќашып кетті. 
Сµйтсе де Шайбани єскер жинап Созаќта шабуылѓа шыѓады. Оны Ораќты 
біраќ к‰нде талќандады. Енді жау жаѓы Сауранѓа бет алды.
http://kazchronic.host.kz

Ораќты батыр б±ларды µкшелей ќуса да жете алмады, Шайбани Б±харѓа 
жасырыњды. Ораќты батыр жекпежек шайќасында µз адамдарына: «Сендер 
єлі жассындар, жазым болып ќаласындар», деп, алдымен µзі шыѓады екен 
(«Жетісу», № 5, 13.05.98).
Аќ±рыќ, Ќара±рыќ деген д±шпан батырларымен осьшдай шайќаста 
екеуін де жер ќаптырады, Аќ±рыќтыњ басын Жєнібектіњ алдына єкеп 
тастайды. Жау сарбаздары тозтоз болып, бетбетіне ќашып кетеді. Б±л шайќас 
ел аузында «сауран ќырѓыны» деп аталып ќалды. Ќаланы (Сауранды) 
Жєнібектіњ баласы Еріншіге µткізіп берді.
Жењіс ќ±рметіне Керей мен Жєнібек ±лан асыр той жасады. Жиылѓан 
халыќ Ораќты батырды ортаѓа шаќырып алып алѓыстарын айтады, ќ±рмет 
кµрсетеді, тілегіњді айт, с±раѓаныњ ќабылданады дейді. Біз Оракты батырдыњ 
байлыќќа, д‰ниеге, мансапќа ќызыќпайтынын жоѓарыда айттыќ. Ораќты 
батыр сонда сабырлылыѓымен: «Мењде бір ѓана тілек бар ол «Ноќта аѓасы» 
атаѓын берсењіздер болады», депті. Халыќ: «Аруаќ, аруаќ деп, хан маќ±л деп, 
ол атаќты халыќ болып бердік, келешекте тілегіњ де, жолыњ да болсын, 
єумин», деп аќ батасын беріпті. Сонымен батыр Ораќтыѓа Жалайыр 
±лысында ‰лкен жиындарды ашып сµз бастау, той думањдарды бастау, 
олжаны бірінші болып алу жолы беріліпті. Єйкенбегім кµзініњ тірісінде 
аќылшыњ, кењесшіњ, наѓыз с‰йенеріњ, ±рпаќтарыња да тіреу болар, µзіњнен 
кейінгі жолжораны Сыпатай батырдан аяма деген сµзін орындап, µзінен кейін 
ноќта аѓалыќ жолды Сыпатайѓа беріпті. Жµнібек µзініњ бас аты Аќтабанды 
Ораќты батырѓа сыйлапты.
Ораќты батыр еліне жайлы ќоныс, малѓа µріс іздеп ±заќ сапарда болѓанда 
кеудесі адам, бµксесі айуан тєрізді ит те, адам да емес, бірі аќ, бірі ќара екі 
жалмауыз шыѓып елдіњ ‰рейін ±шырып, малѓа ќоса адамдарды да жейтін 
болѓан. Ораќты батыр оны жоюды ойлап аѓаштан адам денесін жасатып, аѓаш 
‰йге отырѓызып, µзі жасырынып жалмауыздарды к‰тіп, олар келген сєтте 
екеуін де атып µлтіреді. Сµйтіп Ораќты батыр елін ќорѓап, оларѓа тыныштыќ 
µмір єперіпті. Сол кезде Ораќты батырѓа аќыл, кењес беруші Сыпатай би бірге 
болѓан деседі, айтушылар.
Ораќты батыр ел есінде мєњгілікке саќталып ќалды. 1995 ж. мерей тойы 
µткізіліп ас берілді, ‰лкен ескертеіш т±рѓызылды, ќ±лпы тас ќойылды, Оныњ 
есімімен кµшелер аталды.
СЫПАТАЙ БИ, БАТЫР
Сыпатай атамыз ±лы бабамыз Жалайыр би, єрі батырдыњ Шуманаќ 
баласыныњ С±пыќожасынан туѓан ±рпаѓы, Сыпатайдыњ ‰рім б±таѓы 
µсіпкµбейген, Одан Марќа, Сєуік, Шєлімбет атты аталар тарайды. Олар 
Сыпатай елі атанѓан. Б±л аталар Кµксу, Ќаратал, Керб±лаќ аудандарында 
ќоныстанѓан. Ал біраз бµліктері оњт‰стік облыстарда т±рады.
http://kazchronic.host.kz

Сыпатай би, батыр бабамыз ењгезердей ірі т‰лѓалы кісі екен. Сµзден 
сарай салмаса да, мєйегін т‰сіретін аќыњдыќ, шешендік µнері болѓан, 
заманында ел билеген єділ би болыпты. Билік шешімдерінде турашылдыќ пен 
шыњдыќты м±рат еткен. Жаугершілік жылдарда елін, жерін жаудан ќорѓаѓан 
жауынгер, ерж‰рек батыр болыпты.
Ораќты батыр Єбілхайыр ханныњ б‰кіл жасаѓыныњ ќолбасшысы 
болѓанда, Сыпатай би, єрі батыр оныњ аќылшысы, кењесшісі єрі жауынгерлік 
серігі, ‰зењгілес досы болѓан. Бірде, Ораќты батыр Сыпатай батырѓа:
«Сенсіз меніњ ќай ісім орнына келуші еді, Сыпатай. Айтќаныњ абзал. Мен 
байыбына бара алмаѓан сµз, ќалай ѓана ойыма келмеген десеші!», деген екен 
(О. Смаилов «Ораќты батыр» кітабы 12 бет).
Міне, батырдыњ б±л сµздері Сыпатай бндіњ наѓыз аќылшы, µділетті, тура, 
батыл, тайсалмайтын адам екендігін сипаттайды. Ораќты батыр Сыпатаймен 
сµз таластырьш єбиір алмайтынын єрќашањда есінде саќтайтын.
Бірде Єйкенбегім Ораќты батырѓа: «Сыпатайдай аќылды адамныњ 
ќасында ж‰рген, сен шын баќытты батыр екенсіњ. Сеніњ µзіње с‰йеу болѓан, 
аќылман, артындаѓы ±рпаќтарыња да тіреу болар т‰бінде. ¤зіњнен кейінгі 
жолжораларды Сыпатай батырдан аяма», депті (О. Смаилов «Ораќты батыр», 
14 бет).
Сыпатай би Ораќты батырмен Єйкенбегімніњ ќадір т‰нін µткізуге де 
себепкер болѓан еді. Арѓын, Найман, Ќыпшаќ, Ќоњырат, Керейлердіњ 
жаќсылары мен жайсандарын бастап, ханѓа барып, жасќанбай, тайсалмай екі 
жастыњ бас ќосу тілектерін білдірген де Сыпатай батыр екен.
Єбілхайыр хан Сыпатайдыњ сµзін ќ±птап, келісім берген. Біраќ оныњ да 
µзіндік себебі болыпты. Сол т±ста Єбілхайыр хањды екі б‰йірінен темір 
ќазыќша ќадалѓан д±шпаны ноѓайлы ±лысы болыпты. Ораќты мен Сыпатай 
батырларѓа бір т‰мен єскер беріп, ємірініњ басын алып келуді тапсырѓан. Ќос 
батыр ‰лкен ерлік кµрсетіп, ємірдіњ басын кесіп єкелген де, ханныњ алдына 
тастаѓан. Б±дан соњ ханныњ кµњілі тынышталѓан. Осы жорыќта Ораќты батыр 
ауыр жараланды. Оны ханныњ µзі алдынан шыѓып ќарсы алады.
Дегенменде осы кезде ќ±былмалы хан Єйкенбегім мен Ораќгы батыр 
жайындаѓы б±рынѓы келісімге ќарсы болып, ќыз беруден бас тартады. 
Сонда Сыпатай би ханѓа айтыпты: 
«Іргелі елдіњ ±лы µсер, 
Ќайырымды ханныњ ќызы µсер. 
Тежеп тіпті бола ма,
Халќы ќарымды, ханы ќайырымды болѓан соњ, 
Жарасып, жайнап тењ µсер. 
Сулудыњ да с±ѓа бар, 
Тењін тапса ‰ндесер. 
Бєрін айт та бірін айт, 
http://kazchronic.host.kz

Хан сырт айналып 
Халыќ ќатуланып бір кетсе 
¦л мен ќыздыњ ішінде 
Ат басындай шер кетер», депті.
Б±ѓан да иікпеген ханныњ ниетін терењірек білу ‰шін таѓы сµз ќозѓайды: 
халќы ќаласа ханы т‰йесін сояды. Халыќ ќ±дайдан біраќ жасы кіші. ¦л µссе 
±ядан ±шады, ќыз µссе ќияѓа ќонады. Ќыз б±рылады, ±л ±рынады, 
Єйкенбегім мен Ораќты батыр соныњ мысалы. Ж±ртын билеген хањды, елін 
ќорѓаѓан ерді халыќ ешќашанда екіге бµлмеген, тењ ќ±рметтеген. Тіпті 
жорыќтан оралѓан батырѓа ќыз силау елдіњ ежелгі салты, сізге де неге 
µйтпеске, хан ием. Батыр тењ ќ±рбысымен ойнап ќойса, ол оныњ бассыздыѓы 
емес, батылдыѓы. Жастарда аќылдан µр т±ратын сезім болады. Ол байдыњ 
байлыѓына да, ханыњ жарлыѓына да баѓынбайды. Батырдыњ ниеті аќ, некесі 
хаќ. Екі жастыњ тілегіне кењшілік етіп, ризалыѓыњызды беріњіз,» деп ќолын 
жадны.
Біраќ ќатыгез хан Єбілхайыр: «Жоќ!» деп шорт кесті де сырт айналды. 
Сонда Сыпатай батыр тепсініп; онда ±рпаѓымызды бер деген екен (б±л кезде 
Єйкен ±л туып алѓан, би соны айтады).
Сонда хан; «беріндер иттіњ к‰шігін», депті. Халайыќ баланы Сыпатай 
батырдыњ ќолына ±статады. Жалайырдыњ ізгі ниетгі адамдары Байкµбен, 
Байшегір, Балѓалы т.б. жиылып, аќсарбас шалып, наѓашысы хан, µкесі батыр 
б±л мырза болмай енді кім болады деп, атын Мырза ќойыпты, ‰ш к‰н, ‰ш т‰н 
шілдехана тойын жасапты.
Ораќты батыр Єбілхайырѓа наразы болып, Керей ханныњ єскеріне 
ќолбасшы болып кетеді.
1472 ж. ойраттар Жетісу еліне таѓы да шабуыл жасайды. Оѓан ќарсы 
ќазаќтардыњ жасаќтары да ќ±рылды. Шайќастыњ алѓы шебінде Сыпатай 
басќарѓан, ќ±ралайды кµзден ататын кілењ с±рыпталѓан батыр 200 
с±рмергендер бастап ерлікпен ±рыс ж‰ргізеді. Ораќты, Сыпатай батырлар 
ерен ерлік кµрсетті.
Ораќты батыр жалмауыз Аќкµбік, Ќаракµбік тажалдарды µлтіргенде 
Сыпатай батыр бірге болыпты.
Ораќты батыр болмаѓан ‰лкен жиыњдарда, той думањдарда сµз бастау, 
Сыпатай батырѓа, оныњ ±рпаќтарына тиісті болыпты.
Сыпатай батыр, єрі бидіњ беделі артып, ел басќарып, ќол бастаѓан 
шаѓында С±пы би деп те атаѓан кµрінеді.
Андас батыр
Андас Жалайырдыњ шµпшегі, ол Ахметќожаныњ Мањѓытайынан туѓан 
Тµрдаќтыњ баласы. Жалайыр ішінде Андас елі, Андас атасы деп аталады.
Андас бабамыз аќылды, шешен, акын, батыр, би болып ел басќарѓан адам 
http://kazchronic.host.kz

жєне ірі бай да болѓан. Андас елі Жалайырдыњ ‰лкен тармаѓы, сан жаѓынан 
кµбі де солар. Кезінде айтылып, ел есінде ќалѓан мынандай сµздер де бар: 
«Андас Жалайырдыњ бастауы, таѓам толѓан астауы, етек жењі кењ, пейілі 
дария кµл, Андас ішінде азбайсыњ, берекењ кетіп тозбайсыњ», десе, 
«Андастыњ т‰йе ќараѓаны бір ‰йлік» деп µздерініњ кµптігін де, µскен ата 
екендігін де білдіреді екен.
Андас елі Толымбек жєне Ќалќа деп аталатын ірі екі атадан т±рады.
Андас бабамыз 6 єйел алыпты. Бєйбішесініњ аты Толымбек екен, µњі ќара 
т‰сті болѓан. Оны Ќаратолымбек деп, одан туѓандарды Ќаратолымбек атасы 
деп атаѓан, екінші єйелініњ аты Тасбике. ¤њі аќќ±баша болѓандыќтан оны 
Аќтолымбек, одан туѓандарды Аќтолымбек атасы деп атаѓан. Ќырѓыз ќызы 
Ќарашаштан туѓандарды ќырѓыз атасы деп атаѓан.
Андас атасынан 17 жасында жоњѓарлардыњ шебін б±зѓан, ќазаќ 
сарбаздарыныњ жењіске жетуіне жол ашып, себепкер болѓан Тєттібай мерген, 
батыр; барлаушы болѓан Мµњке батыр; Алла таѓала: «мына т‰т бесікті ал, саѓан 
жасалѓан», деп т‰сінде аян берген Д‰йсенбі єулие, єрі батыр; исі ќазаќќа 
дањќы жайылѓан єрі би, єрі єулие жєне батыр Балпыќ, оныњ баласы Тіленші 
ќазы; Тєттібайдіњ баласы Ќарымбай би, батыр, єулие; оныњ баласы, б‰кіл 
Жалайырдыњ бас биі, єулиелік ќонѓан Назар шешен; оныњ баласы, ќазаќ 
шежіресін жазѓан, аса шешен болѓан Керімќ±лдар д‰ниеге келген. Андас 
батыр, ќара ќылды ќаќ жарѓан єділетті би болып, ‰лкен даулы істерді шешіп 
отырѓан. Атамыздыњ ерлік, елдік ќызметі, µмір жолын саралап жазса томтом 
ењбек боларыњда дау жоќ.
Алты Алашќа аты шыѓып, дањќы жайылѓан Арќа еліндегі Таузар бидіњ 
асына шаќырумен барѓан Жалайырдыњ игі жаќсылары мен жайсандарын 
Байшегір би, Андас батыр, єрі би, Андабай, Шора батырлар бастап барса, 
Албан елініњ тобын жас батыр Хангелді, шалырашты тобын Ќарасай бастап 
Абаќ, Тараќ елінен 300 адам барыпты. Байшегір, Андас билер онда ел атынан 
сµз сµйлеген екен.
Байшегір баба
Байшегір бабаныњ ататегі шежіреде былай таратылады: Сырманаќ, одан 
Н±рќожа Тоќтыбек одан Байшегір.
Байшегір он екі ата Жалайырдыњ бір елі, бір атасы. Одан µрбігендер 
Байшегір елі аталѓан.
Айтушылардыњ сµзіне ќараѓанда, Байшегір атамыз Жалайырдыњ ‰ш 
баласынан тараѓан ±рпаќтардыњ ‰лкені кµрінеді, ал кейбіреулер Андас дейді. 
Д±рысб±рысын зерттеуші тарихшылар айта жатар.
Байшегір бабамыз аруаќты, ќасиетті адам болѓан екен. Заманында ел 
басќарѓан єділ би болыпты. Оныњ ±рпаќтары ±заќ жолѓа шыѓар алдында: «О, 
Байшегір баба, жолымызды оњѓара кµр», деп атќа отырады екен. Ертеде 
http://kazchronic.host.kz

ќазылѓан су ж‰йесі Байшегір каналы, ±йымдастырылѓан шаруашылыќ 
Байшегір совхозы, елді мекен Байшегір ауылы деп аталѓан.
Байшегір бабамыз туѓан елі мен жерін жаудан ќорѓаѓан кісі, Ораќты 
батырдыњ ‰зењгілес, майдандас серігі.
Жарты єлемді билеген Аќсаќ Темір Ќожа Ахмет Яссауиге ескерткіш, 
ќорѓанмешіт салмаќшы болып халќын жинаѓанда бабамыз Байшегір де 
болыпты. Ол сол кезде жиырмалардыњ ішіндегі жігіт екен. Хан б±йрыѓымен 
жиналѓан д‰йім халыќ ескерткішті біраќ к‰нде т±рѓызып, ертењіне келіп 
ќараса, ќалаѓан ќабырѓасы ќ±лап ќалыпты. Екінші рет ќабырѓаны т±рѓызса, 
ол да ќ±лап ќалыпты. Хан ќаћарына мініп кірпіш жасаушылар мен 
ќалаушылардан болар деп, олардыњ орнына т‰гелдей басќа адамдар алып 
‰шінші рет т±рѓызса, т‰нде таѓы ќ±лап ќалыпты. С±рау салѓанда к‰зетшілер 
ешкім ќ±латќан жоќ, µзіненµзі ќ±лап ќалды дейді.
Хан да, халыќ та сасады. Б±л оќиѓаныњ себептерін айтќањдардыњ бар 
тілегі бірден орындалады деп жарлыќ етті ємір. Ешкім ештење демеді. Сонда 
осы жиналысќа кім келмей ќалды деген хан с±рауына єлде біреу сарыала атты 
Байшегір келмеді депті. Хан дереу Байшегірді алдыртады, болѓан жаѓдайды 
айтады, себебін с±райды. Сонда Байшегір: «Иє, таќсыр, кµргенім бар. ¤ткен 
т‰нде ‰лкен кµк б±ќа келіп б±л мешітте шейіт болып жатќан адам менен ж‰з 
жасы кіші еді, ж‰з жылдан кейін µліп еді. Мен єлі жалањаш жатырмын, ал 
б±ѓан ќорѓан салып, мешіт т±рѓызып жатыр деп с‰зіп ќ±латып жатќанын 
т‰њде т‰сімде аян берді», депті бабамыз.
Осы кезде ѓана хан да, отырѓан кµпшілік те: «Біз жолдан тайѓан екенбіз 
ѓой, айналайын, б±л Зењгір бабаныњ рухы екен ѓой», деп жылќыныњ боз 
ќасќасын, ќойдыњ аќсарбасын шалып, Зењгір бабаѓа арнап басына ќорѓан 
т±рѓызып барып, Яссауидыњ кесенесін бітіріпті деген ањыз кезінде кењ 
тараѓан екен.
Кµњілі толѓан хан Байшегірді ортаѓа шаќырып: «Ал, жігітім, Алла таѓала 
ерекше жаратќан адам екенсіњ, ќалауынды айт, не тілесењ де орындаймьш»,
депті. Сонда Байшегір «Маѓан байлыќ та, хандыќ та керек емес, тек сол кісініњ 
касынан µлгенде орын берсењіз болды», деген екен. Риза болѓан хан: «Уа 
халќым, тілегін бердім. Осы жерден ењ бір ќ±рметті орын осыныкі болсын. 
Барлыќ халыќќа хабарландар, б±л жігіт б‰гіннен бастап Байшегір баба 
аталсын», деп, «Аруаќ, Аруаќ, Аруаќ», деп ‰ш рет ќайталапты.
Байшегір ±рпаќтары µскен єулет. Олардан нелер єулие, би, батыр, аќын, 
шешен, болью, т.б. атаќты адамдар шыќќан.
Кабан жырау (1686-1776)
ЌабанМырза елініњ Аман атасынан тарайын Асанныњ баласы. Азан 
шаќырып ќойѓан аты Ќаблиса болатын. Оныњ т±лабойы т‰кті, зор денелі 
болѓањдыќтан жењгелері Ќабан деп атап, жаќын кµрші елдер де Ќабан деп 
http://kazchronic.host.kz

айтуѓа даѓдыланѓан. Тарихта да Ќабан есімі ќалды. Дегенмен де халќы, сый 
ќ±рмет кµрсетіп, оны «Аќын ата», «Абыз ата», «Ќаблиса ата», «Єулие ата» деп 
те атаѓан.
Ќабан жырау жасынан µнер с‰йер адам екенін таныта білді. Оныњ сµз 
саптау тєсілі, дауыс ырѓаѓы, мінез ќ±лќы ерекше болып, µз т±сындаѓы 
аќыњдардыњ µлењжырларын ќиналмай ±ѓа білді, Ол 15 жасындааќ аќыњдыќ 
µнер жолына т‰сіп, тойдумањдарда аќындармен айтыса бастады. Оныњ 
аќындыѓы жайында ел арасында жаќсы ±лаѓатты сµздер тарайды:
«Он беске Ќабан аќын келген жасы,
¤лењге аударылѓан ыќыласы. 
Тµгеді сµйлегенде сµз маржанын.
Артыќша бозбаладан мєртебесі». (Мєлке аќыннан, 62 бет) 
Ќабан жырау келекеле ділмар, ораќ тілді, от 
ауызды аќын дєрежесіне кµтеріліп, елге танымал, 
кµне шежірелі арќалы акын болды. Ќолына 
домбырасын алып, єнге басќанда дені ќозып тµрден 
есікке, есіктен тµрге бірнеше рет келіп ќайтатын 
болѓан.
Ќабан жырау айлап, апталап, танды тањѓа ќосып 
айтса да таусылмайтын ±заќ эпостарды, терењ 
толѓауларды жырлаѓан. Еліміздіњ танымал к‰міс 
кµмей єншісі, сазгері, айтыс µнеріндегі аќиыќтардыњ 
бірі ѓана емес бірегейі Кенен Єзірбаев µзініњ 
«Жамбыл жыр» µлењінде былай жырлайды:
«¦стазы С‰йімбайдыњ Ќабан аќын, 
Бас иген ±лы ж‰зде тамам аќын. 
Наѓашысы Жалайыр Ќабанды деп, 
Жамбыл атам айтатын маѓан атын. 
Атаѓыњ ‰лкен едіау Ќабан жырау, 
Жамбылдыњ айтќан сµзі есте т±рау, 
Жиені Сарбас аќын сµйлерінде, 
Єдеті м±ртын ќаѓып ќ±лаќ б±рау».
С‰йінбай жас кезінде жыраудыњ кµшініњ соњында бір апта бойы ж‰ріп 
батасын алѓан (О. Смаилов, «Бабалар сµзіданалыќ кµзі», 1996. 58 бет).
¤лењге шебер, сµзден маржан тµгетін, айтыстарда тоѓыз басы бєйгені 
алып ж‰рген, тілдініњ бірі Т±марша деген келіншекпен алѓаш рет айтысады. 
Т±марша Ќабанды баласынады, менсінбейді, менмендік мінез кµретеді. Ата 
салтын б±зып, алдымен амандаспайды. Ол µз сµзінде:
«Кµз салсам порымыња µте жассыњ, 
‡йреткен осы µленді ќандай адам. 
Ойынныњ баласысыњ дала кезген, 
http://kazchronic.host.kz

Атыњыз кім болады айтшы маѓан», дейді. 
Сонда:
«Аќырып Ќабан аќын ќоя берді, 
Бір т‰рлі естімеген єнге салып: 
«Ќабан деп ќойѓан екен єкем атым, 
Жалайыр он екі ата арѓы затым. 
Жігітке амандаспай атын с±рап,
Елде жоќ Т±маршадай бєдік ќатын. 
Жењеше, ќатты айтты деп µкпелеме,
Жµндеймін жµнге келсе сµздіњ артын», деп сµз соњын єзілге 
айналдырыпты. (Ќабан жырау, 40-41 бет). Міне, осыдан соњ Ќабанныњ 
аќынжыраулыќ µнеріне, дарынына тєнті болѓандар оны аса ќ±рметпен 
дєріптеп, маќтан етеді, Ќабан хаќында ќазаќтыњ дарынды ќызы аќын Сара 
былай жырлаѓан екен: 
«Б±л кісі µзі єулие, єрі аќын, 
Исі ќазаќ біледі оныњ атын. 
¤згеден Ќабекењніњ сµзі татым».
Арќалыќ µйгілі Таутан ќызбен айтысыњда сµз соњында Таутан ќыз бата 
с±райды, аќын батасын береді. Б±дан басќа да болѓан талай айтыстардыњ 
кµбініњ еш бір н±сќасы жоќ, бар болса бізге жетпеген.
¦лы зањѓар жазушымыз М±хтар Єуезов кезінде:
«Жалайыр Ќабан аќын µзімен айтысатын аќын отырѓан ауылѓа 
айдаладан єндетіп келетін болѓан». Ірі аќындарымыз С‰йінбай, Баќтыбай, 
Жамбыл, Ќабанды жырлауды тєњірісі санаѓан, оны пір т±тып, аруаѓына 
табынѓан. Мысалы Баќтыбай:
«Т‰сімде Ќабекењнен µлењ алып,
Ќызырѓа бай ќылатын кезікпеппін», дейді.
Сµйтіп Ќабан жырау Сара айтќањдай, исі ќазаќ аќындарыныњ пірі, 
±стазы атанды, олардыњ аузынан т‰спеді.
Филология ѓылымыныњ докторы, белгілі ѓалым, ќоѓам ќайраткері 
Мырзатай Жолдасбеков µзініњ «Асыл арна» деген кітабында:
«Ќабан С‰йінбайдыњ да, Сарбастыњ да, Кененніњ де наѓашысы. Б±лардыњ 
бєрініњ де жыр айтарда аспанѓа ќолдарын сермеп, ќ±лаќ б±раулары сол 
Ќабаннан ќалѓан», дей отырып (152 бет) М. Єуезовтыњ «С‰йінбайды айтыс 
µнерініњ алтын діњгегі» десе де оныњ ±стазы, пірі Ќабан жырау екенін айтады. 
Ал д‰лд‰л аќын Баќтыбай:
«Меніњ атым Баќтыбай.
Аќын Ќабан єулие,
¤лењ берген баќытымаай», десе, халыќ аќыны Ќалќа Жапсарбаев: 
«Тілдіде жеткен жоќ, кешегі біздіњ Ќабанѓа», дейді («Бабалар сµзі даналыќ 
кµзі», 112, 116 бет).
http://kazchronic.host.kz

Жылкелді би, батыр (Абылаймен дємдес, ‰зењгілес, Ескелді би, батыр, 
єулиеніњ єкесі) кезінде: «Тµленіњ н±ры, Ќабанбайдыњ ќыры, Абылайдыњ 
сыры, Ќабанныњ жыры д‰ниеге де симайды», деген екен.
Ќабанбай батырдыњ жетінші буынды ±рпаѓы Ќашырбай Оспановтыњ 
Талдыќорѓан облыстыќ «Жер±йыќ» газетінде (1991 ж. желтоќсанныњ 4 
ж±лдызындаѓы, N 238 санында) мынадай сµздері жариялавды:
«¤тіпті Жалайырда Ќабан аќын, 
Ерлігін Ќабанбайдыњ µлењ еткен 
Ќаблиса болѓан екен арќалы аќын, 
¦рпаѓы біз ардаќтаймыз Ќабан атын. 
Ескелді, Балпыќ пенен бірге шыѓып,
Халќы ‰шін ењбек еткен дана аќын.»
1723 ж. жоњѓарларѓа ќарсы азаттыќ к‰ресте Ќабан жырау Ескелді, 
Балпыќ батырлармен бірге шайќасты, ерлік кµрсетті, 17 жасында 
ќалмаќтармен жекпежекте жаудыњ тырнаѓынан ќ±тыла алмады, ќолѓа т‰сті. 
Алайда ќалмаќтар оныњ ќасиетті, киелі адам екенін білді де уєжге кедді. Бір 
ќазаќ ‰йініњ шањыраѓын жасап беруді талап етті. Мен аѓаш шебері емеспін 
ќолымнан келмейді деп, білсе де, келіспеді. Онда бір науа жасап бер деп таѓы 
ќысады, б±л да ќолымнан келмейді деп едейі бір тізесін жаралап алды. Сонда 
ќалмаќтар Ќабекењнен ештеме µндіре алмаѓан соњ бостандыќ берген де аќын 
еліне оралѓан.
Жоњѓарлар шапќыншылыѓынан азап кµріп, Сыр бойына кµшіп кеткен 
Жалайырды ата мекені Кµксу, Ќаратал бойына кµшіріп келу кезінде 
аќынжырау Ескелді, Балпыќ билермен бір болып, елді ќоныстандыруда ‰лкен 
ењбек сіњірді.
Ќабан жыраудыњ кµріпкелдік алдаѓыны болжай білетін ќасиеті де болѓан, 
аруаќты адам. Бірде Єділ тµремен кездеседі. Басќалар сияќты ‰штµрт ж‰з 
ќадамдай жерге кµліктерін байлап басын иіп жаяу келмей, жел маясын тура 
тµреніњ есік алдына тізелетеді. Сонда Єділ тµре: «Кім де болсањ алтын 
босаѓанды аттамай сµйлей бер», депті аќырып. Ќабан жырау ‰й ішіндегі кейіс 
бір єњгімені тілге тиек етіп сондаѓы айтќаны:
«Ќас болды ќарындасым Єділ маѓан,
Ќарындас ќас болмаѓан табылмаѓан.
Жау жаѓадан алѓанда, бµрі етектен,
Аќыл с±рай кеп т±рмын єдейі саѓан», депті (84 бет, Ќабан жырау). 
Аќынныњ тапќырлыѓы мен батырлыѓына риза болѓан тµре «отыр» деп оњ 
тізесін н±сќапты. Сонда Єділ тµре: «Еліњ бірлікшіл болсын, талантаржѓа 
т‰спесін», деп аќынды риза етіп жібереді деген сµз де болѓан кµрінеді. Тµре 
жаѓындаѓылар Ќабанѓа ыќыласыњыз соншалыќты неліктен ауды дегенде 
тµре: «меніњ оњ тіземде жататын жолбарысым Ќабан келгенде сол тіземе 
шыѓып кетті де, т‰лкі болып кеткенін кµрдім. Ќабанныњ киесі меніњ киемнен 
http://kazchronic.host.kz

к‰шті екен», депті (85 бет, Ќабан жырау). Міне, Ќабан жыраудыњ єрі єулие 
екенін хан т±ќымы Єділ тµре де мойындаѓан.
Ќабан жырау батагµй де µсиетшіл ата болѓан, артындаѓы ±рпаќтарьша 
м±ра болар ±лаѓатты ‰лгі µсиеттер ќалдырѓан.
¤секаяњ сµз болса, 
Жуытпаѓын денеге. 
Єділдіњ озар адымы, 
Адал жан шыѓар тµбеге, 
Тектен адам шыѓа алмас 
Тµбе т±рмаќ сµреге. 
Біреуге адам ор ќазса 
¤зі т‰сер одеге.
Аз µмір ішінде 
Тату бол да, тєтті бол. 
Аранды б±зар д±шпанѓа 
Аяусыз ашты, ќатал бол. 
(Бабалар сµзі, 78 бет)
Аѓайын туѓан не керек 
Ањдысып к‰ні µткен соњ.
Жаманѓа сµз, жалкауѓа таяќ µтпейді.
¤тірік, µсек, ±рлыќќа 
Тиым салып берме жол. 
Бір арнадан сµз шыќса, 
Береке мол, достыќ сол.
Жамандардыњ белгісі
Єр нєрсені торлайды 
Осындайлармен дос болса, 
Аќылды жігіт сорлайды.
Туып µскен еліњ ќымбат,
Кіндік кескен жеріњ ќымбат,
Єлпештеген анањ ќымбат,
Еркелеген балањ ќымбат,
Асќар таудай єкењ ќымбат,
Мейірімді єпкењ ќымбат,
Жаќсы досыњ, жарыњ ќымбат,
http://kazchronic.host.kz

Бєрінен де ±ятыњ мен арыњ ќымбат.
(Бабалар сµзі, 96 бет). «Ќабакењ 90 жас ‰стінде ќайтыс болды. ‡рпаќтары 
Малайсары тауыныњ Ќ±ланбасы жотасыныњ сілеміне жерледі, басына 
ескерткіш орнатты. Ескерткішті салуѓа ќажет болѓан ќаржыны Ќабакењніњ 
±рпаѓы Мµриман ќыздыњ жолдасы марќ±м Жылќыайдар Егімбаев µз 
есебінен ж±мсаѓан.
¦рпаќтары Ќабакењніњ 300 жылдыќ ‰лкен мерей тойын µткізіп ас берді. 
Аќынжырау, єулие атында ‰лкен шаруашылыќ ±жым, орта мектеп, кµшелер 
бар. ¦рпаќтар жыраудыњ ата мекені Шаѓан тауыныњ етегінде, туып µскен 
жерінде ењбек етеді.
Ескелді би (1692-1780)
Ескелді Жылкелді±лы Сиыршы елініњ Тоќымбет 
атасыныњ ±рпаѓы Бєйімбеттен тарайды. Єкесі 
Жылкелді би, батыр, шешен адам, ќазаќтыњ тµбе биі 
Тµле бидіњ к‰йеу баласы. Ал Ескелді Тµле бидіњ жиені.
Ескелдініњ бір басында ќасиеттіліктіњ бірнеше 
т‰рлері болѓан, ол оѓан жас шаѓынан белгі берген. 
Ескелді аќылдыесті, жігерлібатыл, зерекшешен, 
єділадал, µжетерж‰рек, ойшылтапќыр мінезді жігіт 
болып ержетеді. Ол жасу, ќымсынуды білмей, 
шындыќты бетке тура айтатын болып ќалыптасады. 
Єкесі де, ауыл жаќсылары да оныњ бетінен ќаќпайды, 
десін ќайтармайды. ¤се келе ел басќарушылардыњ кµзіне т‰седі. Билердіњ 
кењестеріне ќатысып, билік жасауѓа араласады.
Жалайыр елі жоњѓарлардыњ жойќын шабуылынан кейін ежелгі ќонысын 
тастап, Сыр бойына ш±бап кµшіп, жоќшылыќ к‰нін кешті. Осы т±ста Ескелді 
бидіњ аќылымен ш±райлы, жайлы ќоныс іздеп Аќмешіт, Т‰ркістанды, 
Ќызылорданы кесіп µтіп, µлімжітімге ±шырай отырып, ±заќ мезгіл кµшумен 
Іле бойына жетеді де атамекені Ќаратал, Кµксу µзендерініњ алќаптарына 
ќоныстанады. Б±л ±лы іске Ескелді би, Балпыќ би, Ораќты батыр, Ќабан 
(Ќаблиса) жырау тікелей басшылыќ жасады.
Ќабан жырау ж±рт ортасында т±рып былай депті: «Уа, Ескелді, еліњді 
жеріње жеткіздіњ, талайталай ќасіретті бастан µткіздіњ. Осы жерге жеткенш е
шарќ ±рдыњ, тыным таппадыњ. Айт мына ж±ртыња, ±рпаѓыныњ келешегі не 
болады? Б‰л жерде не азайып, не толады?» Сонда Есекењ кідірместен: 
«Тектіден тексіз озар, біраќ ±заќќа бармас, темір ќ±рсау ‰зілер, темір кісен 
шешілер. ¦рпаѓым осы жерде µседі де µнеді. Оѓан мына Ескелді жарќырап 
т±рѓан к‰ндей сенеді». (Т. Ќаупынбаев, Бабалар аманаты, 57 бет)
Ескелді би кµшіп келген жерлестерін орналастыру ‰шін Балпыќ би, 
Ќоѓыл єулие, Ќабан жыраулармен аќылдасып ешбір бµле жарушылыќсыз 
http://kazchronic.host.kz

ќоныс бµледі. Ескелді би Ќаратал Кµксу µњірін кµріп, шаттана сµйлеп былай 
деген екен: «Паћ, шіркін, жер деп осыны айт! Шењгелі ‰ћдей, ќояны ќойдай, 
балыѓы тайдай екен. Арнасынан к‰ндіз к‰міс, т‰нде алтынаѓады екен, м±нда 
жесір єйел, жетім бала к‰нелтеді екен», депті. Сонымен Жалайыр елі ‰ л к е н
аймаќ Іле, Ќаратал, Кµксу µзендері алќабы мен Текелі µњіріне орналасып, 
т±рмыс тарын ондаѓан екен. Олар сол жерде б‰гін де т±рып жатыр.
Ескелді бндіњ билік шешіміне халыќтар тоќтасќан. Есекењ жоњѓарлармен 
болѓан шайќаста ерекше ерлік кµрсеткен. Оны паш ететін Талдыќорѓан µлке 
тану музейініњ «Батырлар бµлмесі» деген сєреде былай деген жазу бар:
«Ескелді Жылкелді±лы (16921780) жоњѓарлар шапќыншылыѓы кезінде 
халќын ќорѓаѓан Жетісу батырларыныњ бірі. Оныњ ерен ерліктері, кµшелі 
кµсемдігі, асќан ќолбасшылыѓы ќазаќ жерлерін ќатігез жаудан азат етуде зор 
роль атќарды».
Есекењніњ дулыѓасы Сарб±лаќ аулындаѓы ЕскелдіБалпыќ м±ражайына 
ќойылѓан. Оны саќтаѓан бидіњ ±рпаѓы Єлбилан‰лы Н±рсаѓит ќария.
Халыќ Ескелдімен Балпыќ биді еш уаќытта бірінен бірін бµліп ќараѓан 
емес, ол екеуін егіз би деп атап кеткен. Сµз реті келгенде айта кетелік, осы 
м±ражайдыњ таѓы бір сµресінде «XVIII ѓасыр, Дулыѓа» деп кµрсетілген де, 
одан ары «Дулыѓаныњ иесі Жалайыр руыныњ атаќты батыры, биі Балпыќ» деп 
жазыпты.
Жоњѓарлармен болѓан 1723 ж. соѓыста Есекењ 30 жас шамаларында екен, 
«Тепсе темір ‰зетін, сайысса орда б±затын» жастыњ ењ сєтті кезењі екен. Жас 
болсада басшы ќолбасшы болды, оныњ сарбаздары Іле-Баќанас бойында 
жоњѓарлардыњ ‰лкен єрі берік мањызды бекіністерін б±зып, жауды кейін 
ќуып тастаѓан да, Ќабанбай батырмен т‰йісіп, д‰шпандарѓа ќазіргі жоњѓар 
ќаќпасында ‰лкен соќќы берген. Сірєда 30да орда б±зды деген осы б о л а р .
Ескелдініњ кµрегендік басшылыѓымен Талдыќорѓан аймаѓы ќатыгез жаудан 
толыќ азат етілді.
Соѓыста екі ойрат ќолѓа т‰скенде Есекењ би; «Найсаптыњ айыбы атан 
т‰йеге ж‰к екен. Бастарын кесіп итке тастаѓан ќ±п екен. Біраќ анадан ешкім 
жауыз болып тумайды. Жауыздыќ деген ж‰ќпалы дерт. Оныњ ж‰рген жері 
ќантµгіс µрт. Б±л екеуін µлтіргенде ќалмаќтыњ ќара шањыраѓы ортасына 
т‰спес. Б±лардыњ жауыздыѓына кµзіне ќан толѓан хан кінєлы. Жауыздыќќа 
жауыздыќ жасасаќ ‰рпаѓымыз аттан т‰спес. ¤лімге бергісіз ќорлыќ болсын, 
мойындарына ќ‰рым іліндер. Атќа теріс міњгізіп, тістетіп тізгін беріндер, 
ќазаќтан кµрген мазаѓы ѓ±мыр бойы естерінде ќалсын!», -деп билік жасапты.
Іленіњ оњ жаѓы, Ќапал, Балќаш кµлі, Текелі тауыныњ аймаѓында 
жоњѓарларды талќандау Ескелді батырдыњ сарбаздарына ж‰ктелген болатын, 
ол міндет абыроймен орындалды, жеріміз, еліміз соѓыс азабынан 
ќ±тќарылды.
Бірде ќалмаќ ќолынан кезекті ќауіп тµніп Абылай хан ќатты сасады. 
http://kazchronic.host.kz

Сонда бір ќарт кісі: «µзі батыр да, мерген де, шешен де Ескелді деген адам бар, 
соны алдыртыњыз», депті. Есекењ келісімен дереу µз сарбаздарымен таудыњ 
тасты, тар шатќалдарымен жаудыњ ту сыртынан соќќы беріп олардыњ 
азыќт‰лік жеткізуші ‰лкен кµшін басып алады.
Абылай хан кезінде Ескелді батырды ќалмаќтарѓа елшілікке де жіберген 
деген сµз де бар. Ол екі елдіњ ќыз беріп, ќыз алысу єдетѓ±рыптарына сай 
келісім жасап, екі ел арасындаѓы соѓысты тоќтатќан екен деседі айтушылар. 
Айта кететін таѓы бір сµз: ол Ескелді батырдыњ кµптеген батырлардыњ ±стазы, 
аќылшысы, ќолбасшысы болѓандыѓы. Ол басќарѓан ќол ішінде Тілеуѓ±л 
(Байшегір), ¤тенай (Сиыршы), Жоламан, Жайнаќ сынды жєне басќа да 
батырлар болѓан, олар Есекењніњ сенімді серіктері болды.
Ескелді батырдыњ кµріпкелдігі, алдаѓыны болжай білетіндігі де бар µулие 
атанѓан, єулие ретінде халыќ жадында саќталды. Адамдар оныњ зиратына 
барып, тєу етіп, т‰неп єруаѓына табынатын. Тµле би жиені Ескелдіні сынау 
‰шін мынандай сауалдар ќойьшты:
1. Кµлге піспек не болады?
2. Терісін теспей етін жеген не болады?
3. Жілігін шаќпай майын сорѓан не болады?
4.Кµкке тіреу не болады? -Депті. 
Он екі жасар Ескелді былай депті:
1. Кµл піспегі жел болар;
2. Терісін теспей етін жеген ќањтар болар;
3. Жілігін шаќпай майын сорѓан екі аѓайынды болады;
4. Кµкке тіреу к‰н болар.
Тапсам даналыѓым, таппасам балалыѓым болар, таќсыр, депті Ескелді. 
(«Жер±йыќ», 22.09.1992 ж.).
Сонда Тµле би былай депті: «Шыраѓым, айдарыњнан жел есер, µзіњменен 
ел кењесер. Иыќтымен тењесер халыќтыњ ‰лы болып µсетін сыњайыњ бар, Сµз 
бастайтын би болатын бала екенсіњ. Кµш бастап ж±рт алатын бала екенсіњ. 
Алдыња келіп ел ж‰гінер, елден елдік билігінді аяма, ырысыњ тасып, баќ дєулет 
басыњнан кетпейді, Ќол бастап жол бастайын деген бала екенсіњ. Жолдастыњ 
мыњын алма, бірін ал», депті («Жер±йыќ», 29.09,1992 ж.). «Ырыс ауысады, 
аќыл ж±ѓысады» дегендей, данышпан биден бата алѓан Ескелді би Тµле бидіњ 
жолымен ж‰ріп Жалайыр елініњ озыќ ойлы, ењсесі биік, ќара ќылды ќаќ 
жарѓан єділ биі, ерж‰рек батыры, елініњ кµсемі, жетекшісі болѓан, Серіктері 
шешен би, батыр Балпыќ, Ораќты батыр, Жолбарыс би барлыѓы тізе ќосып ел 
таѓдырын шешіп, бірлігі мен б‰тіндігін ќорѓады. Ол Абылай ханмен ‰зењгілес 
адам болѓан, С‰йімбай мен Баќтыбай аќындардыњ жыр арќауы болѓан.
Елі Есекенді ќ±рметтей білген, 1928 ж. дейін Ш±бар, Ќараб±лаќ, 
Жалѓызаѓаш елді мекендері Ескелді болысы, Талдыќорѓан ауданы т‰гелдей, 
Кµксу ауданы жартылай Ескелді ауданы болып атанѓан. Ал б‰гінде оныњ 
http://kazchronic.host.kz

атында ауылдыќ кењес, ±жым, µндірістік кооператив, мектеп, кµше аттары 
бар. Есекењніњ ±рпаќтары оныњ туѓанына 300 жыл толу мерей тойын 1992 ж. 
µткізді. Зираттыњ басында сєнді ескерткіш салынды, ас берілді.
БАЛПЫЌ БИ (1694-1784)
Балпыќ Андас елініњ Ќалќа атасыныњ ±рпаѓы Д‰йсенбі єулиеден 
тарайтын Деріпсалыныњ баласы. Балпыќ жасµспірім кезіндеаќ зерделі, 
аќылды, алѓыр, ±шќыр ойлы, ділмар шешен, мємлегер, 
білімпаз, турашыл, єділ болып µскендігін байќатќан 
жас талант болѓан. Єке де, ана да оѓан ерекше назар 
аударѓан. Кµргені де, білетіні де кµп Аќбалыќ анасы 
µзініњ бес баласыныњ келешегін болжап былай деген 
екен:
«Білдебайым мал иесі,
Мендібайым єйел иесі, 
Балпыѓым ел иесі, 
Салпыѓым ауыл иесі, 
Кешубайым ‰й тентегім, кµш иесі», -депті. 
Деріпсалы атамыз µзі ќатысќан іріліуаќты 
жиындарѓа Балпыќты ертіп барып, оныњ аќылойыныњ жєне шешендік 
µрісініњ µсуіне себепкер болѓан кµрінеді.
Исі ќазаќтыњ ±лы биі Тµленіњ Жєнбекей деген баласы ќазаќќырѓыздыњ 
басын ќосќан ‰лкен той жасапты. Тойѓа арќадаѓы єйгілі, кемењгер, ±лы 
сыншы Толыбай да келетін болыпты. Жєнбекей болашаѓынан ‰лкен ‰міт 
к‰ткен 6 баланы сыншыѓа кµрсетіп, олардыњ болашаѓынан хабардар болуды 
ойлап: Єлдеке, Туѓанбай (Жаныс атасынан), ¤стемір (Дулат), Б‰йенбай 
(Албан), Наурызбай (Шапырашты), Балпыќ (Жалайыр атасы) деген м‰шел 
жасќа толмаѓан балаларды сынап беруді Толыбайдан µтінеді. Сыншы 
балаларды кµріп µзініњ болжамын айтады. Ал, Балпыќќа ќасќайып ќарап 
т±рып: «Басы ‰лкен, аймањдай, айдын бет, ќара µнді екен. Балањыз 
батырлыќтан да, биліктен де ќ±ралаќан ќалмас, Ењ ‰лкен ќасиеті єулиелік 
болып табылар, Т±ќымы да азбас», депті. (Бабалар сµзі даналыќ кµзі кітабы, 
1996 ж., 154-157 бет.) Шынында да Балпыќтыњ баласы Тіленшініњ атаѓы мен 
дањќы жайылып ‰лкен би, ќазы атанып шыќты, оныњ баласы Байѓозы, оныњ 
баласы Оспан ‰йсіннайман елдерінде аса ќадірлі сыйлы болып µткен.
Ќазаќ халќыныњ тµбе биі Тµле бабамыз Ескелді мен Балпыќќа бата 
ретінде былай депті: «Ескелді сен ќару ±стап жауѓа т±р, Балпыќ сµз ±стап 
дауѓа т±р», деген екен. («Егемен Ќазаќстан», 17.09.1994 ж.)
Міне, осы келтірілген деректер Балпыќ туралы берілген єділ баѓа еді. 
Бапакењніњ ата ќоныс мекені Ќаратал µзенініњ алкабы болѓан.
Бапакењ µсе келе ер жетіп, ел жаќсыжайсандарымен араласып, кезінде 
http://kazchronic.host.kz

даулы істерді шешуге ќатысады, єділдігі жєне шешендігімен кµзге т‰седі, би 
атанады.
Жоњѓарлардыњ жойќын соѓысы кезінде Жалайыр елі Сыр бойына кµшіп 
кеткен еді. Олар б±л жаќта да майќан шеге алмады. Жергілікті халыќтар 
оларѓа ќ±нарлы, ш±райлы жер бермеді, т±рмысжаѓдайлары µте ауыр болды. 
Сол кездегі Жалайыр елініњ басшылары Ескелді, Балпыќ, Ораќты батырлар 
жєне Ќабан жырау кењесе келе ата мекені Жетісудыњ Ќаратал, Кµксу 
µзендерініњ бойына кµшіреді, жол азабын кµреді, талай асулардан асып, 
Ескелді, Балпыќтыњ тікелей басшылыѓымен туѓан µлкесіне жетіп орналасады. 
Егіз би атанѓан Есекењ мен Бапакењ ешбір талассыз, даудамайсыз он екі ата 
елж±ртына ќоныстарын бµліп берген екен. Сондаѓы ќоныс тепкен 
аймаќтарда олар б‰гін де т±рып, ењбектенуде.
Балпыќ бидіњ µмірініњ кµбі ќазаќ жеріне басып кірген жаулармен 
шайќаста батырлыќ, ерлікпен µткен. Халќы оны дєріптеп, ризашылыќ 
білдіріп батыр деп атаѓан. Сµз реті келгенде айта кетелік: «1769 жылы Абылай 
ханныњ баласы Уєлі с±лтан бастаѓан ќазаќтыњ 15 адамы елшілік іспен Ќытайѓа 
бараіды. Солардыњ ішінде Ќара би болды дейді. «Ќара биі Балпыќ еді» деп 
жазды «Ќазаќтыњ кµне тарихы» кітабы 1993 ж.
Бапакењ 1723-1753 ж. жоњѓар шапќышылыѓына ќарсы ж‰ргізілген 
±лтазаттыќ соѓыс кезінде µзініњ батылдыѓымен де, батырлыѓымен де 
халќыныњ кµњілінен шыѓып, мєњгілік орын алѓан би, шешен, єулие, батыр 
атанѓан кісі. Содан бірер мысал келтірелік. Талдыќорѓан аймаѓын жаудан 
тазартќан Ескелді мен Балпыќтыњ жењімпаз сарбаздары болды.
Жоњѓарлар Баќанасќа орналасќанда Есекењ мен Бапакењ Жалайыр 
ќолын жинап, соѓыс ашты да, олардыњ мыќты бекіністерін б±зып, 
д±шпандарды жоњѓар тауынан ары ыѓыстырып ќуып тастаѓан. Ќабанбай, 
Бµгембай сарбаздарына ќосылып, соѓыс ж‰ргізе берген. Іле µзенініњ сол 
жаѓын жаудан тазартуда Балпыќ батыр ‰лкен к‰ш ж±мсаѓан. 1742 ж. к‰зде 
жоњѓарлар ќазаќ еліне Сайрам мен Тараз мањында ќайта шабуыл жасады. 
Балпыќ, Олжабай т.б. батырлар Шілікті жазыѓында ‰ш к‰нге созылѓан ќанды 
соѓыста асќан ерлік кµрсетті.
Бапакењ, Баќай батырлар Райымбек батырдыњ тµњірегінде ќол бастаѓан 
батырлардыњ бірі болды.
Жалайыр елі мен Жаныс (Дулат) елі арасында бір дауда Жаныс жаѓынан 
бір сыпыра адамдар сойылѓа жыѓылады, т±тќынѓа т‰седі. Дауды шешу ‰шін 
нµкерлерімен Тµле би мен ел тізгінін ±стаѓан жас Балпыќ би кездеседі.
Бапакењніњ, айтыс сµздер аяќталмай аттан т‰спейтін єдеті екен. Атпен 
билерге тігілген ‰й т±сына келіп: «ЄзЖєнібек пен Єз Таукеніњ аќ туын 
±стаѓан асыл аѓам ‰йде ме, ќайда?», деп дауыстап ќалѓанда, жасы ±лѓайып 
ќалѓан Тµле би тысќа шыѓады. Бапаекењ ат ‰стінен сєлемдесіп, айтќан 
сµздерініњ соњында «ойлан аѓа, ойлан» депті де ат басын µз тобына б±рып 
ж‰ріп кетіпті.
http://kazchronic.host.kz

Тµле би ‰рейленгендей ќалтырап кетсе керек. М±нысын байќаѓан 
нµкерлері «Оу, Тµке неден секем алдыњыз? Балпыќ т‰гіл патша келсе селт 
етпеуші едіњіз ѓой. Алдымен ќалбалаќтап далаѓа шыќтыњыз, онымен ќоймай, 
‰н ќатпастан ќалтырадыњыз да ќалдыњыз», депті. Сонда Тµле би айтыпты:
«Ойбайау шыѓайын деп шыќтым ба? Балпыќтыњ даусы естілісіменаќ 
ќызыл ш±бар жолбарыс керегені бойлап, ‰йге кіріп келді де ту сыртыма 
шыѓып алмады ма? Дегбірім ќалмай далаѓа шыќсам, єлгі жолбарыс енді 
алдыњѓы екі аяѓын Балпыќтыњ екі иѓына артып, маѓан атылатындай ќадалып 
т±р екен. Тырп етсем, тіпті «єу» десем болды бассалатындай сынзйы бар, 
ќалай ќалтырамайсыњ. Жалайыр мінезі мєрт, жаны жомарт «ноќта аѓасы» 
еді, аталарыныњ аруаѓы кµтеріліп т±р екен. Назаѓа ќалып ж‰рмейік, 
тентектерді айыпќа µзіміз жыѓалыќ», деп шешімді сол жерде айтыпты. (Сол 
кітап 156-157 бет).
Бапаекењ сара сµздіњ санлаѓы, ±стасы, жолбарыс ертіп ж‰ретін киелі, 
аруаќты кісі болыпты.
Бапакењ «ѓ±мырында ќиянат, ќараулыќ, арамдыќ, арсыздыќ, 
астамшылдыќ, арандатушылыќ, к‰пірлік, кµлгірсушілік, µтірікµсек, жалаќор, 
пєлеќор, жалѓандыќтардыњ жолын кесіп, тек єділеттілік пен адамгершіліктіњ 
аќ туын жоѓары ±стаѓан мейірімді, ізгілікті, парасаттылыќты ±стаѓан адам. 
Сондыќтанда алыс жаќын жерден келгендер одан аќыл, кењес с±рап, 
ж‰гінгендер де болѓан», (Сол кітап 131 бет), Ескелді мен Балпыќ жан беріскен 
дос, бірінбірі ќатты сыйлайтын, Алатаудай биік, кµздініњ с±ѓы, тілдініњ оѓы 
жетпес перзенттер болѓан екен. ¤з халќы Бапаќенді ±лы Тµле бидіњ м±рагері 
деп санаѓан.
Бапакењніњ таѓы бір ќасиетієулиелік болжамы шындыќќа 
айналатындыѓында жатыр. Оныњ зиратыныњ басына барып тєу етіп, 
т‰неушілер, табынушылар мен сиынушылар кµп. Ел арасында тілегіміз 
ќабылданды деушілер де баршылыќ.
Бапакенді исі ќазаќ маќтан т±тќан данышпан адам. Аќын Сара Асан 
Сиыќ єулиеге, Балпыќ пен Ескелдідей кемењгерге сыйынамын деп жырѓа 
ќосќан.
Аќындардыњ алтын тірегі С‰йімбай мен Ќыдыралы (Мырзаєліке), 
Баќтыбай аќындар Бапакенді елін, жерін ќорѓаѓан ерен батыр деп жырѓа 
ќосты. Ќорыта келгенде аттыњ жалында, т‰йеніњ ќомында ж‰ріп, етігімен су 
кешкен, м±з жастанып ќар жамылѓан, елі, жері ‰шін тер тµккен Балпыќ ќара 
ќылды ќаќ жарѓан, ел бастаѓан єділ би, ќол бастаѓан батыр, сµз тастаѓан 
шешен, болашаќты болжай білетін єулиелік ќасиеті бар б‰кіл Жетісудыњ адал 
тµл перзенті болды.
Халќы мен ±рпаќтары аталарын еске алып, 1994 ж. 300 жылдыќ мерей 
тойын б‰кіл республика дењгейінде µткізді. Зиратыныњ басына мєрмєрден аќ 
шаѓаладай єрі биік, єрі сєулетті ескерткіш орнатып ас берді. Би, батыр 
http://kazchronic.host.kz

бабаныњ атында ауылдыќ кењес, ±жым, мектеп, кµше аттары бар. Жазушы 
Ораз Смаилов «Балпыќ єулие» жєне «Бабалар сµзі даналыќ кµзі» атты кµлемді 
кітап жазды. Ескелді, Балпыќ, Жолбарысбилер, Ќабан жыраудыњ µмір 
жолдары, атќарѓан істері тартымды сµз болады.
Жолбарыс би (1671-1761)
Жолбарыс Жылќыайдар±лы К‰шік елініњ Сомбаќ атасыныњ С‰йіндік 
єулетінен тарайды, атасы Байтоќ. Туыпµскен жері Алматы облысыныњ 
Ќаратал ауданы.
Атамыз Жылќыайдарѓа т‰сінде аруаќта𠫉шінші ±лыњ д‰ниеге 
келгенде µзіњ оѓан ат ќойма, к‰ндердіњ к‰нінде ‰йіње бір м‰сєпір кісі келеді, 
атын сол ќояды» деп аян беріпті. Айтќандай єкешеше ±лды болады, он жыл 
шамасыњдай уаќыт балаѓа ат ќойылмай «Єй бала» атанып ж‰ре береді. Уаќыт 
µте бір к‰ні ќолына аса таяѓын ±стаѓан бір м‰сєпір келіп, Жылќыайдарды 
ќуантады. Ол аќсарбас шалып, баласына бата с±раттырады. ‡ш к‰ннен соњ 
єлгі адам, азан шаќырып ‰ш рет айтып атьш Жолбарыс ќояды. Енді б±л «Єй 
бала» емес деп аттанѓан екен.
Жылќыайдар ауќатты адам болѓан. Жолбарыстан басќа 34 баласына 
енші береді. Сонда б±л бала маѓан енші неге бермедіњіз дегенде, єкесі саѓан 
деген ш±бар айѓырды ‰йірімен барымташылар алып кеткен. Ш±бар айѓыр 
мал басы еді, енді іздеп сол жылќыларды тауып ал дейді. Жолбарыс єкеден 
бата алып жолѓа аттанады. Бірер к‰ннен соњ бір байдыњ ‰йіне ќонады. Єњгіме 
‰стінде Жолбарыс барымталанѓан жылќыларын іздеп шыќќанын айтып, сол 
мал сіздіњ малѓа ќосылды дегенді естіп сізге келдім деген. Бай оныњ ќасиетін 
білгендей ќой сойып к‰теді.
Ертемен бай бас жылќышысын шаќырып, мына жігіт жоѓалѓан 
жылќыларын іздеп, с±рау салып осында келіпті. Ќалай, мал ішінде бµтенбµлек 
т±яќтар жоќ па деп с‰раса, ќара дєу жылќышы байѓа с±с кµрсетіп, немене, 
ерігіп ж‰рген ойын баласына жылќы бермексіз бе, алжыдыњыз ба деп ‰ре 
т‰рыпты да, бізде ешкімніњ жылќысы жоќ деп єдепсіздік кµрсетіпті.
Осы кезде Жолбарыс он бес жаста екен. Т±ла бойын ыза кернеген ол 
жолбарысша атылып дєуќараныњ ‰стіне ќона т‰сіп буындырѓанда, оныњ 
аузыбасынан ќан судай аѓады. Бай арашалайды жєне жылќышы жан 
ќайѓысымен шошып, босат, шындыќты айтайын деп жалынады, иє, б±дан 15 
жылдай б±рын сен іздеген жылќылар біздіњ малѓа ќосылѓаны рас еді деп 
жµнге келеді.
Бай Жолбарыстыњ турашылдыѓы мен батылдыѓына риза болып тай 
сойып ќ±рмет кµрсетеді, жылќыларын µсімдерімен 100 басќа толтырып, 
батасын беріп еліне ќайтарады. Ата малын иемденіп Жолбарыстыњ да аухаты 
µзіне жеткілікті болыпты. Жолбарыс бидіњ бетінде ±саќ±саќ сепкілдері бар, 
µњі ш±барлау т‰сті болыпты. Жєне екі жауырыны мен тµсініњ т±сында періш 
http://kazchronic.host.kz

(беріш) басќан ќызыл к‰рењ мµрмењ болыпты, Б±л ќ±былысты оныњ 
замандастары мен ±рпаќтары єулиеліктіњ нышаны деп білген жєне атын тура 
атамай Ш±барАта деп атап кеткен. Жолбарыс би ќасиетті, киелі кісі болѓан. 
Оѓан сиынып, табынып, зират басына т‰неп, м±ќтажын, бастарындаѓы 
ауыртпалыѓын айтып, тілек тілейтіндер аз болмаѓан. Єулиеніњ айтќан 
болжамы єдетте тура келетін кµрінеді.
Жолбарыс би ерекше шешен, бірнеше тілді білген, ораќ ауызды, от тілді, 
дуалы сµзді, ер ж‰рек, аќылды, батырлыќты, батылдыќты, єулиелік 
ќасиеттерін жас шаѓындааќ ањѓартќан кµрінеді, µзі т‰лѓасы да алып, зор 
денелі болѓан.
Жолбарыс би ізгі ниетті, ел басќарѓан, ќол бастаѓан Ескелді, Балпыќ би, 
єулие, батырлармен араласып, тек жаќсы істерімен, білгірлігі мен адал 
алѓырлыѓымен, єділеттілігімен кµзге т‰седі. Ќара ќылды ќаќ жарѓан бір туар 
би болады. Билер тобына ќатысып, ортаќ мєселені шешуге тікелей 
атсалысады, беделі арта береді.
Исі ќазаќтыњ тµбе биі Тµле бабамыз Жалайыр елін аралаѓан сапарынан 
ќайтар кезде Жолбарыс бидіњ ‰йіне барып, онымен ж‰здесіп ќонаѓы болѓан, 
екеуі ел жаѓдайын ±заќ єњгіме еткен. Сµйтіп, Жолбарыс бидіњ тек Жалайыр 
елінде ѓана емес, еларалыќ ќатынаста беделініњ зор екендігін айќындап 
кеткен.
«Жалайырлар сыр бойынан Ќаратал µњіріне бет т‰зеп кµшкен кезінде, 
ќалмаќтардыњ Арсалы батыры екі рет ќол жинап ел берекесін алып, 
жанталаса шабуыл жасаѓан, оныњ біріншісі Т‰йемойнаќ, Ќотаншы, екіншісі 
Сарноќай, Суыќ тµбе, К‰йелі жайлаулары ‰стінде µтеді. Екеуінде де 
ќалмаќтар ‰лкен жењіліске ±шырап кері ќуылды. Ќазаќтар тыныштыќ алды. 
Осы екі шайќаста да Жолбарыс жєне ¤тенай батырлар асќан ерлік кµрсетіп, 
елініњ ата жерін ќоныстануына жол ашќан.»
(«Ќаратал» газетінен, N 36,1997 ж. ќазаныныњ 10 ж±лдызы)
Жолбарыс би, єулие єрі батырдыњ есімі орыс патшалыѓымен ќазаќ 
тарихындаѓы кейбір ќ±жаттарда кµрініс тапќан. Жолбарыс би Абылайдыњ 
баласы, аѓа с±лтан Єділ тµреніњ кейбір µрескел ќиянаты мен теріс ќылыѓын 
мінеп, Сасыќкµл таласында былай деп айтќан екен: 
«Алпыстан жасыњ асќанда, 
Аруаѓыњ жаќындасќанда, 
Алланы алып ауызѓа 
Сєждаѓа басты ќойѓанда, 
Алжыдыњ ќалай жолыњнан 
Сені албасты басќан ба? 
Біреудіњ еріп сµзіне 
Т‰кірдіњ ердіњ кµзіне 
Кµлгірсіген кµрсоќыр 
http://kazchronic.host.kz

Т‰кірдім сеніњ сµзіње», деп аќырып жіберіпті.
(«Жер‰йыќ» газеті, 17.09.1996 ж.) 
Єділ тµре тµмен ќарап отырып ќалѓан кµрінеді.
«Ш±бар-Ата» аќ найзасын ‰йдіњ ішінен сыртќа ќарай туырлыќты 
тестіріп, шаншып ќояды екен. Онысы атќа ќонар сєт бола ќалса т±ра іліп 
єкетуге дайын болсын дегені екен. Жєне аќ найзасын ќолѓа алып атќа ќонса 
кесекµлденењ жортып отырады екен. Ондаѓысы «жау іздеп келе жатќаным 
жоќ, тµњірегіме тыныштыќ тілеп келемін» дегені екен.
Би, батыр, єулие бабамыз кµбіне аќ тайлаќтыњ т‰бітінен тоќылѓан 
бешпет киіп ж‰рген. Жай кездерде жаѓасымен бетін кµлегейлеп, адамдарѓа 
кµз ќырымен ѓана ќарайтын болыпты. Ќолы бос т±ста ќой ќораныњ тµріне 
барып ел жаѓдайын болжап ќ±малаќ тартып отыратын кµрінеді. Елдіњ 
кµшуќонуын µзі басќарѓан.
Жолбарыс єулие, би, батыр 1761 ж. д‰ниеден µтті. ¦рпаќтары мен б‰кіл 
елі аталарын еске алып 1997 ж. оныњ 325 жылдыќ мерей тойын µткізді, ас 
берілді. Зиратына ‰лкен ескерткіш орнатылды. Онда «Б±л жерде єулие, би, 
батыр Жылќыайдар±лы Жолбарыс жерленген. 1671-1761 ж», деген жазу бар. 
Есте ќалатын таѓы бір µшпес ескерткіш ол жазушы Ораз Смаиыл‰лыныњ 
«Ш±бар-Ата» Жолбарыс» атты кітабы. Ол Жолбарыс би бабамыздыњ µмір 
жолын, атќарѓан ќызметін, елі мен жері ‰шін сіњірген ‰лкен ењбегін 
баяндайды.
Тауасар±лы Ќазбек бек µзініњ «Т‰пт±ќияннан µзіме шейін» кітабында: 
«Келесі жылы Жетісуѓа Тауке хан келді. Мен Жетісудыњ барлыќ билері мен 
бірге Дулат (Жаныс) Б±рќын би, Шапырашты Тауасар, Жарлыќап би, Ысты 
Н±рмамбет би, Жалайыр Жолбарыс би сияќтылармен бірге сєлем беруге 
келгенмін. Мені ханѓа кіргізбеді», дейді. (242 бет)
Сµйтіп Жолбарыс би Тауке ханмен ж‰здеседі.
Тєттібай батыр
Тєттібай (Андас тайпасынан) батырдыњ атаѓы ќалмаќтармен болѓан 
соѓыс кезінде белгілі болды. Ол небаржоѓы 17 жасында жаудыњ берік 
ќамалын б±зып, ќазаќ сарбаздарыныњ жењіске жетуіне жол ашты.
Ол кезде ќазіргі Талдыќорѓан, Текелі аймаќтары жаудан босатылмаѓан 
болатын.
«Осындаѓы «Ќызыл ауыз» асуына ќалмаќтардыњ 500ден астам 
сарбаздарыныњ жасырынып, кезекті шабуылдарын жасауды к‰тіп жатќанын 
ешбір адам білмеген. Бір шолуда Тєттібай Ескелді батыр ќолбасшысынан 
бµлініп ќалып, ањ аулап ж‰ргенде, ќалмаќтардыњ ќалыњ ќолын кµріп, µз 
бетімен барлау ж‰ргізіп, жаудыњ адам санын, ќаружараѓыныњ ќаншалыќты 
екенін біліп, ш‰ѓыл т‰рде ќолбасшысы Ескелдіге хабарлайды.
http://kazchronic.host.kz

Ескелді батыр дереу сарбаздарын жинап, т±тќиылдан шабуылѓа шыѓады, 
оларды тасталќан етіп жењеді, тірі ќалѓандарын кері ќуып тастайды. М±нда да 
Тєттібай мерген, єрі батыр алдыњѓы сапта болып ерлік кµрсетеді» (Ж. Єлібаев, 
«Мєњгі ќоныс», 77 бет).
Тєттібайдыњ ќасиеті, µнегелі істері балаларына, немере, шµберелеріне 
ауысады. Баласы Ќарымбай єулие, би, батыр болып, елін, жерін ќорѓауѓа 
белсене ќатысады. Ќазір оныњ атында Балпыќ кентінде ‰лкен кµше бар. 
Ќарымбайдыњ баласы Назар атаќты би, болжаѓыш єулие болѓан. Ал Назардыњ 
баласы Керімќ±л µте аќылды, шешен, шежіреші болѓан, кезінде исі ќазаќтыњ 
шежіресін жазѓан. Жетісуды зерттеу кезінде Керімќ±лдан кµп кµмек алѓанын 
єйгілі тарихшы, шежіреші М. Тынышбаев ‰лкен ынтамен 1925 ж. Ташкентте 
µткен бір конференцияда баяндаѓан.
Тєтгібай батыр Абылай ханмен замандас кµрінеді.
Айту би (1746-1790)
Айту би Жаубасар±лы Сыпатай елініњ Кєлпе атасыныњ Мєске єулетінен 
тарайды. Ата ќонысы Ќаратал ауданы Кєлпе ауылы, 1746 ж. туѓан.
Балпыќ би, єулие, єрі батыр Айтудыњ 
келешегінен ‰лкен ‰міт к‰тіп, сенім артќан да µз 
тєрбиесіне алѓан. Айту Бапакењніњ алѓыр, сенімді, 
кісілігі басќалардан артыќ, ‰здік шыќќан 
шєкірттерініњ бірі ѓана емес, бірегейі болѓан.
Айту, ±стазыныњ тапсырмасымен Ќараменде 
єулиеге еріп, игі жаќсылармен істес болып, неше 
ќилы дауларды шешуге ќатысып, турашылдыѓымен 
кµзге т‰сіп, дуалы, ораќ тілді, от ауызды, ділмар, 
ойшыл шешендігімен жєне алѓырлыѓымен би 
дєрежесіне кєтерілген.
Шєкірті Айтудыњ ќызметіне риза болѓан Балпыќ 
єулие, би «Айтудан айтар сµз артылмаѓан» деген екен. Б±л жас биге берілген 
‰лкен баѓа да, ќ±рмет те болды. Бапакењ тарапынан м±ндай єділ баѓа тек 
Айтуѓа ѓана айтылѓан кµрінеді.
Аќын Сараныњ «Ќош бол, елім» деген µлењінде, «сєлем де» деген асыл 
сµздермен былай депті: 
«Балпыќ пен Ескелдідей кемењгерге, 
йтудай сµзге ж‰йрік терендерге. 
Аќылмен хан, тµрені баѓындырѓан 
Ќадірлі Ќарынбайдай кемењгерге». (Аќын Сара, 121 бет).
Айту ќара ќылды ќаќ жарѓан жас би, жас та болса елге бас болѓан, µз 
заманыныњ айтулы шешені, білгір адамы болды,
Айту би елін, жерін жаудан ќорѓаѓан, талай шайќастарда Ескелді, 
http://kazchronic.host.kz

Балпыќ, Тілеуѓ‰л, Баќай сынды батырлармен алдыњѓы сапта бір болып, ерен 
ерлік кµрсеткен; ол билік саласында болсын, мейлі батырлыќ салаларда 
болсын солармен бір шоѓырда болѓан би єрі батыр, єрі єулие. Оны 
замандастары мен б‰кіл елі жас би, бала би деп еркелетіп, ќ±рмет кµрсетті. 
Б±л оныњ жастыѓын кµрсетсе, шындыѓында ол ‰лкен атаќты билермен 
‰зењгілес, істес, аќылкењес косып ж‰ргендердіњ білгірі болды. Ол Есекењ, 
Бапакењ, Жолбарыс билердіњ лайыќты ізбасары, Балпыќ бидіњ м±рагері бола 
білді.
Айту бидіњ таѓы бір ќасиетікµріпкелдігі, келешекті болжай білетіндігі еді. 
Айтудыњ ѓ±мыры ќамшыныњ сабындай ќысќа болды, небєрі ќырыќ тµрт жыл 
ѓана µмір с‰рді, 1790 ж. µмірден µтті. Сµйтседе ол артына ‰лкен м±ра етіп µсиет 
ќалдырды. Айту би айтыпты деген наќыл сµздер б‰гінде де айтылып ж‰р. 
Бидіњ есімімен ‰лкен бір ауыл, кµше, бір тарихи кµл аталады. 1997 ж. 250 
жылдыќ мерей тойы µткізілді, ас берілді, ескерткіш орнатылды, оныњ гранит 
тасыныњ бетіне «Жаубасар±лы Айту би, 17461790 ж.ж.», деп жазылды.
Айту бидіњ тікелей ±рпаѓы Тµлеген Шєріпбай±лы сµзін де, єнін де µзі 
жазѓан «Аќылгµйбабам», «Киелі мекенім» деген туындылар шыѓарды. 
«Аќылгµйбабам» єнінде Айту би атасын былайша сипаттап толѓанады
«Т±сауын ќара сµздіњ кескен бабам, 
Елі ‰шін ердіњ ќ±нын кешкен бабам. 
Жер дауы, жесір дауы, ел дауын 
Єрдайым єділдікпен шешкен бабам».
«Киелі мекенім» єнінде: 
«Жаѓасында жайќалѓан жидекталыњ, 
Жетісудыњ еркесі Ќараталым, 
¦рпаѓыма ќ±т мекен болар депті,
Ескелді, Балпыќ, Айту бабаларым», - деп ата сµзін еске алып жырѓа 
ќосады. 
Б±л єндер µлкеміздіњ б±рышб±рышында шырќалып ж‰р. Есте ќалды 
деген осы болар.
Асансиыќ єулие
Асансиыќ єулие Жалайыр елініњ Сиыршы атасыныњ Жаќсымбет 
єулетініњ Ќоянаяќ тармаѓынан тарайды. Ата конысы Талдыќорѓан ауданы.
Атамыздыњ азан шаќырып ќойѓан аты Сиыќ екен, ал Асан жанама аты 
болыпты. Ол кісініњ ќолында тєњірім берген асатаяќ болѓан, соѓан орай 
Асансиыќ деп атап кеткен. Асансиыќ єулие «Аћ», деп ±шып кетіп тањертењгі 
намазын Меккеден оќып, ертењгі асын ‰йінен ішеді екен деген ел арасында 
ањызы мен аќиќаты айырылмас єњгіме де бар.
Ќазірде оќытушы болып істейтін Ілиясќа єкесі М±хаметшеніњ ќ±рдасы 
Ємірбек, сеніњ єкењ айтушы еді деп, былай деген:
http://kazchronic.host.kz

«‡ш ж‰зге аты мєлім Асансиыќ, 
Аз уаќыт ж‰рген екен жерге сиып, 
Оќыѓан тањ намазын Мекке барып, 
‡йінен ораза ашќан ќайтып келіп. 
Осындай ѓажайыбьш кµргеннен соњ, Єулие атаныпты ж±рт сиынѓан»
«Жер±йыќ», N 233, 05.12.92 ж.
Асансиыќ єулие «Маѓан кім сиынса соны ќолдаймын», деген екен (осы 
газетте). Єкесі ‡ргенішќ±л Асансиыкќа ќыз айттырып, ‰йіне келін т‰сірген. 
Біраќ Сиыќ ол ќызѓа жоламаѓан. Ќыз ќасына келсе мандайынан, шашынан 
сипап, былай депті: «Ќараѓым, екеуіміз ќосылуѓа алладан б±йрыќ жоќ, 
Ќайныњ Ќадырќ±лѓа ќосылуѓа ємір еткен, ќосылып итше к‰шіктейсіњ, біраќ 
та арты ќандай болар екен» депті.
Сиыќ атамыз содан ѓайып болып кеткен екен. Тек Ќараѓанды Аќтоѓайда 
Даѓдыл атты µзенніњ бойына бір т‰неп кеткен екен деген ањыз бар.
Ќызды Сиыќтыњ інісі Ќадырќ±лѓа ќосыпты, олардан Ќ‰шікбай, Ќарќын, 
Жарќындар туады, б±лар µскен ата болыпты.
Ел арасында Сиыќ бабамыз жер кµріп ж‰ріп, Іледен µтіп, Шаѓан тауына 
да келгені, содан Шаѓан тауы арќылы Ќытайѓа µтіп кеткені де айтылады ањыз 
т‰рінде. Аќын Сара:
«Сиындым Асансиыќ єулиеге, 
Балпыќ пен Ескелдідей кемењгерге. 
Болыпты Жаќсымбетте Асансиыќ, 
Кµтерген кµкке ±шырып ќ±дай с‰йіп»
(«Шаѓан ш±ѓыласы», N 1, 01.01.1993)
Сол сияќты Сансызбайѓа бата бергенде Базарбайдыњ «Асансиыќ єулиеге 
тапсырдым» деген сµздері бар деседі айтушылар.
Асансиыќ єулие жаќсылыќ болар ‰йге алдынала барып хабарлайды екен 
деген де сµздер болѓан. Б±л бабамыз µзін 41-ші єулиемін деп айтады екен,
Ќоѓыл єулие
Ќоѓыл Сарѓалдаќ±лы Мырза елініњ Єліке атасыныњ Ш±њѓыр єулетініњ 
±рпаѓы. Ата ќонысы Алматы облысы, Кµксу аданы, М±ќаншыЖарлы µзек 
ењірі. Туѓан жєне ќайтыс болѓан жылдары белгісіз.
Ќоѓыл Ескелді, Балпыќ єулие, билермен замандас, ќимыл єрекеттері бір 
болѓан.
Ќоѓыл бабамыз кµріпкелдігі мен тапќырлыѓы арќасында заманында 
µулие аталѓан кісі. Адам µмірінде келешекте нендей оќиѓалар боларын 
алдынала болжап біліп отырѓан кµрінеді. Сырќаты бар адамдар, бала тілеген 
єйелдер єулие бабаныњ бейітіне т‰неп, жалбарынып таѓзым етіп, тілек тілеп 
ќайтатындар баршылыќ болыпты.
Ќоѓылдыњ ±рпаќтары µскен аталар. Одан он ±л болды.
http://kazchronic.host.kz

Ќ±лжабай єулие (1784-1863 ж.)
Ќ±лжабай Тайсары±лы Сыпатай елініњ Аќб±йым атасыныњ Т±рлыбай 
єулетінен тарайды. Ата ќонысы Алматы облысы, Керб±лаќ ауданы К‰рењбел 
µњірі.
Ќ±лжабай єулие кµріпкелдігі бар, батыр, емші, аќын да болѓан киелі, 
аруаќты адам. Ол 9 жасында балалыќ єдетін тастап, тапќырлыѓымен, 
кµрегендігімен кµзге т‰скен. Есейген кезінде емшілікпен ш±ѓылданады. 
Єрт‰рлі ауруѓа ±шыраѓандарды, бала кµтермей ж‰рген єйелдерді емдеп, 
сауыѓып кетуіне дєнекер болѓан. Сондыќтанда єулиеніњ бейітіне барып, µз 
тілектерін айтып, таѓзым етіп, басына т‰неп тєуба істеушілер аз болмаѓан. 
Емшілік ќасиеті жоѓары болѓан керінеді.
Ќ±лжабай єулие µз µмірінде оќќаѓар «жолбарысымен» талай жерді 
аралаѓан. Ќамшы мен таспиыѓын ќолынан тастамайтын кісі екен. Ќырсыќ 
шалѓан адамды сол ќамшымен бір тартып жіберсе ол адам сауыѓатын кµрінеді.
Ел ж±рты Ќ±лжабайды µздеріне пір т±тќан, «ќ±лжабайлап» ±ран салѓан.
Тезек тµре кезінде: «Ќ±лжабайдыњ киесі жолбарыс, меніњ кием ќасќыр. 
Ќ±лжабай ‰йге келсе меніњ ќасќырларым оныњ киесіне орын береді, оныњ 
жолбарысы басым, одан сасќан меніњ ќасќырларым кірерге жер таппайды»,
деген екен («Ќ±лжабай єулие», 58 бет).
Ќ±лжабай єулие билік айтќанда да б‰ра тартуды бімеген, турасын кесіп 
айтатын болыпты. Тезек тµре мен ќараќалпаќ Малдыбай Ќарашоќы жерін 
иеленуге таласып, аќыры тµре єлімжеттілік істеп жерді бермей ќойыпты. 
¤кпелеген Малдыбай соњына ерген бар елімен бір т‰нде кµшіп кетіпті. М±ны 
естіген єулие бабамыз Тезекке келіп, жайлап: «ТµреденТезектен ел ќашып 
жатыр деген сµз µз басыња жаќсы атаќ єпермейді, Малдыбайдыњ с‰раѓан 
жерін бер», депті. Сонда Тезек тµре сіз айттыњыз, бердім, алсын депті. 
Бабамыз ќоњыр µгізіне мініп, Малдыбайды ќуып жетіп елге ќайтарып с±раѓан 
жеріне ќоныстандырыпты. Сонда б±л істі Ќ±лжакењ болмаса кім жµндейді 
деп, осылай болатынын µзім де ойлап едім, деп Малдыбай ризалыѓын 
білдіріпті,
Бірде єњгіме ‰стінде Тезек тµре мен Ќ±лжабай екеуі ќалжындасып, к‰ш 
сынасып µз ќасиеттерін білмек болады. ¦сыныс Тезектен болѓан соњ єулие 
бабамыз келісіп, былай деген екен:
«К‰ш сынассаќ жаяу кел,
Жалѓыз терек т‰біне.
К‰тіп алам, тµре ием,
Аман жетсењ сол жерге», депті.
Кесікті жеріне жете алмай ќайта оралѓан Тезек тµреге бас уєзірі орта 
жолдан, бармай неге ќайттьщыз дегевде, «Жетпей жатып екі рет с‰ріндім, 
‰шіншісінде мерт болып ќалар ма едім», дспті сонда Тезек тµре.
Ќ±лжабай Тезек тµремен замандас, ‰зењгілес, дємі табаќтас, µмірі 
http://kazchronic.host.kz

сабаќтас болѓандыќтан, хан Тезек Ќ±лжабайды ќатты сыйлаѓан, оны 
ќ±рметтеп Ќ±лжас деп атап кеткен. Ќ±лжабай µлгенде Тезек тµре ќатты 
м±њайып, µзін жалѓыз ќалѓандай кµріп:
«Ќ±лжабай осы заманныњ ењ аќырѓы єулиелерініњ бірі еді. Еліне, ќала 
берді к‰рењбел µњірініњ б‰кіл т±рѓындарына єулиеемшілігімен, ќадір 
ќасиетімен де сыйлы еді. ¤з елініњ кµбеюіне, топтасуы мен ќалыптасуына 
‰лкен ‰лес ќосты. Жас Аќб±йым елініњ ±раны жоќ еді. Елге хабарландар, 
«бауырымдамай», «Ќ±лжабайлап» ат ќойып барамыз» деген. Тезек тµре µзі 
бастап «Ќ±лжабайлап» ат ќойып келген екен» («Ќ±лжабай Тайсары±лы» 
кітабы 23 бет).
ЌАРАНЫЊ ХАНЫ БАЙТ¦РБАЙ БИ 
(1810-1890)
Байт±рбай Бект±р±лы Сыпатай елі, Шєлімбет 
атасыныњ Кенже єулетінен тарайды. Ата ќонысы 
Алматы облысы, Кµксу ауданы, Д‰нгене (ќазіргі аудан 
орталыѓы Балпыќ кенті) µњірі.
Ол, жас кезіненаќ алѓыр, сезімтал, аќылды болып 
µседі. Ауыл молдасынан оќып сауатын ашады, сол 
т±стаѓы оќыѓан адам болады, ержеткен соњ танымал 
азамат санатына ќосылады. Елдіњ ізгі ниетті, басќару 
і с і н д е ж ‰ р г е н а д а м д а р ы м е н а р а л а с а д ы ,
аќылкењестерін, сµз сµйлеу тєсілдерін ‰йренеді, 
‰лкенге ќ±рмет, кішіге ізет кµрсетеді. Берілген тапсырмаларды м‰лтіксіз 
орындап, кµзге т‰седі, оѓан деген сенім арта береді.
Байт±рбай алѓашќы кездерде µз елінде елубасы, старшин, ауылдыќ болыс 
болып істейді. Ж±мысында єділеттіліктіњ жолын ±стады. Елдіњ ризашылыѓы 
мен сеніміне ие болды, ел ж±рты оны би етіп сайлады. М±ныњ µзі оныњ билер 
тобына (жиынына) ќатысып, µзекті мєселелерді шешуге ќатысып, µз пікірі 
мен тоќтамын айтуѓа, сµз сайысына т‰суге жол ашты.
Д‰нгене (Балпыќ) кентінде µткен билердіњ бір мєжілісінде Байт‰рбай би, 
ілгеріде ояз, аѓа с±лтан, б±л кезде б‰кіл Жалайыр елініњ бас биі Жєлмендемен 
кездеседі, танысады. Жєлменде би Байт±рбай бидіњ ораќ ауызды, от тілді, 
ділмєр шешен, тура сµйлеп, кесіп айтатын, ќара ќылды ќаќ жаратын єділ би 
екендігіне кµзі жетіп, оѓан ерекше назар аударады, µз ќамќорлыѓына алып, 
баулиды, ‰лкен сенім артады.
Байт±рбай да µз ќызметінде, Жєлменде би айтќандай адал, єділ, ел ‰мітін 
аќтаѓан, халыќтыњ тµл перзенті болды.
Халќымызда «кµпке жаќќан ќ±дайѓа да жаѓады» деген тура сµз бар. 
Байт±рбай би халыќќа да, бас би Жєлмендеге де, басќа да жаќсылар мен 
жайсандарѓа ісімен, єдептілігімен, шешендігімен, турашылдыѓымен тонныњ 
http://kazchronic.host.kz

ішкі бауындай µте жаќын болды. Олармен терезесі тењ, ‰зењгілес, істес би 
дєрежесіне кµтерілді. Сондыќтанда болса керек, Жєлменде би Байт±рбай 
биді µзіне ењ сенімді кµмекшісі ретінде баѓалап оњ кµзќараста болды. 
Жалайыр ішінде µтіп т±ратын топты айтпаѓанныњ µзінде, Жєлменде би 
Байт±рбай биді кµршілес найман елдерінде болатын топќа да µзімен бірге 
ертіп барып, билік жасап, шешім айтуѓа дейін сенім білдірген. Ол Байт±рбай 
биді ќашанда ќолдап, басќаларѓа оны кµрсетіп отырды. Баќтыбай аќын 
Мєйке ќызбен айтыс барысында, оѓан µмірлік жар болуды сµз етеді. Мєйке 
аќын Баќања єуре болма, ќалыњ малѓа берер п±лыњ жоќ, таќыр кедейсіњ, 
сµзінді сµйлер адамыњ жоќ, оларѓа пара беруге де т‰гіњ жоќ деп кемітеді. 
Дегенмен оны ќайраѓанныњ ‰стіне ќайрай т‰сіп, иелеп ќойѓан жерім бар, 
жігіт болсањ алып ќал деп дємелендіреді.
Сонда Баќтыбай аќын былай депті:
«Жалайырѓа барармын,
Домбырамды ќаѓармын.
Ерегіссем малынды
Жетіаќ к‰нде табармын.» (Желќобыз. 70 бет) 
«Сµйлейт‰ѓын ерінбей, 
Байт‰рбай сµйлер сµзімді,
Ебініњ соќќан желіндей.» (73 бет)
«Адамнан пара алмаѓан,
Пєлеге кµзін салмаѓан,
Ќараныњ ханы Байт‰рбай,
Тегінде пара с±рамас.» (75 бет)
«Кєрі шал, шыны, Байт‰рбай 
Байќоржын, Тараќ Найманнан
Жєлменденіњ ‰йінде,
Бас ќосып солар кез келді.» (82 бет)
Байт±рбай би хаќында Баќтыбай аќын айтќан сµздіњ астарында кµп мєн 
бар. Баќтыбай аќынныњ кµптеген билер мен болыстардыњ ішінен Байт±рбай 
биді ѓана ауызѓа алып, оны мият санап, адамгершілік ќасиетін сипаттап б‰кіл 
елге паш етуініњ басты себебі, Баќањныњ µзі айтќандай, ќараныњ ханы 
Байт±рбай бидіњ єділдігінде, турашылдыѓы мен адалдыѓында, пєлежалаѓа 
бармайтындыѓында, тура биде туѓан жоќ деген аталар сµзін ±ран жєне м±рат 
еткен, ќара ќылды ќаќ жаратын билігінде болса керек.
Аќырында соњѓы шумаќта аталѓан билер Мєйке ќыздыњ аянышты халін 
біліп, оны Баќтыбай аќынѓа алып беріпті.
Байт±рбай би ел басќаруды жењілдету ниетімен Ташкентте датќа 
ќызметін атќарып ж‰рген Сыпатай елініњ бір азулы, білгір азаматы Нартбай 
Байк‰шік±лын елге оралуын с±рап, µзініњ µкілетті адамдарын жібереді. 
Нартбай датќа б±л шаќыруды шын ыќыласымен ќабылдайды.
http://kazchronic.host.kz

Байт±рбай би 16 ќанат аќ ‰й тіктіріп, жолына ќызылды жасылды кілем 
тµсеп, 100ден аса адаммен Нартбай датќаны Кµкбастау б±лаѓында бірлесіп 
ќарсы алып, ±ланѓайыр мерекелітой жасайды.
Байт±рбай би мен Нартбай датќа бірлесіп ел басќарып, халыќ т±рмысын 
т‰зей берген екен.
Байт±рбай биді жоќшылыќтан, к‰н кµріс іздеп басќа аймаќтарѓа босып 
кеткен туыстарыныњ таѓдыры ќатты ойландырады. Ол ел жаќсыларымен 
аќылдасќаннан соњ сол кµшіп кеткендерді µзі бас болып жинастырып 5060 
‰йді Єулие атадан, Баќанас жаќтан кµшіріп, М±ќыры мен Лабасы тауына 
орналастырады.
Сµйтіп, Байт±рбай би осындай ќоѓам ќайраткері де болѓан адам.
Байт±рбай би б‰гінде ел жадында, оныњ есімінен Байт±рбай ќыстауы, 
Байт±рбай асуы, Байт±рбай жолы деген атаулар бар. Кейінде Байт±рбай 
ауылдыќ кењесі, Балпыќ кентінде ‰лкен кµше Байт±рбай би кµшесі деп 
аталады.
НАРТБАЙ ДАТЌА
Нартбай Байк‰шік±лы Сыпатай елініњ Шєлімбет атасыныњ Бекбау 
єулетінен тарайды, Ата ќонысы Алматы облысы Кµксу ауданыныњ Лабасы 
тауыныњ баурайы, Кµксу µзенініњ µњірі.
Нартбай датќа жас шаѓындааќ аќылдылыѓымен, зеректігімен, 
пысыќтыѓымен, ќайсар да ќайратты µжеттілігімен жєне батылдыѓымен кµзге 
т‰сіп µседі. Батырлыќ мінез байќатады, с‰йегі де ірі, нар т±лѓалы жігіт, балуан 
іспеттес ќарулы, к‰шті азамат болды.
Ќытай мен µзбек елдері арасында сауда жолы ашылып, саудагерлердіњ 
керуендері аѓылтегіл ж‰ріп жататын кез еді б±л т±с. Жол торыѓан ќарулы 
ќараќшылар керуендерді тонап керегін алып, ќалѓанын суѓа батыратын да, 
оныњ иелерін ‰лкен шыѓынѓа ±шырататын болѓан. Саудагерлер 19 жастаѓы 
Нартбаймен кездесіп, оны керуен бастыѓы етіп таѓайындайды; Ол µз 
жасаѓымен ќараќшылардыњ жолын кеседі, баукеспе топтарын жазалайды, 
сµйтіп, керуенде тыныштыќ орнатады.
Нартбайдыњ батырлыѓы б‰кіл Ташкент аймаѓына жайылады. Ол ел 
арасында болѓан соѓыстарѓа ќатысып д‰шпандарын жоюда асќан ерлік 
кµрсетеді, µзбектіњ елі мен жерін ќорѓасады. Білгір, к‰рескер, батыр, єділ жан 
екендігін ел басшылары сеніммен баѓалайды. Батыр ел басќару ісіне 
араласады. Хан єулеттері оны ќ±рметпен сыйлап ќалыњ малсыз Єзби деген 
ќызын тоќалдыќќа береді. Осындай адамдыќтын, іскерліктіњ арќасында 
Нартбай атамыз датќа дєрежесіне кµтерілді, сенімі артты, ірі жауапты 
ќызметтер атќарды, ел оѓан ризашылыѓын білдірді.
Арада бірнеше жыл µткен соњ Сыпатай елініњ биі Байт±рбай (Кенже 
атасынан), Ерасыл ќажы (Марќа атасы, Нартбайдыњ аѓайыны), Нартбайды 
http://kazchronic.host.kz

туѓан еліне шаќырады. Елін де, жерін де, туыстарын да саѓынып ж‰рген 
Нарбай датќа б±л ±сынысќа ќуанышпен келіседі.¤збек аѓайындар 
Нартбайды ќ±рметпен, алѓыстарын айтып, берген еншіміз деп ќораќора ќой 
мен ‰йір‰йір жылќыны алдына салады жєне оѓан кµмекші болатын 
адамдармен от басын да ќоса беріп, сапарыњ оњ болсын деп еліне аттандырѓан 
екен,
Нартбай датќаныњ кµшін Байт±рбай би, Ерасыл ќажы, Балѓалы, Бµлек 
билер ж‰зден аса жерлестерімен он алты ќанат аќ ‰й тіктіріп, жолына кілем 
тµсеп, ќазіргі Кµкбастау б±лаѓыныњ басында ќарсы алады (М±ќыры аулынан 
20 шаќырым ќашыќта). Осы Кµкбастау аймаѓын сыйлыќ ретінде Нартбайѓа 
береді. Кейін б±л б±лаќ Нартбай бастауы деп аталды. Байт±рбай би, Нартбай 
датќа бір жаѓадан бас, бір жењнен ќол шыѓарып достастыќ ниетпен ел ішінде 
игілікті ж±мыстар ж‰ргізіп жатты.
Осы жылдары Шыњѓыс хан т±ќымы Найманхан тµре елді баѓынышта 
±стап, алымсалыќ тµлеттіріп, ќ±нарлы жерді тартып алып ±рпаќтарына 
берген еді, зорлыќ зомбылыќ жасады.
Найманханныњ б±л теріс ќылыѓын Нартбай тоќтатты, ‰ш жылѓа дейін 
халыќтан єлденгенше салыќ алмауѓа кµндірді. Т±рѓындардан тартып алынѓан 
жерді иелеріне ќайтарды. Сµйтіп датќа атамыз ел басќарып єділдік орнатќан 
екен.
Нартбайдыњ ќ±рметіне µзбек елінде оныњ есімімен кµшелер, мектеп, елді 
мекендер аталды. Ол кµшхп келген µз елінде де оѓан ќ±рмет кµрсетілді. Аудан 
орталыѓы Балпыќ кентінде, туѓан ауылы Шањыраќ елді мекендерінде бірбір 
кµше датќа атамыздыњ есімімен аталады.
¤ткен жылдары оныњ ±рпаќтары Кµкбастау б±лаѓыныњ іргесінде оныњ 
м‰сіні салынѓан ескерткіш орнатты, ас беріп мерей тойын µткізді.
Жєлменде би (1846-1901)
Арыќтыным елініњ С‰темген атасынан тарайтын Байшыѓыштыњ тоѓыз 
±лыныњ бірі осы Жєлменде. Ол Балќаш µњіріндегі Байшегір ауылында кедей 
шаруаныњ от басында д‰ниеге келген. Туыстарыныњ ішінде шоќтыѓы биік, 
баѓы артыќ, аќылды, шешен, ќабілеті зор, танымал, ыќпалды азамат болып 
µседі.
Жєлмендеге дейін б±л атада ел басќарѓандар болмаѓан, ауќатты бай да 
болмапты. Тек Жєлменде ќажырлылыѓы мен адал ењбегініњ арќасында еліне 
елеулі, халќына ќалаулы болып Жалайыр елініњ бас биіне, аѓа с±лтан, ояз 
дєрежесіне дейін кµтерілді. Жєлменде зор денелі, нар т‰йедей кµзге т‰седі 
екен, салмаќты болѓандыќтан ќос атпен ж‰ретін болѓан.
Жєлмендеге т‰сінде аруаќтар аян беріп: «Сен оян, бізді ізде, аруаќтар 
µлмейді, біз тіріміз»,депті деген ањызды ауыл ќариялары айтып ж‰ретін 
болѓан. ¦йќыдан оянѓан Жєлменде ќ±дайылыќ беріп аќсаќалдардыњ батасын 
http://kazchronic.host.kz

алады. Міне осыдан былай Жєлменденіњ тасы µрге домалап баѓы жанады, ірі 
±лыстардыњ дау шешетін ±лы билерініњ ќ±рамына кіреді. Ол 12 жыл болыс, 9 
жыл би ќызметін атќарады. ¤з заманында Жалайырда Жєлмендеден асќан 
би болмаѓан. Даулы істі кезінде єділ шешіп, ќарапайым адамдардыњ 
ќ±рметіне бµленген атаќты би болды. Оныњ билік ќ±руы µз алдына бір тµбе.
Семей облысыныњ ‡ржарында 7 уезд бас ќосќан съезге ‰лкен дауды 
шешу ‰шін Абай Жєлмендені шаќырыпты. Жер шалѓайлылыѓынан Жєкењ 23 
к‰н кешіксе керек. Б±л дауды тек Жалайырдан Жєлменде ѓана шешеді деп 
Абай съезді ашпай тостырады. Содан съезд ашылды, оныњ тµраѓасы болып 
Жєлменде, хатшысы болып Абай сайланды. Осы т±ста патша Жєлмендені 
шаќырып кеудесіне «Чентан» алтын медалін таќты. Б±л жолы патшаныњ 
Жєлмендеге назары т‰сіп ќызыќ ‰шін µлшеткенде бойы 7 кез 17 б‰ршік 
(ќазіргі µлшеммен 2 м. 20 см.), ал салмаѓы 11 п±т 7 ќадаќ (яѓни 176 кг.) 
шыѓыпты. («Парасат» журналы, 1996 ж., №6.)
Ел басы Ќ±нанбай ќажы, ысты Бµлтірік шешен, Наймандаѓы Маман, 
Есімбектер, ќырѓыздаѓы Шєбден тµрелер ірі даужанжалдарды шешуге 
тµрелік жасау ‰шін Жєлмендені шаќырып билігін тындап шешімдерін 
маќ±лдап отырады екен.
Бірде Ќ±нанбай ауылыныњ барымташылары Жалайыр елініњ табынды 
жылќысын айдап кетеді, с±рап барѓандарѓа Ќ±нанбай жауап бермейді. Сонда 
Жєлменде Шойќара бастаѓан 30 адамды Ќ±нанбайдыњ µз жылќысын 
барымтаѓа ќарымта деп айдап келуге аттандырады. Біраќ екі топ арасында 
шайќас болады, Шойќараны т±тќындап Ќ±нанбайѓа єкеп тапсырады. 
Ќ±нанбай оны дарѓа астыртып µлтіреді. Жєлменде Ќ±нанбайдан ќ±н 
с±райтынын айтьш елші жіберіп хабардар етеді. Ќ±нанбай ‰й тігіп єдетѓ±рып 
бойынша ќарсы алады. Алайда Ќ±нанбай дауды шешуге ќатыспайды. Б±л істі 
тындыра сал деп Шєкарімге тапсырады. Шєкарім атаќты аќын Ќыпшаќбайѓа 
сенген болу керек, Жєлмендеге аќындар айтыссын, жењсендер малды 
ќайтарамыз, ќ±н тµлейміз, жењілсендер ештеме дєметпей ќайтасыздар деген 
±сыныс айтады. Жєлменденіњ ќасында Жетісудыњ д‰лд‰л, аќиыќ аќыны 
Баќтыбай бар еді. Осылай екі жаќ келісіп аќындар ±заќ айтысты. Нєтижеде 
Баќтыбай жењеді, малды ќайтарып, µлім ќ±нын тµлеттіріп Жєлменде еліне 
оралыпты.
Бір отырыста бір ‰лкен аќ саќалды ќарт µз елініњ жігіттерін мадаќтап 
отырады да, реті келгенде бір жігітті ж‰мсайды. Ол ќозѓалмай отыра береді. 
Сонда ±ялѓан ќарт: «Біздіњ елдіњ жері тас болады, жігіттері ќымыз ішсе мас 
болады», деп аќталмаќ болады. Сонда Жєлменде т±рып:
«Біздіњ елдіњ жері ќ±м болады,
‡лкендері айтса кішілері жым болады.
‡лкендердіњ тілін алмаѓан,
Торсандаѓан мына иттеріњ кім болады», деген екен. Ќарт жітіттерін 
http://kazchronic.host.kz

орынсыз маќтаѓанына кешірім с±ралты.
Жєлменде Найман еліндегі µз замандасы Жаќамбай болысќа былай деп 
хат жазыпты:
«Сєлем де, Жаќамбайѓа бір ат берсін,
Жеті жыл мінілмеген ќ±р ат берсін.
Биіктігі, зорлыѓы мендей болсын,
Семіздігі Жаќамбайдыњ µзіндей болсын.
Ж‰рісі Жиенќ±лдыњ сµзіндей болсын,
Берсе берсін, бермесе µзі білсін,
¤зімніњ ќара атыма ќ±дай ќуат берсін», депті. (Б±л µлењніњ басќаша да 
н‰сќасы бар.)
Жаќамбай ‰ш жыл іздеп атты тауып беріп, замандасын риза ќылыпты. 
Сµйтіп Жаќамбай µлер алдында меніњ асымды Жєлменде басќарсын деп 
балаларына аманат беріпті. Кезінде солай істеліпті де.
Жєлменде аѓасы Бименде екеуі Меккеге ќажылыќка бару ‰шін сапар 
шегеді. Бара жатќан жолда Бименде ауырып ќайтыс болады. Жєлменде 
Меккеге жетеді, мінєжат жасап, ќажы болып ќайтќан сапарда ол да ауырып 
ќайтыс болады. С‰йегін Смаѓ±л деген ќажы балаларына єкеліп табыс етеді.
Жалайырдыњ тµл перзенті, адал ±лы‰лы би, аѓа с±лтан, ояз, болыс, ќажы 
атанѓан бабамыздыњ 150 жылдыќ мерей тойы 1995 жылы туѓан жерінде 
µткізілді, ас берілді, зират басына ескерткіш орнатылды.
Жєлменденіњ ±рпаќтары µсіпµніп туѓан жерінде ењбек етіп ж‰р. Пышан 
есімді баласы ‰лкен аќын, єнші, сазгер, саяткер, болыс болып єділеттілікпен 
ел басќарѓан, шешен де адам болды. Ол жµнінде баска бір жазбадан хабардар 
боласыздар.
Керімќ±л шешен (1860-1929)
Керімќ±л Назар±лы Андас елініњ Ќаратолымбек атасыныњ Тєттібай 
єулетінен тарайды. Туып єскен жері Алматы облысы Кµксу ауданыныњ 
Желдіќара тау ныњ баурайы.
Андас єулеттері атасы Андастан Керімќ±л дєуіріне дейін, ел басќару, ќол 
бастау, сµз бастау дєст‰рлерін ±рпаќтан ±рпаќќа жалѓастырып келе жатќан 
ќасиетті, ‰лкен аталардыњ бірінен саналады.
Андас бабамыз атаќты би, батырлар ±стаѓан дањќты батыр, сµзі дуалы 
аќын, ораќ ауыз, от тілді шешен, дєулеті µрбіген бай жєне аќылды кісі 
болыпты. Бабамыздыњ бесінші ±рпаѓы Дєулет Назар±лы былай деп жазыпты
«С±расањ арѓы атамды батыр Андас,
Ќ±дайым тењ беріпті малменен бас.
Келгенде жеті жасќа жолдас болып,
¤зімен бір ж‰ріпті ќызыр Ілияс», дей келе, келесі буындаѓы аталары 
жµнінде:
http://kazchronic.host.kz

«Жан атам онан соњѓы батыр Ш‰рек,
Пайдасы елге тиген ер Есімбек», деп жалѓастырады.
Ш‰рек Андастыњ µз баласы, єрі батыр, єрі бай. Б±л атаныњ ќоныстарында 
шµбі ш‰йгін, суы мол Ш‰рек есімімен аталатын жайлау бар. Есімбек 
Ш‰ректіњ баласы, ерлік істерімен батыр атанѓан.
Есімбек бабадан атаѓы мен дањќы исі ќазаќќа аян болѓан Тєттібай туѓан. 
Жоњѓарлар ќазаќ еліне соѓыс ашќанда ќол бастаѓан, ерлік кµрсеткен батыр. 
Ол аса тєсілшіл, шебер барлаушы жєне ќ±ралайды кµзіне ілген мерген болѓан. 
19 жасында ќатыгез жаудыњ шебін б±зѓан бірденбір жауынгербатыр.
Аќын Сара µз кітабында:
«Ќалмаќтыњ 19да шебін б±зѓан,
Атаќты Тєттібайдай мергендер де», деп жазды «Ќош бол елім» деген 
µлењінде.
Тєттібай батырдан Ќарымбай єулие, би, батыр, шешен туѓан. Ол ел 
арасында ќасиетті адам саналып, ‰лкен ќ±рметке ие болѓан. Жоњѓарларѓа 
ќарсы шайќастарда Ескелді, Балпыќ билермен алдыњѓы сапта бір болып, ерлік 
кµрсетіп, туѓан халќыныњ ‰мітін аќтаѓан. Ќара ќылды ќаќ жарѓан кµрнекті, 
єділ би екендігін елі маќтан етті, дарынды єулие т±тып жерлестері оѓан 
сиынды, зиратына т‰неп, тілек тіледі.
Ќарымбайдыњ ±рпаѓы Дєулет Назар±лы:
«Ќарымбай бергі атама билік ќонѓан,
Ќаќ жарѓан ќара ќылды єділ болѓан», десе, аќын Сара:
«Аќылмен хан, тµрені баѓындырѓан,
Ќадірлі Ќарымбайдай кемењгер де», деп жазды.
Ќарымбай бабамыздан Назар би, єулие туды. Аныѓын дєл айтќанда ол 
б‰кіл Жалайыр елін биледі, оныњ бас биі болды. Тарихшы, шежіреші, ѓалым 
М±хаметжан Тынышпаев: «Тіпті, Назар би, Абылай ханныњ немересі Єділ±лы 
Тезекті аѓа с‰лтан деп мойындамаѓан. Д‰йім Жалайырдан ќол жинап Тезек 
тµреніњ аулына шабуыл жасап отырѓан.» («Жер‰йыќ» газеті, N 4,07.01.1992 
ж.) «Назардыњ назына ±шырамандар» деген сµз де бар.
Назар би атамыздан Керімќ‰л д‰ниеге келді.
Керімќ±л жас шаѓындааќ аќылдылыѓын, зерделі зеректілігін, µткір тілді 
шешендігін жєне батылдыѓын таныта µсіп ержетті. Елдіњ ізгі ниетті жаќсы 
адамдарымен араласты, кµп нєрсені ‰йренді. Елж±рты сенім артќан Керімќ‰л 
болыс та, би де болды, оныњ турашылдыѓына, єділдігіне дауласушы екі жаќ та 
риза болып бітісетін.
Керімќ±л исі ќазаќтыњ шежіресін жазды.
Аќын Сара «Ќош бол, елім» деген µлењ жолдарында:
«Сєлем де Керімќ±лдай шешеніне,
Шежіре, єрі білгір кµсеміне.
Аузына орысќазаќ ќарап т±рѓан,
http://kazchronic.host.kz

Кісі екен кµрнекті де, кµшелі де», деп оны б‰кіл ќазаќќа паш етті. («Аќын 
Сара» кітабы, 121122 бет.)
Шежіреші, тарихшы, ѓалым М. Тыньшібаев Керімќ±лдыњ ±лтгыќ дєст‰р 
мен єдетѓ±рыпты, ел жаѓдайын, жерсу аттарын жаќсы білетінін баяндап 
жазды. («Жер‰йыќ» газеті, N 4, 07.01.1992)
Пышан (1884-1921)
Пышанныњ азан шаќырып ќойѓан аты М±са. Єкесі Жµлменде кедейден 
Жалайыр елініњ бас биіне дейін, аѓа с‰лтан жєне болыс дєрежесіне 
кµтерілген, аса беделді адам болѓан. Бала тєрбиесіне айырыќша кµњіл бµліп, 
мєн берген. ‡лдарыныњ ішінде келешегінен ‰лкен ‰міт к‰ткен, ерекше назар 
аударѓан баласы Пышан еді.
Пышан ірі т±лѓалы, кескінкелбеті µнді, зерек те, тапќыр да, жігерлі, бір 
беткей, ќайсар мінезді, ашыќжарќын ж‰зді, мейірімді, керім де кербез, 
шешен, аќындыќ, єншілік, сазгерлік µнерге аса бейім, аќылды, ерте жасынан 
єњгіме, ертегі, маќалмєтелдерді кµп біліп µседі. Ауыл молдасьшан оќып 
сауатын ашады, еркін оќып жаза біледі.
Жєлменде би Пышанды 12 жасынан µзімен бірге ерте ж‰ріп, жер, жесір, 
мал дауын шешетін би, болыстардыњ жиналыстарына ќатыстырып ж‰реді. 
Пышан ±лаѓатты ‰лгі сµздерді зейін ќойып тындады, игі жаќсылардыњ 
тєрбиелі сµздері мен мінезіндегі µнегелі ќасиегтерін бойына сіњіре бастады. 
Ізет, єдетѓ±рып саќтау жолын ‰йренді. Пышанныњ пысыќтыѓы, адалдыѓы, 
єділдігі ел арасына тарай бастады.
Пышан 17 жасында билікке араласты, µзін кµрсете білді, ал 18 жасында 
болыс болды. Ол Кењес ‰кіметінен б±рын да, Кењес т±сында да болыстыќќа 
сайланды, ќара ќылды ќаќ жарѓан єділ, шешен, ќарапайым адамныњ ќамын 
ойлап, т±рмысын ондауѓа кµњіл бµліп отырды. Соњдыќтан да оны халќы 
ќолдап, перзенттеріміздіњ еркесі, еліміздіњ серкесі деп баѓалады. Ел ішінде би, 
болыстар туралы єњгіме бола ќалса, жаќсы ќасиеттерімен Пышан бірінші 
кезекте ауызѓа т‰сетін болѓан. Заманында оѓан ќарсы т±рар ешкім болмаѓан 
кµрінеді, сµз есесін жібермеген. Ер ќ±нын екі ауыз сµзбен шешіп ж‰рді, ел 
бастаѓан кµсем, сµз бастаѓан шешен болды, сµйтіп беделі арта берді. К‰рењбел 
µњіріндегі Белжайлау деген жерде Абаќ, Тараќ елініњ билері мен 
болыстарыныњ ‰лкен жиналысы болады. Сонда Пышан болыс ќой бастаѓан 
серкедей алда ж‰ріп, бірінші болып сµз бастаѓан екен. Б±л т±ста Пышан 30 
жаста екен. Егер Пышанды 1884 ж. туды дегенді д±рыс десек, жиналыс 1915-
1916 жылдары µткен болуы тиіс. Сол т±старда болуы керек, Пышан былай 
деген екен:
«Бас ќосќанда Абаќ, Тараќ,
Не десем де аузыма т±рды ќарап.
Ердіњ ќ±нын екі ауыз сµзбен шешіп,
http://kazchronic.host.kz

Дау бітіп алдымнан кетті тарап». («Жер±йыќ» газеті, 16.07.1994.)
Пышан асыптасып жатќан бай болмаѓан, рас, µзіне мол жетерлік дєулеті 
болыпты. Пышан екі некелі болѓан кісі. Бєйбішесі Ќайшаныњ ќалыњ малына 
бір т‰сті 80 байтал, аќ басты 100 тайлаќ тµлеген кµрінеді. М±ншама кµп малды 
Пышанныњ салсері достары мен Жалайыр елініњ игі жаќсы адамдары жинап 
берген. ¤йткені Пышан ж‰зді алып мынды берген адам болѓан.
Пышан ержетіп есейе бастаѓан кезіндеаќ салсерілік, аќындыќ, єншілік, 
сазгерлік µнерге бейімділігін таныта білген. Ж‰йрік ат, ќыран ќ±с, ќ±май 
тазы ±стап, саяткерлік те жасаѓан. Оныњ µлењге деген ынтызары зор болѓан, 
атаѓы да, дањќы да аќындыќ, єншілікпен белгілі болѓан. Пышанныњ ќасында 
3040 µзі сияќты єнші, аќын, сал серілер, думан с‰йетін нµкер жігіттер еріп 
ж‰реді екен. Олар бір т‰сті ќаракер немесе ќ±ла аттар мінетін кµрінеді, 
Пышан аќ бас атпен алдында ж‰рген. Пышанныњ єнін, µлендерін тындауѓа 
ќ±мартушылар топтоп болып оныњ келуін к‰тетін, немесе аяддайтын 
ауылдарѓа іздеп барады екен.
‡й жаѓдайы аќынсерілердіњ салтанатты ойынсауыќ тамашаларын, 
айтыстар µткізуге, ќонаќтарды к‰туге тарлыќ жасайды. Осыѓан байланысты 
Ќаратал µзенініњ жаѓасына екі ќабатты, 16 бµлмелі аѓаш ‰й салдырѓан. Аќын 
‰йінен к‰ндізт‰ні µнер адамдары ‰зілмеген. Оныњ ‰стіне µзеннен балыќ, 
даласынан ањ аулаушы ќызмет басындаѓылар да келіп кететін болѓан. Пышан 
ќонаќтарына, аќынсерілерге ат мінгізбей, шапан жаппай ќайтармаѓан дейді 
м±ны білетін ауыл аќсаќалдары.
Пышан айтыскер, µлењ жазатын да аќын. Бірде елінде Торымбай дегенніњ 
ќыз ±зату тойында Пышан Єшірк‰л, Зейнеп деген ќыздармен айтысады. 
Ќыздар сµз арасында µздерініњ Шыњѓыс хан ±рпаќтары екендігін айтып 
маќтанады. Шынында да олар Шыњѓыс ханныњ Ќайып ханымынан тараѓан 
Ќ±сбек пен Ж±мабектіњ ќыздары екен. Айтыс барысында, ырдудырду 
кезінде ханѓа аќынныњ ашты тілі тиіп кетпесін деген оймен Жалайыр 
жігіттері Пышанды кµтермелеп алып кетеді. Ол заманда бай ќыздарынан 
айтысып к‰міс алу дєст‰рі болѓан. Сол ойында болѓан екі ќыз кетіп бара 
жатќан Пышанды ќуып жетіп екі алаќанына екі уыс к‰міс салыпты деседі 
білетіндер. Пышан осы екі ќыздыњ ќ±рметіне «Єшірк‰лЗейнеп» деген єн 
шыѓарѓан екен, жєне Тењгеш, Бєдіг‰л деген ќыздарыныњ аралыѓында туѓан 
ќыздарына Єшірк‰л жєне Зейнептіњ атын ќойѓан.
Пышанныњ µлендері мен єндері б‰кіл Жетісу µњіріне кењ тараѓан 
кездерініњ бір сєті осы т±с екен. Пышан бабамыздыњ т±ла бойы т±нѓан µнер 
еді. Пышан абаќтыѓа ќамалып, кейінірікте атылѓан соњ, оныњ атын атауѓа, 
єндері мен µлендерін айтуѓа тиым салынып ќалыњ ж±рт оныњ єндерін халыќ 
єндері деп µзгертіп айтатын болды. Шын мєнінде Жетісу µлкесіндегі єндердіњ 
басым кµпшілігі Пышанныњ єндері. Мысалы «Алаќарѓа», «Єліаќ µтер 
заманым», «Д‰ние шіркін, µтеді бір к‰н», т. б. єндерді шыѓарушы Пышан 
ауызѓа алынбайды.
http://kazchronic.host.kz

Пышанды Пышан еткен, оны б‰гінге жеткізген оныњ болыстыѓы мен 
аухаттылыѓы емесќалдырѓан µнері, єндері мен µлендері. Белгілі жазушы 
Балѓабек Ќыдырбек±лы «Ќымќиѓаш жылдар» кітабында былай деп жазады: 
«Б±л єнді («Єшірк‰лЗейнеп» єні Р.Т.) композитор Н±рѓиса Тілендиев «Ќыз 
Жібек» кинофильмінде пайдаланды, ол єнді Жайыќ бойыњда айтылѓан етіп 
фильм сюжетіне бейімдеді де єнді Орал ќазаќтарыныњ маќамына салып 
ќайта ќ±рды». (Біраќ Пышан єні деп айтылмады Р.Т.)...
Ќыдырбек±лыныњ сол кітабінда айтылѓандай Пышанныњ «Д‰ние шіркін, 
µтеді бір к‰н» деген єні Ораз Жандосовтыњ аузынан т±њѓыш рет естілді, сол 
арќылы Алматы µњіріне тарады. Алайда осы єнді радиода Ілия Жаќановтыњ 
єні деп айтады. Пышанныњ таѓы бір єні «Аќ шєйнек, сары самаурын» деп 
аталады, біраќ автор ретінде Пышан м±нда да айтылмайды. «Пышаннан 
ќалѓан м±раларды тебіренбей, кµзге жас алмай оќу м‰мкін емес. ¤йткені ол 
м±ра м±нды да, зарлы да д‰ние ѓой». (Балѓабек Ќыдырбек±лы, «Ќым ќиѓаш 
жылдар», 1998 ж. 207208 беттер). «Кезінде Ораз Жандосов Пышанныњ ќонаѓы 
болып, бір т‰н єн тындап кµњіл кµтеріпті», дейді Ќыдырбек±лы (211 бет).
«Пышанныњ сайыскерлік µнері де болѓан. Белжайлау жиналысында 
сайыс, аударыспаќ µткізгенде Жалайыр жігіттері жењіліске ±шыраѓанда ол 
намыстанып, киімдерін шешіп, сайысќа мінетін атын алдырып µзі шыѓып, 
ќарсыласын ат ‰стінен кµтеріп алып жерге сылќ еткізіп тастай салып, таѓы кім 
шыѓады дегенде ешкім шыќпаѓан». («Жер±йыќ» газеті, 16.07.1994).
Пышан 1921 жылы 37 жасында Талдыќорѓан ќаласында жаламен 
абаќтыда ќамалып, кейін атыдды.
«Пышан аќталды, атылмасын» деген хабар аќын атылѓан соњ 12 саѓаттан 
кейін ќолѓа тиеді. Білетіндердіњ айтуынша онымен ќастас болѓандар жедел 
хатты єдейі кешіктірген деседі» (220 бет). Пышан атылар алдында 
жендеттерге: «Мені апарып атарсыњ, ќызыл ќанѓа боярсыњ», деп ќасќайып 
т±рѓан кµрінеді.
Абаќтыда жатып мынадай µлењ жолдарын жазѓан: 
Ќолыма хат жазуѓа алдым ќалам, 
Кµкіректе дайын нєпсі, ќайѓы санам. 
Ауылдан мен шыќќалы ‰ш ай болды, 
‡йдегі не болды екен ќатынбалам.
Болмаса ќ±діретім кµнер ме едім, 
Осыдан елді тірі кµрер ме едім. 
Саулыќтыњ кµктемдегі ќозысындай, 
Артымнан балашаѓа ерер ме едіњ.
Д‰ние-ай ‰йге барып науќастанып, 
http://kazchronic.host.kz

Ќолыњнан єйел сусын берер ме едіњ. 
Ауырып тµсегімде ‰ш к‰н жатып, 
Онан соњ ажал жетіп µлер ме едім.
Пышанныњ жаназасы болыпты деп, 
«Бауырымдап» аѓайындар келер ме едіњ. 
Д‰ние, сені арман ќылмас едім, 
Бір молда жаназа оќып кµмер ме еді...
...Ќаз Табан ж‰йрік едім тас баспаѓае,
Ќадалды темір тікен табаныма...
...Сєлем де Ќайша меніњ жолдасыма, 
Б±л істіњ кµзім жетті оњбасына. 
Сєлем де Нєсірєлі, Н‰кежанѓа,
Тез келіп ќош айтыссын осы манда.
Ж‰зді іліп, мынды ќуѓан т±йѓын едім, 
Жер соѓып ќанатыммен ќаламын ба. 
Б±л к‰нде пенде болып мен жатырмын, 
Сол к‰нде ќ±дай мені алмадыњ ба.
Ауылым Ќараталдыњ бойын ќыстар, 
Ќайшажан барќытпенен тымаќ тыстар. 
Осы жерде олайбылай болып кетсем, 
Ќолынан Ќайшажанныњ кімдер ±стар.
Шора Ќ±сбегі єрі батыр
Шора ќ±сбегі, єрі батыр Сиыршы елініњ Тоќымбет атасынан тарайды, ол 
белгілі би Жанѓабылдыњ екінші ±лы. Бидіњ ‰лкені Жылкелді би, батырАбылай 
ханмен ‰зењгілес, дєндес, сыйласымды болѓан атаќты адамдардыњ бірі. 
Жылкелді (Шораныњ аѓасы) аты ањызѓа айналѓан би, єулие, єрі батыр 
Ескелдініњ єкесі. Жылкелді би, батыр ќазаќтыњ тµбе биі Тµленіњ ќызына 
‰йленген, олардан Ескелді бабамыз д‰ниеге келген м±ны тєпештеп жазып 
отырѓан себебімжоѓарыда аталѓан бабаларымыздыњ бєрі аруаќ шалѓан, киелі 
жандар.
Абылай ханныњ, Жанѓабыл би, Жылкелді би, єрі батырдыњ, Ескелді би, 
єулиеніњ, батырдыњ ќасиеттері Шораѓа да дарыѓан.
Єрі батыр, єрі аты ањызѓа айналѓан Шора бабамыздыњ туѓан жєне ќайтыс 
болѓан уаќыты біздерге беймєлім. Алайда оныњ 19 ѓасырдыњ бірінші 
жартысында µмір с‰ргенін жазады кейбір басылымдар. Кєрі ќ±лаќ, кµне кµз 
http://kazchronic.host.kz

ќариялардыњ айтуы бойынша Шора орта бойлы, дембелше келген емендей 
мыќты адам болыпты деседі.
Ел арасында «Аспанда ж‰рсем ќанатым талады, жерге ќонсам Жалайыр 
Шора алады», деп ќырандардыњ зарлаѓан кезі де болыпты деп ањыздар 
айтылыпты.
Ќазаќстан Совет энциклопедиясында «Шора (т.µ.ж. белгісіз шамасы 19 
ѓасырдыњ бірінші жартысында µмір с‰рген) аты ањызѓа айналѓан ќ±сбегі, ел 
аузында ќалѓан «Аспанда ж‰рсем ќанатым талады, жерге ќонсам Жалайыр 
Шора алады», дегенін атап жазады. Шораныњ ќ±с ±стау, ‰йрету, б‰ркіт 
баптау, сынау т.б. амалайласы, тєжірибе тєсілі ерекше болѓан. Шора есімі С. 
Бегалинныњ «Ќыран» поэмасьшда да аталады. Ол ќыранныњ ќайда µсетінін, 
ќашан ±я басатынын, ќасиетін жаќсы білген. Одан кейігі ќ±сбектері Шораны 
±стаз т±тып, оныњ тєжірибесін м±ра еткен. (12 том, 269 бет)
Шора «Баптай білсе балапан ќыран болады» дейді екен. Шораныњ 
замандасы Шопабай батыр б‰ркітін алып келіп Шораѓа сынатады. Сонда 
ќ±сбегі «б±л т‰лкі ала алмаѓан, алатын да ќ±с емес, оны босатып жµніне 
жібер», деген. Осы тєріздес ќ±старын сынатушылар кµп болѓан. Біз, айтылып 
та, жазылып та ж‰рген деректерден Шора бабамыздыњ асќан саятшыл, 
ќ±сбегініњ ірі шебері болѓанын ањѓарамыз. Тіпті, Шораны ќ±с тілін біледі екен 
деген алып ќашты сµздер де кезінде айтылѓан кµрінеді. Ќазіргі кездерде 
айтулы ќ±сбегі Шора атында саят с‰йетіндердіњ єр жерде мектептері 
ашылды. Халыќ аќыны Ќалќа Жапсарбаев «Елім сені жырладым» деген 
кітабында «Уєли Шора ќ‰сшыныњ єњгімесі» деген 600 жолдыќ µлењ жазды.
Шора атаќты ќ‰сбегі болумен ќатар єке мен аѓа жолын ќуып атаѓы 
елімізге жайылѓан батыр да болѓан адам. «Шора нµкерлерімен Арќа жерінде 
саят жасап, ќ±с салып ж‰рген кезінде, Арќаныњ асќан батыры Дєулен 
т‰рікмендерден бір топ асыл аќал теке жылќысын барымталап айдап келе 
жатќанда Шора батыр онымен кездеседі. Малѓа таласќан екі батыр µз 
топтарынан бµлініп шыѓып айќаса кеткенде Шора батыр ќара сойылды бір 
сілтеп µткендеаќ Дєулен атынан ауып ќалады. Сµйтседе б±л батыр да 
сойылымен Шораны желкеден соќќан екен. Б±рынсонды Дєулен батырдыњ 
соќќыѓа жыѓылѓанын кµрмеген жасаќтары ќатты сасып не істерлерін білмей 
тосылып ќалыпты. Шора батыр жаѓындаѓылар жылќыларды Шу бойындаѓы 
ауылдарына айдап кетеді.» («Мєњгі ќоныс кітабы», 82 бет.)
Бірнеше жыл µткеннен кейін Арќаныњ атаѓы алты Алашќа жайылѓан 
Таузар бидіњ асы болады. Оѓан Жалайыр елінен Байшегір би, Андас батыр, 
Шора батыр, Андас елініњ Андабай батыры, Шапыраштыдан Ќарасай батыр, 
Албаннан жас батыр Хангелді, Дулаттан Терек батыр, Єлсейт би болып 300 
адам барады. Ас иесі Дєулен батыр Жалайыр Шора келді деп естіп, 
меймандарды µзі ќарсы алады.
http://kazchronic.host.kz

Тіленші ќазы
Жалайыр елініњ атаќты биі, батыры, шешені єрі єулие атанѓан Балпыќ 
бабамыздыњ ‰лкен ±лы Тіленші, Андас атасындаѓы Д‰йсенбі єулиеніњ 
±рпаѓы, Мекенќонысы Желдіќара тауыныњ алќаптары болѓан. Туѓан жєне 
ќайтыс болѓан жылдары бізге єзірге белгісіз.
Тіленші жас шаѓынанаќ пысыќ, алѓыр, елгезек, зерек, шешендігі байќала 
бастаѓан, єділ, ќабілетті азамат болып µседі. Бала кезінде µз ќ±рбылары 
арасында болып т±ратын д‰рді аразды тындап, екі жаќты келістіріп 
татуластыратын болѓан. Оны µзінше би шешімі деп атапты. Б±л єке жолын 
ќуудыњ алѓашќы сєттері болса керек.
Єкесі Балпыќ би µзімен бірге ертіп ж‰ріп, ірі даужанжалды шешетін 
жиындарѓа ќатыстырып, ±лаѓатты сµздер естіп, бойына сіњіріп, аќылой 
µрісін, шешендік тєсілін арттыра т‰седі.
Бапакењ ќарттыќ жасќа да жетеді, ел басќаратын жас адам керектігі 
байќалады. Осы т±ста Жалайырлардыњ игі жаќсылары, б±л ќажеттілікті 
Бапакење айту ‰шін оныњ ‰йіне т‰стенуді сылтау етіп келе ќалады. Бапакењ 
ќонаќтарыныњ ќайтар кезінде б±йымтайларын с±райды. Сонда олардыњ 
бедедді, тілді біреуібєріміздіњ біраќ ауыз б±йымтайымыз бар деп, сµзін 
бастайды: «Бапеке, сіздіњ жасыњыз болса келді. «Ат т±яѓын тай басар» 
демеуші ме еді б±рынѓылар, тµрт кµзіміз т‰гел болып сіз бен біздер отырѓанда 
сіздіњ билігіњізді екі ±лыњыздыњ бірінен кµргіміз келеді, «єке балаѓа сыншы» 
деген, ќайсысына бересіз, ерік µзіњізде. Біз єйтеуір сол балаѓа билік берілсе, 
бата берілсе екен деген ойдамыз», депті.
Сонда Бапакењ: «айтќандарыњ µте д±рыс, µзім де ойлап ж‰р едім», деп 
ойланып Тіленшіге билік беруге келісіпті. Сµйтіп Бапакењ кµзініњ тірісіндеаќ 
Тіленшіге билікті беріпті. Ол ќасиеті мол єкесініњ де, халќыныњ да аманатын 
аќтаѓан, ќара ќылды ќаќ жарѓан, єділдігімен аты ањызѓа айналѓан, биден де 
жоѓары лауазымѓа, ќызметке кµтерілген. Халќы оны Тіленші деп атаудан гµрі 
кµбіне ќазы деп атап кеткен.
1846 ж. Ш±бараѓашОйжайлау деген жерде ±лы ж‰з ќазаќтарыныњ Ресей 
патшалыѓына ќосылу шартына ќол ќойып, мµр басќандардыњ бірі осы 
Тіленші ќазы. Патшадан шен алып, шекпен киген, єскери атаќ та алѓан. 
(О.Смаилов «Балпыќ єулие» кітабынан алынды, 6970 бет, 1994 ж.)
Тезек тµре, Тіленші ќазы, Назар би (Андас, єрі би, єрі єулие батыр 
Ќарымбайдыњ баласы), Беке (Андас, Т‰рке атасы) б±лар µз ара сыйласымды, 
дємдес, ‰зењгілес адамдар болыпты. Тіленші де, Тезек тµре де дойбы ойнауды 
ќатты ±нататын кµрінеді. Бірде ќасында жоѓарыдаѓы серіктері бар Тезек пен 
Тіленші дойбы ойнаѓанда, ќазы ќ±дай ќаласа тµреге 34 тайынша айдатам ѓой 
десе, Тезек «оттапсыњ» депті, ќайталап екі рет с±раѓанда да «оттапсыњ» дей 
берген. Ќапаланѓан Тіленші ќазы ‰нт‰нсіз атына мініп кете беріпті. Сонда 
Тезек тµре ќатты сасады. Назарѓа ќайтаќайта ќарап: «Назарау, б±л ќалай 
болды» дей беріпті.
http://kazchronic.host.kz

 - Мен ќайдан білейін. Б±л заман хан мен ќазы заманы, мен болсам халыќ, 
ќарамын, не билік айтуѓа болады, депті.
Тезек тµре: «Ќара болсањ да Ќарымбай єулиеніњ т±яѓысыњ, тап бір 
амалын», деп жабысады.
Тіленші «Балпыќтап» шыќса болды, жалпаќ Жалайырлар атќа ќонады, 
дейді Назар, Тезекті шошыта т‰сіп.
Ќатты зєресі ±шќан Тезек, оны ќалай болдырмаймын депті.
Айыпты сенсіњ, ‰лкен адамѓа «оттама» деген µзіњсіњ. Енді екініњ бірін 
істейсіњ, не кілем жауып, бір тоѓыз апарып кешірім с‰райсыњ, не осы жерден 
б‰гіннен ќалмай кµшесіњ, депті Назар би.
Осы ±йѓарымѓа тоќтаѓандар ертесіне Тіленшініњ аулына келсе, ќазы 
шарт ж‰гініп, ашулы т‰рде, б±лттанып жауатын к‰ндей т‰неріп отыр екен. 
Берілген сєлемге де ‰н ќатпаѓан.
Сонда алдына келіп отырѓан Тезек тµре: «Оу, Тіленші ќазым, ойын 
шайтан арамызѓа от тастап жіберді ѓой. Артыќ сµз айтќан кінєлі менмін. Атањ 
Балпыќтыњ аруаѓына айыбымды алып келдім, назаланба, кеш депті».
(О.Смаилов «Балпыќ єулие» кітабынан 1994, 3032 бет.)
Хан т‰ќымы, аѓа с±лтан Тезектіњ ‰рейін ±шырып, ќазыныњ аяѓына 
жыѓылып, айып тµлеуге мєжб‰р етіпті Тіленші ќазы.
Ел арасында: «Тіленші ќатар шыѓып Назарменен, Жалайыр бір т‰зелдіау 
ажарымен»,деген жыр да айтылѓан.
Тіленшініњ ќыстауы Керб±лаќ ауданы б±рынѓы Сарыб±лаќ совхозыныњ 
орталыѓы Ќараѓаш аулынан ќашыќ емес, Сонда ол кісініњ бейіті бар. 
Тіленшініњ ж‰йрік аты бєйгеде 300 аттан озып келіп ж‰лде алѓан. Ќыстаудаѓы 
‰њгір тастан шаѓын б±лаќ болып су аѓатын болѓан. Осы ‰њгір тастыњ 
ќабырѓасына 30 жылдан соњ µлген Ш±бар аттыњ басын ескерткіш ретінде 
ќыстырып ќойыпты.
Тілеуѓ±л батыр
Тілеуѓ±л Байшегір атасынан тарайды. Ата ќонысы Алматы облысы, 
Ќаратал ауданы, Ќаратал µзенініњ µњірі.
Тілеуѓ±л бабамыз батыр, єрі єулие болѓан адам. ¤мірініњ кµбін елін, жерін 
ќорѓап ат ‰стінде µткізген, батырлыѓымен, аќылдылыѓымен ерекшеленген 
т±лѓа.
Жоњѓар шапќыншылыѓыныњ ауыр азабын бастарынан µткізген 
Жалайырлар Сыр бойына кµшкен шаќта, Тілеуѓ±л 8 жасар бала екен. 
Байшегірдіњ атаќты биі, Баќай батырдыњ єкесі Мыќтыбек аќсаќал елдіњ Сыр 
бойына кµшуін маќ±л кµрмепті, ќарсы болыпты. Біраќ елініњ жаппай 
кµшуінен кейін, Мыќтыбек би де кµшкен екен. Ол елін саѓынып ќайѓырумен 
к‰н кешіпті. Алайда, би атамыз Тілеуѓ±лдыњ ержеткен шаѓында елін 
атаќонысына µзі бастап кµшіп келетінін алдынала болжап біліп айтќан 
http://kazchronic.host.kz

кµрінеді. Рас, солай болды, Тілеуѓ±л елін кµшіріп келіп, тµменгі Ќаратал 
жаѓасына ќоныстандырды.
Тілеуѓ±лдыњ ќайтып келуін Мыќтыбек би бабамыз балаша ќуанып 
мєзмейрам болып ќарсы алыпты. Ш‰йінші с±раѓандарѓа аќсарбас мал шалып 
ќ±дайылыќ таратќан. Осы т±ста Тілеуѓ±лѓа: «Мен болсам ќартайдым. Енді 
елінді, жерінді µзіњ басќар да ие бол», деп аќ батасын беріпті. «Батамен ер 
кµгерер» деген емес пе б‰рынѓылар, ќ±дайы ондап, аруаѓы ќолдап Тілеуѓ±л 18 
жасында ата жолын ±стап, Баќай батырмен тізе ќосып елін басќарып, 
олардыњ аманатын орындаѓан екен.
Сыр бойын билеген ‰стем таптардыњ µкімсымаќ адамдары, кµшіп барѓан 
Жалайырлардыњ бейбіт жатќан шаѓын ауылдарына тиісіп, тыныштыќ 
бермей, мазаларын кетіреді. Мµлшерсіз алым салыќ салады, ќ±нарлы жері 
мен жайылымдарын басып алады. М±ндай µрескел ќылыќќа, жолсыздыќќа 
Тілеуѓ±л ‰зілдікесілді ќарсы шыѓады. Кейбір µкімдерін орындаудан бас 
тартады.
Атќамінерєкімсымаќтар Тілеуѓ±лды ќудалайды, тіпті µлтіруге дейін 
дайьшдалады, оныњ к‰нін де белгілеген. Алайда Тілеуѓ±лды жаќтайтын, адал 
ниетті бір адам Тілеуѓ±лѓа д‰шпандарыњ сені µлтіруге дайын отыр, б‰гіннен 
ќалмай кµшкін дейді. Осылай болатынынына кµзі жеткен Тілеуѓ±л т‰нделетіп 
кµшіп кетеді.
Ќаруланѓан кµптеген ќуѓыншылар Тілеуѓ±лдыњ ізіне т‰сіп, ќуып жетеді, 
шайќас басталады. Б±л кезде Тілеуѓ±лдыњ жас шамасы 20дан асќан кµрінеді. 
Ол «Балпыќтап» ±рандап, «Мыќтыбек» деп найза шаншып, «Тілеуѓ±л» деп 
ќаћарланып жаудыњ басым кµпшілігін жермен жексен етеді. Осы шайќаста 
Тілеуѓ±лдыњ ±ртына ќарсыластарыныњ бірініњ найзасыныњ ±шы кіріп 
ќадалып ќалады. Оны ешкім батып ала алмайды. Ол аќќан ќанын сорѓалатып 
ж‰ріп, жауларды алыс аймаќќа ќуып тастап, ‰йіне келеді. Сонда шешесі: 
«Сен туѓањда ±л таптым деп ќалжа жеп едім, ал сен болсањ тікен кіргенге 
ќиналасыњ», деп, баласын жатќызып ќойып, найзаныњ сыныѓан суырып алып 
лаќтырып жіберіп, жарасына киіз к‰йдіріп басып, баласыныњ µз зєрімен 
жуыпшайып, тањып беріп екінші рет аттандырыпты.
Тілеуѓ±л батыр кµшіп келгењдерді Ќараталдыњ тµменгі бойына ‡ш ќалау 
жеріне орналастырады. Сонда кµњілі толып, ризашылыќпен Тілеуѓабыл 
батыр бабамыз былай депті: «Ќ±лыны шауып тай болатын, бие сауып ќымыз 
болатын жер екен. Б±та т‰бі бір табаќ ет, ќоры киікке, суы балыќќа толы, 
к‰ндіз к‰міс, т‰нде алтын аѓатын, малѓа жайлы шµбі ш‰йгін жер екен. Ата 
ќонысы осы болады», деп ќазыќ ќаќќан екен.
Тілеуѓ±л еліне ќорѓан да, пана да бола алѓан, ќасиеті мол, ел ±ранына 
айналѓан єулие адам болѓан екен. Б‰л бабамыз 80 жастан асып, ќайтыс 
болыпты. Б‰кіл елі болып ќ±рмет кµрсетіп жµнелтеді, кезінде бейіт басында 
к‰мбез т±рѓызѓан. Ал, 1970 ж. єдемі ескерткіш салынып, ќ±лпы тас ќойылды.
http://kazchronic.host.kz

Ата бабадан кейінгі ‰рпаќтарына жаќсы ќасиеттердіњ даритыны бар ѓой. 
Тілеуѓ±л єулие, батыр бабамыздыњ баласы Отарбайдан Сєдуаќас атты бала 
болѓан, елі с‰йген батыр азамат болды. Осы т±ста ел шырќын б‰зып, мазасын 
алѓан екі жолбарыс ауылѓа келіп, оларѓа кµп зиян келтіретін болыпты. Соныњ 
біреуін мерген Сєдуаќас атып µлтіреді, ал екіншісі ќоныс аударып басќа 
жаќќа кетеді. Ел ќуанѓаннан Сєдуаќасќа рахметін жаудырып батыр деп 
атайды.
Сєдуаќас жоњѓарларѓа ќарсы соѓысќа ќатысып бірде олардыњ 
ІлеБаќанастаѓы берік бекінісін б±зады. Ќабанбай, Ескелді, Балпыќ батырлар 
ризалыќтарын білдіріп, єрќашанда ќолдап ж‰рген екен.
* * *
Байшегір бабамыздыњ ±рпаѓы Аралбай атамыз єулие, кµріпкелі бар, киелі 
адам болыпты. Ол кісініњ ќасы кµзін жауып т±рады екен. Сондыќтан ќолымен 
кµтеріп ж‰рген. Егер µзіне, не еліне ќастыќ ойлаѓандар болса, ќасын кµтеріп 
ќараса, ол адам сау болмайтын кµрінеді. Біраќ ондай ќиянат пен 
жаманшылыќты бейбіт, тыныштыќта ж‰ргендерге жасамайды екен.
Тµке батыр
Тµке батыр Ораќты батырдыњ тікелей ±рпаѓы. Тµке апайтµс, алып т±лѓа, 
жау ж‰ректі, палуан білекті адам екен. Соѓан орай ќ±лаѓы да ќалпаќтай ‰лкен 
болыпты. Ол ќыстыњ ќатал суыѓына ќарамастан Іле µзені жаѓасына бекінген 
ойраттарды т‰ре ќуып, т‰біне жетіп, ‰лкен шыѓынѓа ‰шыратып, елге 
оралѓанда, оны Балпыќ би бастаѓан Жалайырлардыњ ізгі ниетті адамдары 
Желдіќара мањындаѓы кіндік тас ‰стінде ‰й тіктіріп ќарсы алады.
Сонда Тµке батыр ќ±лаѓыныњ ішкі т‰тіктеріне ќатып ќалѓан сауыссауыс 
м±зды ќамшысыныњ сабымен сыртынан ќаѓып т‰сірген екен. Балпыќ би, 
бабамыз: «Жылќы тегіне тартады деуші еді б±рынѓылар», дей келе, Тµкеге аќ 
батасын беріпті.
«О, батырым, болсањ боларсыњ
Тегіње тартсањ тегінде,
Бабандай дањќты боларсыњ,
Жања туѓан ай болсањ
Он бесінде толарсыњ,
Жања туѓан к‰н болсањ,
‡яѓа жетіп ќонарсыњ. 
Тебінгіден тер тµгіп, 
Халќыњныњ ќамын ойларсыњ, 
¦рпаќ жайып, оњарсыњ. 
Бабањ сеніњ Ораќты 
¤кшелей ќуып ќалмаќты 
Айыр кезењ асырып, 
http://kazchronic.host.kz

Босаттырѓан жау жаќты 
Бастай бер батыр ќолынды. 
ЌызырІлияс, ќырыќ шілтен 
Жебеп ж‰рсін жµнінді єумин», депті.
Сµйтіп Тµке батыр бастаѓан ќол ерлік кµрсетіп, жоњѓарлардыњ ‰лкен бір 
бµлігін алысќа ыѓыстырып, ќуып тастап, жењіске ‰лкен ‰лес ќосыпты.
Ќ±лшыќ аќын
Аллаѓа жалбарынып, єулиелер басына т‰неп ж‰ріп кµргендегі ќос 
перзентініњ бірі Єлдеке жастай ќайтыс болѓанда Балпыќ би жан баласына 
ж±банбай, неше к‰нт‰німен жер бауырлап жатып алыпты. Кµњіл айтып, 
ж±батушылардыњ ішінде шешен де, аќындар да, беделді адамдар да болыпты. 
Біраќ Бапакењ олардыњ сµзіне тоќтамаѓан. Сонда Сыпатай елінен шыќќан 
Ќ±лшыќ деген ќарт жырау келіп:
«Айналайын Балпыѓым,
Тында сµзін халќыњныњ.
Ќайѓы деген бєле ѓой,
¤зекті шаѓып µртейді.
Не ќасірет болса да,
Жылауменен бітпейді.
Б±л фєниде не опа бар,
Сан саќаба, сардар да µткен,
Бойында к‰ш, байлыѓы барлар да µткен.
Мен саѓан арѓыны емес, бергіні айтам 
Єкењ де µлген, шешењ де µлген.
Озбайтын µмір жоќ.
Тозбайтын темір жоќ.
Ќ±лан жортса шµліне кетті,
Аќќу ±шса кµліне кетгі.
Єлдеке µлсе, бєріміз баратын жµніне кетті.
Єлдеке сеніњ ±лыњ болса,
Ќ±дайтаѓаланыњ ќ±лы болатын.
Тумаќ хаќ, µлмек те хаќ.
Алладан ємір жетсе біз де µлеміз.
Маќшарды біріміз µрге, біріміз кеш кµреміз.
Бєрі де жаратќанныњ жазуынан,
Тєубење кел,
Тый жасынды.
Кµріселік бауырым!» дегенде, Бапакењ басын жерден ж±лып алып:
«Ќайран кµшелі кµсем,
http://kazchronic.host.kz

Ќара тідді шешен, Ќ±лшыѓымай.
Солайсолай екенау,
Менікі аллаѓа асылыќ,
Жазмышќа ќарсылыќ бола жаздапты.
Келдім тєубеме.
Алла артын оњѓарсын», деп жырауды ќапсыра келіп ќ±шаќтаѓан екен.
(О. Смаилов «Бабалар сµзі дананыњ кµзі», 1996 ж. 175-176 бет)
Сыпатай елінен шыќќан ірі жырау Ќ±лшыќ бабамыз шешен де алѓыр да, 
зерделі де аќын болыпты, Бапакењмен замандас, ‰зењгілес досжар адам екен. 
Бапакењ ел арасындаѓы даулы жанжалды шешу кезінде Ќ±лшыќ аќынды ерте 
ж‰ретін болѓан, ол билер сµзіне µз пікірін айтып шешімніњ д±рысб±рысына 
назар аударѓан,
Баќтыбай аќын (1840-1916)
Баќтыбай Жолбарыс±лы Сиыршы елініњ Тоќымбет єулетінен тарайды, 
Ескелді бндіњ ±рпаѓы. Ата ќонысы Алматы облысы, Талдыќорѓан ауданы 
¤тенай ауылы. Баќтыбай Жетісудыњ аќиыќ, д‰лд‰л, суырып салма, тµкпе 
айтыскер аќыны болѓан. Оныњ бойына дарыѓан мол ќасиеттер кµп 
аќындардан табыла бермеген. Баќањ асќан шешен, тапќыр, єнші, к‰йші, 
µнердіњ ‰лкен шебер ±стасы болѓан. Ол туралы аќын Сара былай деген:
«Б±лб±лы ±лы ж‰здіњ Баќтыбай ѓой, 
Шыѓып еді Сиыршыда Тоќымбеттен. 
‡ш ж‰зге мєшћ‰р болѓан аты кµптен, 
Жайылып талай жерге дањќы кеткен. 
Баќ ќонѓан Баќтыбайдай аќын µткен, 
Аѓылып аспандаѓы ж±лдыздай боп, 
Дариѓаай, Баќтыбайѓа кімдер жеткен.»
(«Аќын Сара» кітабы, 121-122 беттер)
Баќањ жеті жасќа толѓанда єкеден де, шешеден де жетім ќалды, 
наѓашысын паналады. 10-11 жасќа дейін жµнді сµйлей алмады. Ол біртоѓа, 
жуас болып, µмірдіњ тауќыметін кµріп µседі.
Бірде єулие атанѓан, Абаќ, Тараќ елінде бас имеген аќындар болмаѓан 
±лы жырау Ќабан (Ќабылиса) бабамыз Баќтыбайѓа: «¤лењ аласыњ ба, кµген 
аласыњ ба?» деген аян береді т‰сінде. Баќтыбай µлењ аламын деп жауап 
береді. Міне, содан оныњ кµњілі сергіп мылќау тілі ашылѓан кµрінеді. Сол 
к‰ннен бастап µлењге ќ±марлыѓы артады. Аузын ашса кµкіректен µлењ 
тµгілгендей болады. Баќањ µзі де айтады:
«Т‰сімде Ќабакењнен µлењ алып,
Ќызырѓа бай ќылатын кезікпеппін», дейді.
Сонымен Баќтыбай µзіне біткен дарын мен домбыраны біржолата серік 
етеді.
http://kazchronic.host.kz

Ол 17 жасында хан т±ќымы, аѓа с±лтан, аќын Тезек тµремен айтысады, 
оны жењеді. Тезектіњ сан алуан зорлыќзомбылыѓын бетіне басады. Тезек 
жењілгендігін мойындайды. Б±л хабар б‰кіл Жетісуѓа жайылады. Сонда Тезек 
бас биі Ќожбанбетке ќарап былай депті:
«Мен екі аќын, бір шешен кµрдімбіреуі Баќтыбай, екіншісі С‰йімбай, 
шешені Бµлтірік, µзгелері аќын да, шешен де емес. Мен сияќты тµреден тµре 
туады, сен сияќтанѓан бнден би туады. Ќайтпай, ойдаѓы сµзін жањылмай 
айтатын Баќтыбайдай аќьш тумайды. Баќтыбай наѓыз айтќыш аќын, 
µзімсініп, сенен кім батыл айтар екен? Алдыња ќазаќ ±лы т‰се ќоймас, маѓан 
берген баѓањ орындыаќ. Не тілегіњ бар, айт, орындаймын», деген екен. («Жел 
ќобыз» кітабы 51-57 бет.)
Баќањ кµптеген ірі сµз ќуар шешен, ораќ ауызды, от тідді, тµкпе, суырып 
салма аќындармен айтыстарда жењістіњ биік т±ѓырына кµтерілген. Аќын 
Сара айтќандай еліміздіњ желмая, табаны тасќа тимеген, б±лб±л аќыны 
болды. Баќањ ќылышынан ќан тамѓан, Абылай ханныњ т±ќымы Тезекпен, ‰ш 
рет Мєйке аќын ќызбен, Арыстанмен, б‰кіл ќазаќ еліне аты жайылѓан Єсет 
аќынмен жєне Бєйімбетпен, дањќы шыќќан, жењілмес атанѓан, Ќ±нанбай мен 
Шакєрімніњ сенімді аќыны Ќыпшаќбаймен, Ж‰сіпбек, Мењлібай, 
Кербикелермен айтысты. С‰йімбаймен кездесті, Жамбылмен танысты. 
Баќањныњ µз заманында, Жетісудыњ Талдыќорѓандыќ аймаѓында одан асќан 
аќын болмаѓан деседі айтушылар.
Бірде Ќ±нанбайдан Жєлменде Жалайыр елініњ барымтаѓа т‰скен 
малдары мен ±рыста ќолѓа т‰сіп µлтірілген адамына ќ±н с±раѓан. Кездесуге 
Жєлменде би Баќтыбай аќынды ерте келіпті. Екі жаќ дауды аќындардыњ 
айтыс ќорьпындысьша ќарай шешіп, жењген жаќтыњ талабы орындалсын, 
Баќтыбай жењілсе ештеме берілмейді деп келіседі. М±ндай бітімді ±сынѓан 
Шакєрім еді. Ондаѓы ойы µздерініњ атаќты аќыны Ќыпшаќбайѓа сенгендігі 
еді. Баќтыбай мен Ќыпшаќбай айтысы басталды, айтыс барысында Баќтыбай 
µз кезегінде:
«Ќыпшаќбай, бєрекелді, кењ екенсіњ,
Елдегі ќаса сорлы сен екенсіњ,
Сені мен аќын ѓой деп сыйлаушы едім,
Ќањѓырѓан ќоќандармен тењ екенсіњ», депті. 
Айтыс ќорьпындысын бір ќожа шыѓарды:
«Япырмай, мынау Баќтыбай аќын екен,
Кµздеген жорамалы маќ±л екен,
Айтатын шариѓаттыњ тура жолын.
Аќылдан Ќыпшаќбайыњ таќыр екен», депті.
Сµйтіп Жєлменде бидіњ білгірлігі, аќылдылыѓы, батылдыѓы мен 
Баќтыбайдыњ аќындыќ, шешендік µнерініњ нєтижесінде барымталанѓан 
малын ќайтарып, µлім ‰шін ќ±н алып еліне оралыпты.
http://kazchronic.host.kz

Баќањ еліне ќадірменді, дана да, дара да, мєртебелі адам, ‰лкен µнер иесі, 
аќын болды. ¦рпаќтары зиратыныњ басына ескерткіш орнатты. Оны мєњгі 
есте ќалдыру маќсатымен оныњ атына ±жым, мектеп, кµшелер ќойылды. 
Аќын жайында жазушылар «Жел ќобыз» атты кітап жазды.
Ќыдыралы аќын (1868-1933)
Ќьщыралы аќын Мырза елініњ Єліке атасыныњ, Ќараш деген єулетінен 
тарайды. Ол µзініњ ата тегі туралы былай жырлайды:
«Атамыз Сатыпалды, Ќараш екен,
Ержігіт, єр нєрсеге талас екен,
Есенжар, Есм±рат, Есенбаймен
‡шеуі Ќу ененіњ баласы екен.
Б±лардыњ ‰шќара деп аталуы
Т‰сініњ ‰шеуініњ ќарасы екен.»
Ата ќонысы Алматы облысы, Кµксу ауданы Жарлы µзек µзенініњ µњірі. 
Аќынныњ µмірбаяны мен айтыс µлењжырларьшан біздерге жеткен деректер 
жоктыњ ар жаќ бер жаѓы. Ауыл ќарияларыныњ айтуынша, ол ќаѓылез, 
сезімтал, зерек, сырбаз да сыршыл, ±шќыр ойлы болѓан кµрінеді, єр адамныњ 
мінезќ±лќын тез ±ѓып, оны µзіне баурап алады екен. Аќындыќ м±расы 
жинаќталмай, ќаѓаз бетіне т‰спей ќалѓан.
Аќын Сара Жалайыр елініњ жаќсылары мен жайсандарыныњ ќатарына 
Ќыдыралыны да ќосып айтќан жыры мынадай екен.
«Ќырымпаз жігіт екен Ќыдыралы,
Кµбірек ќызды ауылды ќыдырады.
Т‰бінде ‰лкен аќын болар деймін,
Кµрінді басылмаѓан ќызуы єлі.
Сµздері салмаќты екен ќорѓасындай
Ќ‰р сµзде ќ±н бола ма, ‰н ќосылмай,
Серпіні, зор дауысты, єнге шебер
Жаќсы аќын Ќыдыралы міне осындай.
Дейді екен жењгелері «молда бала»,
Кететін сµзге жылып, жорѓа ќара,
Артына хатќа жазып сµз ќалдырса
¦мытпас халќы оны сонда ѓана.»
(«Аќын Сара» кітабы, 128 бет)
Ел жайлаудан етекке т‰сіп жатќан кез екен. Кµксу бойындаѓы Т±ршай 
деген байдыњ егініне кµшушілердіњ малы т‰сіп кетеді. Бай ашулањып бір 
тайлы биені алып кетіпті, иелері с±рап барса бермейді. Мал иелерініњ µтініші 
бойынша байѓа Ќыдыралы келеді. Сонда жауап бермейтін байдыњ µзі бірінші 
сєлемдесіпті. Сонда аќын:
«Уаѓалайк‰массалам, Т±ршай мерген, 
http://kazchronic.host.kz

Осы т±сќа ќонып ем бір жайменен,
Т‰нде ±йыќтап жылќышылар ќалѓан екен, 
Бір бием кµрінбейді тайыменен, 
Балалар да тым жылап мазамды алды, 
Ќ±р шай ішіп отыр ек бидайменен
Т±ршай ±стап биені алмас дедім.
Т±ршайдыњ ісі жоќ м‰ндайменен», дегенде бай дереу бір ќой сойдырып 
к‰тіп, биесін тайымен ќайтарып, бір ќап ±нды ќоса беріпті.
Т±рлымбет шешен
Т±рлымбет Бекен±лы Мырза елініњ Аман атасыныњ Ќожаназар єулетінен 
тарайды. Ата ќонысы Ќаратал ауданыныњ µњірі.
Т±рлымбет жасынан µте пысыќ, аќылды, тапќыр, айлакер азамат болып 
µседі. Оныњ тапќырлыќ єњгімесі телегей тењіз, кµпті кµрген, кµпті білетін 
адам. Ол айлап, жылдап алыстаѓы елдерді аралып оралатын болѓан, ‰й 
шаруасына салаќ ќараѓан. Тауып ќайтќан олжаларын аѓайындарына бµліп 
беріп отырѓан.
Т±рлымбеттіњ єкесі Бекен кедей, момын адам болыпты. Єкесі Сєдбенніњ 
т‰стік жердегі зиратына ж±ма сайын барып, ќ±ран баѓыштап, кµп уаќытын 
жолѓа жіберіп, шаруасьш тµмендетіп алады. 13 жасар баласы Т±рлымбет 
єкесіне зиратќа сирегірек баруды, шаруасына ќарауды айтса, оны 
тындамайды, жалѓыз кµк шолаќты мініп кетеді де ‰йге кештетіп ќайтуды 
жиілетіпті.
Т±рлыкењ єкесініњ бейіт басына жиі баруын тоќтату ‰шін оны 
ќорќьпттаќшы больш, албаж±лба киніп, ‰стіне батпаќ жаѓып бір м‰рдеде 
жатып єкесініњ келуін к‰теді. Єкесі келіп шаруасын бітірген сєтте Т±рлыекењ 
м‰рдеден шыѓа келіп: «Айналайын ќозым, бабањ саѓан риза, сен адалсыњ, 
келіп таѓзым етесіњ, сенен басќалары арам, келмейді. М±нда жалѓыз µзім 
ж‰ре алмадым, енді сені ќасыма алам» дегенде, Бекен ќорќып ќ±сыпќ±сып 
жібереді, есін жиып ќараса кеш боп ќалыпты, орнынан ‰ш ±мтылып зорѓа 
т±рып, атына да єрењ мінеді. Ќай к‰ні ажалым келер деп, жылапсыќтап ‰йіне 
келеді, д‰ниеден µтетін болдым деп елімен, отбасымен ќоштасады. Кµк 
ќозысын сойьіп ќ±дайылыќ береді. Сонымен зират басына баруды 
сирексітіпті. М±ны білген баласы: «Єке, зиратќа барѓанды ќойдыњ ѓой» 
дегенде, ол: «Енді бармаймын, барсам єкем жіберетін емес», депті.
Балпыќ би кµрші елдіњ Мємбет деген датќасына бір ж±мыспен кездессе, 
датќа Жалайыр ќ±ныкерім деп сµйлемей ќойыпты. М±ны естіген 
Т±рлыекенді енді ашу ыза кернеп, датќаныњ ‰йіне келіп, амандаспастан, 
тµрге барып мелшиіп отырады. ‡й иесі єйел ќонаѓына бір аяќ бидай кµже єкеп 
±сынса, Т±рлыекењ оны алмайды, сонда єйел кµжені оныњ алдына ќояды. 
Т±рлымбет лєм демей т‰неріп отыра беріпті. Датќаныњ єйелі: «Єй байѓ±с, 
неќылѓан адамсыњ, ішпесењ аяќты бер», депті.
http://kazchronic.host.kz

Сонда Т±рлыекењ ќасыќты ќолына алып, «алты алашты араладым, бидай 
кµже артымнан ќалмадыњ. Арѓын Ќараменде биге де бардым, алдымнан таѓы 
шыќтыњ, ‰ш ±лысќа датќа болѓан ќ±дай емес, ќ±дайдан былай емес 
Мємбетке келдім, м‰нда да алдымнан шыѓып отырсыњау, тегі меніњ ажалым 
сенен болар», деп ќасыќпен кµжені шылпылдатып сабап кеп береді.
Сонда Мємбет басын кµтеріп:
-Єй, сен кімсіњ, депті.
-Жалайыр едім, дейді Т±рлымбет.
-Сонда µзіњніњ сірєда аќылыњ мол, айлакер шыѓарсыњ, датќа атансам да 
Жалайырдан не жолымды алѓаным жоќ, не есемді ќайтарар емеспін, депті 
Мємбет.
-О ж±мадан, б± ж±маѓа дейін айтыстартыста ешкімге жол бермес шешен, 
єулие, батыр Балпыќ би т±рѓанда сен кімсіњ, деген екен зілденіп Т±рлымбет.
Мємбет сонда т±рып: «Жалайырдыњ єлгі бір айлакер, тапќыр ќуы бар 
деуші еді, мынау сол екен ѓой», деп ќонаѓына ќарапты. «Болса болар, 
отырысын кµрмейсіњ бе», депті ќатыны. Сары майдай саќтаѓан тамаќ еді деп 
к‰міс кебежеден жентті алып Т±рлымбеттіњ алдына ќойѓан екен.
Датќа деген атымен ќонаѓына бидай кµже бергеніне ќысылѓан Мємбет: 
«Сен осыларды елге жая кµрме», деп Т±рлымбетке ауыз бастырыќќа ат 
мінгізіп, ішік кигізіп ќайтарыпты. Б±л єњгімені сол ауылѓа келген бір сарт 
естіп б‰кіл елге жайып жіберіпті.
Б±л єњгімені Балпыќ би естиді. Ол Т±рлымбетке мен сеніњ ќадірінді бімей 
ж‰ріппін, бауырым, саѓан ±статар жоралѓым, мін деп, бір ат, бір т‰йе 
жетелетіпті. Ќазаќстанныњ халыќ аќыны Ќалќа Жапсарбаев «Т±рлымбет 
туралы ањыз» деген кµлемді дастан жазды. Онда Т±рлыекењніњ µмірі толыќ 
кµрсетілген.
Т±рлыекењніњ м±ндай єњгімелері кµпаќ. Ол 63 жасында ќайтыс болды, 
одан ќалѓан он ±л µсіпµрбіп ‰лкен єулет ата болѓан екен.
Мєулімбай аќын (1871-1919)
Мєулімбай Саяќбай±лы К‰шік елініњ Таз атасыныњ Баба єулетінен 
тарайды. Ата ќонысы, туыпµскен жері Алматы облысы, Кµксу ауданы.
Мєулімбай жас шаѓындааќ ел арасындаѓы тойдумандарѓа ќатысып, µзі 
ќ±ралпыларымен айтыста бірде жењіліп, бірде тењ т‰се ж‰ріп, µткір тілді, 
шешен, µжет те батыл, бетіњ бар, ж‰зіњ бар демей, кесіп айтып, тура сµйлейтін 
жігіт болып µседі. Аќындыќ µнер біртебірте ќалыптаса береді. Ол сол т±стаѓы 
сауатты адамдардыњ бірі болѓан. Ќайсы біреулерге ±намаѓан Мєулімбай кµп 
ќиыншылыќ кµріп азап шегеді. Тіпті жаламен ќылмыскер деп ќудаланады.
Мєулімбай ќаймыѓу, ќорќу, жаѓымпаздануды білмей, ±лыќтардыњ 
озбырлыѓын, єділетсіздігін бетіне басып, єшкерелеп отырѓан. Ат жалын тарта 
келе кемелденген т±ста ол єкесі Саяќбай ќажыныњ ќиянатшылдыѓына ќарсы 
http://kazchronic.host.kz

т±рып, би, болыс, молда, ±лыќ, тµрелердіњ тµбесіне жыр найзасын ойнатып 
µткен µткір, µжет, сыншыл, сатирик к‰рескер аќын болѓан. Бала кезіненаќ ел 
‰стінен к‰н кµріп, пара алып, зорлыќ жасап, жетімдер мен жесірлердіњ, 
кедейлер мен жарлылардыњ кµз жасын тµккізгендерді сµзбен т‰йреп, оларды 
кµп алдында масќаралаѓан батыл аќын болыпты. ¦лыќтар мен атќамінер 
єкімдердіњ одан ќорќатындыѓы соншалыќ, Мєулімбай келе жатыр десе ішіп 
отырѓан астарын тастап, тіпті бастап ќойѓан жиындарын аяќсыз ќалдырып, 
бетбеттеріне ќашатын болѓан.
Мєулімбай Баќтыбайдай д‰лд‰л, аќиыќ аќынныњ талантты, зерек, єрі 
озыќ шєкірті ѓана емес, ол б‰кіл Жетісу аќындарыныњ ішіндегі µз ±стазыныњ 
ізін басќан бірегей аќын болѓан.
Саяќбай ќажы баласыныњ µз замандастарын, істес адамдарын 
µшкерелеп ж‰ргенін ±натпады, оѓан тыйым салды. Оны елей ќоймаѓан 
Мєулімбайды жазыќсыз ±рды, Мєулімбайдыњ µзі айтќандай, басынан таяќ 
кетпеді. Баланды жаман єдеттен тия алмадыњ деп, баласыныњ анасын да 
ќыспаќта ±стап, ±рып соѓуды ќоймаѓан. Тіпті баласына енші бермей ќуып та 
жіберген.
М±ндай орынсыз тежеуге кµніп те, шыдап та болѓан Мєулімбай ел ‰лкені 
Тµсб±лаќ пен Ќарашќа шаѓым жасапты, онда:
«Келіп ем сєлем бере Тµсекеме, 
Іс бітпес сµйлеуменен бєсекеде, 
Басымнан ала жаздай таяќ кетпей, 
Бар еді не жазыѓым осы єкеме?
Б±л сµзім тындап отыр Ќараш аѓа, 
Болмайды айта берсе сµзде баѓа.
Еншімді б±дан былай берер ме екен, 
Сµйлесіп бµрін бірдей айтып ќара. 
Єкемніњ тењ кµрмеушілік мінезінен 
К‰њ болды жастайынан тапќан анам, 
Шешенді б‰гін сабап жатыр екен, 
Кµйлегі ‰стіндегі парапара.
Япырмау б±л ќалай деп айтып едім,
Басыма ќамшы тиіп болды жара. 
К‰њ болды ќырыќ жасында меніњ шешем, 
Жатады к‰нде сабап, к‰нде кµрсем.»
(«Шаѓан» № 56, 9.05.88 ж.)
Єкесі Саяќбай ќажыны ќатал мінеп, сынаѓан Мєулімбай басќа 
±лыќтарды да теріс ќылыѓы ‰шін ж±ртшылыќ алдында талќыѓа салып, 
зиянды єрекеттеріне жол бермеу ‰шін к‰рескен аќын болѓан.
Ол «єділетсіз топќа» деген µлењ жырыњца:
http://kazchronic.host.kz

«Ит жылы Д‰нгенеде топ болды ѓой, 
Єњгіме айтарлыќ кµп болды ѓой, 
Халыќты ќан ќаќсатып, зар жылатып 
Билерде рахым деген жоќ болды ѓой.» 
«Оязозбыр ±лыќтар» жырыњца:
«Ояз озбыр ±лыќтар, 
Би, болыс былыќтар 
Заман ќолда т‰рѓанда 
Ел жегіштер іліп кдл, 
Топ басылар ‰ріп ќал 
Молда біткен ±лып ќал 
Б‰лдіргенше халыќты, 
Ќырылып ќал, ќ±рып ќал.»
(«Шаѓан» №111, ИЛ1.91 ж.)
Меккеге барып ќажы болып ќайтќан Ќожахан (Балѓалы) ±лыќќа 
айтќаны: 
«Ќожакењ Меккеге барып келіп еді, 
Алдында амандасып араќ отыр.» 
Орман деген бай ќажы атанып келген сєтте:
«Ореке кµріп келдіњ хаќтыњ ‰йін, 
Ќажыѓа жалѓан сµйлеу енді к‰нє, 
Арабтыњ молдасынан с±радыњ ба, 
К‰нєсі ќандай екен µсімтиын.»
¤зі молда, µзі болыс Ќареке інісініњ ќызы Ќайша с±луды астыртын 
аќшаѓа сатып, арбаѓа басып жіберген кезде Мєулімбайдыњ айтканы:
«Ќареке болдыњ болыс ќ±дай ќалап, 
Сиынып Ескелдіге еттіњ талап,
Ќ±дайдыњ жеткізгені сол емес пе, 
Аузыња мыњ жарым ‰й отыр ќарап 
Осынша ел аузыња ќараѓанмен 
Молдаке тоймаѓан ба сіздіњ тамаќ, 
Суанныњ бір шалына ќызды беріп 
Аќшаны ж‰здеп, мындап алдыњ санап», -деген екен.
Байќоржын деген ќажыѓа сєлем бере барса, ќажы µз туысына 10 жылдай 
болѓан ќарыз малы ‰шін кедейдіњ жалѓыз атын аударып алып отыр екен. 
Сонда Мєулімбай бірден: 
«Ќажылар аќ жолынан адаспасын, 
Жолына жамандыќтыњ жанаспасын. 
Аќиќат дін іздеген ќажы болса, 
Кедейдіњ бір атына таласпасын», -деп оларды жµнге келтіріпті.
Аќын Сара да Мєулімбайды жоѓары баѓалаѓан:
http://kazchronic.host.kz

«Сєлем де Мєулімбайдай аќынына,
Жас т‰лек Аќшабектей батырына», деп жырѓа ќосќан.
(«Аќын Сара», 128 бет)
Мєулімбай айтыскер аќын да болды. Ысты елінде Айбала деген ќызбен 
айтысќан. Мєулімбай 1918 ж. елінде болыс болып, ел басќарѓан екен.
Есенгелді аќын (1872-1954)
Есенгілді Ілім±лы Мырза елініњ Бєйбіше єулетінен тарайды, Ата ќонысы 
Шаѓан тауыныњ баурайы, Кµксу ауданы, Алматы облысы.
Есенгелді аќынныњ ерекшелігіелге, жерге, туѓантуыстарына, табиѓатќа 
деген алуан т‰рдегі жырларыныњ молдыѓы жєне солардыњ мµлдір сезім, аќ 
кµњілінен тµгіліп, кµлкµсір, ±шан тењіз болып жататындыѓында.
Отызыншы жылдардыњ бас шенінде болѓан ойрандау кезінде 
єпербаќандар аќынды абаќтыѓа жапќанда «Т‰рмедегі єн» деп шыѓарѓан 
‰лкен толѓауы былай айтылады: 
«Пєрєрдігер ќ±дайым, 
Бір µзіње жылайын. 
Рахым ет пендење, 
Басќа т‰сті уайым.
Пєрменді к‰шті алласыњ,
¤зіњнен медет с±райын.
Аќырын µзіњ бере гµр,
Бєлеге сабыр деуші еді,
Таѓатсыздыќ ќылмайын,
Жатырмыз халыќ ќамалып.
Терезе, есік темір тор,
Біраз бєйіт жазайын.
Тарасын сµзім єр жаќќа, ќ±рбыќ±рдас аѓайын...», -деп одан єрі артта 
ќалѓан ‰ш баласына, туѓантуыс азаматтарѓа жыр арнайды:
«Бауырдан да жар жаќын, баладан да,
Жаныња жєрдем берер ауырѓанда.
Жол ж‰рсењ бєрі дайын,
Т‰н болса таѓы жатар ќабырѓанда», деп от басы, ошаќ ќасын жырѓа 
ќосады.
Аќынныњ мол жоќтау жырлары єлде біреулердіњ µтініштері бойынша 
шыѓарылатын. Б±л жоќтаулардан тарихи талай мєліметтерді, таѓлым сµздерді 
теріп алуѓа болатын. Аќын Есенгелдініњ Ќаблиса (Ќабан), Ескедді, 
Балпыќтарѓа арнауынан ‰зінді:
Абаќпенен Тараќ-ты
Он екі ата Жалайыр
http://kazchronic.host.kz

Тараќтан µсіп тарапты.
Аузына халыќ ќарапты.
Ќаратал, Кµксу бойында
Ќатар жатќан ел едік.
‡ш єулие т±сында
Ќ±лаштап ќолды сермедік.
‡ш єулие т±сында
Біз кімдерден кем едік.
¤рекпіген д‰шпанѓа
Намысты ќолдан бермедік.
‡ш єулие т±сында
Ќалмаќпенен ойратты, 
Ќоќанменен ќырѓызды 
Сµзге жыѓып биледік, 
Ќаратал, Кµксу µлкесін 
Ќорѓап ±стап жерледік. 
‡ш єулие т±сында 
Ќаралаѓаш, Ќазанды, 
Ќоржынсуды, Ќ±мбедді, 
Ќыз ±ясы, Майж‰рек, 
Айыр кезењ, Майлы ошаќ, 
Ќоянды, Кµксатылы, 
Суыќ тµбе, Ќ±сты кµл, 
Сандыќтас пен М±зб±лаќ, 
Ќораменен Шажаны
Ешкімге бермей иемдендік. («Бабалар сµзіданалыќ кµзі» кітабы, 2223 
бет.).
Аталыќ деген адам ќайтыс болѓанда оныњ ±лы мен ќыздарына Есенгелді 
‰йреткен жоќтаудыњ бір т‰рі мынандай екен:
«Аяулы єкем ќараѓым,
Жасында жауѓа жарадыњ.
Ілулі т±р жараѓыњ
Тура ќаза келген соњ,
Ѓайып болдыау талабыњ.
Аяулы едіњ єкешім,
Аѓайын туѓан кеп отыр,
Тау ќ±лады, тас жанды,
¤ртенді арнам деп отыр», депті.
http://kazchronic.host.kz

Халыќ аќыны Ќалќа (1886-1975)
Ќалќа Жапсарбаев Сыпатай елініњ Шєлімбет 
атасыныњ Кенже єулетінен тарайды. Ата ќонысы 
Алматы облысы, Кµксу аданы, М±ќыры µзенініњ µњірі.
Ќалќа Ќазаќстанныњ халыќ аќыны, республика 
журналистер одаѓыныњ м‰шесі, єнші, сазгер, терењ 
ойлы, µткір сµзді, ораќ ауызды, от тілді айтыскер 
аќын.
Жыр алыбы Жамбыл аќындардыњ шеберлігіне 
баѓа бергенде Ќалќа аќын туралы былай деген екен:
«Ќалќа ќанжар аќын, сары масадай шаѓып 
алатын аќын», деп єділ жоѓары баѓа берген.
Жєкењ оныњ ±шќыр ой, ±тымды тењеулермен, 
тапќыр шешендігімен сарапталѓан жєне дараланѓан аќиыќ аќын екенін кµрді. 
Ол Ќалќаныњ табан астында тауып айтатын алѓырлыѓына, єдемі єншілігіне, 
ќарсыластарыныњ м‰лт кеткен жерін ќалт еткізбей дµп басатындыѓына 
ќатты с‰йсініп отырѓан. Жєкењ К‰лєшпен бірге отырѓан сєтінде, Ќалќаны 
єњгіме етіп дєріптей келе: «Жолыњ болсын, менен саѓан сыйлыќ ретінде 
домбырамды ±сынамын», деп µзіне серік болѓан домбырасын беріпті. Оны 
алты алаштыњ аќиыќ аќындары Орынбай, Шашубай, Нартай, Кенендермен 
ќатар ќойып, ќадірлеп ќ±рмет кµрсетіп келген. Ќорыта келгенде Ќалќа 
Жамбылдыњ ќамќорлыѓында болѓан жасаќтарыныњ бір ѓана аќыны емес, 
оныњ бірегейі болѓан кєрі тарлан аќын. Ќалќа 13 жасынанаќ жыр, айтыс 
µнерін мењгерген жас талант болса, кемелденген шаѓында суырып салма, 
тµкпе аќиыќ аќын бола білді. Ол аќындардыњ ‰здік µкілдері Ќ±рман, 
Ќайраќбай, Омарбек, Маќс±т, Єпежек, Байбосын, Н±рша, Кенен, халыќ 
аќындары ќара жорѓа жєне т‰йѓын атанѓан ‡мбетєлі, Ќуатпен жєне белгілі 
Иманжан, Кєндеков Есдєулетпен т.б. 20дан астам аќындармен айтысып биік 
т±ѓырдан кµрінген, ж‰лделі майталман, сан ќырлы, терењ сырлы аќын.
Ѓ±ламалардыњ бірібелгілі композитор, µнер зерттеушісі, профессор 
Ахмет Ж±банов: «¤зініњ атымен аттас єн арќылы халыќќа белгілі болѓанныњ 
біріаќын, єнші, жыршы Ќалка Жапсарбаев, байлардыњ малын баѓып, егінін, 
шµбін жинады. Сµйте ж‰ріп домбыра тартты, єн салды, µлењ айтгы. Ќабан, 
Баќтыбай, Ќыдыралы сынды аќындардыњ µлендерін жаттап айтып ж‰рді. 
Ќапал тµњірегінде Ќалќа ќатыспаѓан той думан болмаѓан» («Замана 
б±лб±лдары», 425-426 бет).
Ќалќа шындыќты, адалдыќты, адамгершілікті, кішіпейілдікті, ењбек 
с‰йгіштікті жырлаумен болды. Ол ењбек етудіњ ‰лгісін кµрсетті: ¤з ќолымен 
егін, шµп жинады, звено жетекшісі болды, колхоз басќармасы тµраѓасыныњ 
орьшбасары болды, халыќ театрында артист болып ќызмет істеді,
Ќалќаныњ сазгерлік µнері µз алдына жеке єњгіме, оныњ «Сарыжазыќ», 
http://kazchronic.host.kz

«Ќалќа», «Ќалќаныњ жайќоњыры» т.б. єндері б‰гінде айтылып ж‰р. Єйгілі, 
б±лб±лша сайраѓан Баќтыбайдыњ жырларын жалѓастырып, насихаттап 
таратушы да осы Ќалќа аќын.
Ќалќа ќолдан намыс бермейтін аќын. Оны тµмен санайтын, олќы кµретін 
єріптестеріне Ќалка мірдіњ оѓындай тілімен тойтарыс бере білген.
С‰ндетбай ќажыныњ асында (1920 ж. басьшда, Байшегір елінде) айтыста 
Кенен:
«Ќарањѓы адам мен емес,
Гимназия бітіргем,
Жандосовпен бір ж‰ргем» дегенде
Ќалќа:
«Оќымаѓан адамныњ
Бєрі бірдей надан ба?
Оќыѓан жоќ, таќсырау,
С‰йімбай аќын бабањ да», - деп Кененді тізе б‰ктірген. Сонда Кенен 
артыќ айтќан сµзін мойындап: «Мен жењілдім, сен жендіњ, мен єнге, сен 
µлењге екенбіз»,депті.
Ќайраќбай аќын єрі молда екен. Ол кезінде ќ±ран сµзін µлењмен 
ќираѓаттап, µлењін шашыратып, былыќтырып, ќ±ран сµзін ежелеп алѓа тарта 
берген. ¤зініњ молдалыѓын саудаѓа салды.
Сонда Ќалќа былай деген екен:
«Моддаѓа єкем берген жоќ,
Молданыњ алдын кµргенім жоќ.
Ќ±ранныњ сµзін µлењге,
Жалѓастырып µргенім жоќ.
Молда болып халыќтан,
¦шыр, зекет тергем жоќ», дегенде Ќайраќбай ‰нт‰нсіз отырып ќалыпты.
Иманжан (Алматы аќыны) айтыста орынсыз маќтанып, ауыл µмірін, 
оныњ адамдарын кеміте сµйлегенде Ќалка былай депті:
«Аяѓындаѓы пима
Аќ ќойымныњ терісі.
Аузындаѓы аќ наныњ
Колхозшымныњ жемісі», деп ќарсыласыныњ аузын аштырмаѓан. Ќуат 
аќын айтыста еліњ ет бермейді, шай береді, ќонаќ к‰туді білмейді дегенде 
Ќалќа:
«Ќалќа менен Ќуатќа
‡лкен ±ят емес пе,
Ет бергенді мактаѓан
Шай бергенді даттаѓан.
Ет пен шайды айтќанша,
Ауданды айтсањ болмай ма,
http://kazchronic.host.kz

Шаруасын жаќсы баќпаѓан,
Татымды пішен шаппаѓан,
Базќорасын жаппаѓан,
Планынан ќ±тылмай
Себуге т±ќым таппаѓан», деп Ќуаттыњ мысын басќан. (Ќ. Жапсарбаев, 11 
бет)
Сонда Ќуат:
«Ей Ќалќа енді сµзді ±зартпалыќ
¦ялтып кейбіреуді ќызартпалыќ», дейді.
Ќалќа сыќаќ, µзіл ќалжыњѓа да ж‰йрік еді. Бірде Есдєулет Ќалќаѓа тиісіп: 
«ж‰рт сені ‰йірінен шыќты, кемпірінен безді дейді, сол рас па, дейді де ш‰кір, 
мен µзір жастардыњ ќатарынан ќалѓаным жоќ», депті.
Сонда Ќалќа: «Ол рас, Есеке, немере, шµберелерім атаата деп ортаѓа 
алѓанда кемпірді ±мытамын. Ниеті б±зыќ б±ќа б±зау арасында ж‰реді 
дегендей, ата саќалы аузына біткенін білмей жастармен жаѓаласып 
ж‰ргендерден ќ±дай саќтасын», депті. Есдєулет сµзден тосылып отырып 
ќалыпты.
Н±рлыбек аќын Ќалќаныњ алдына т±рып: «Мені суреттеші, мен ќандай 
жігітпін», депті. Сонда Ќалќа аяќ астынан:
«Н±рлыбек, нєн жігітсіњ расында,
¦ќсайсыњ малды ауылдыњ бурасына,
Баќсам бес бµдене б±ѓынѓандай
Бетіњніњ бытќылбытќыл жырасына» дегенде б±лармен бірге отырѓан 
Жамбыл мєзмєйрєм болып к‰ліп жіберіпті. «Апырмай, ќалай ќадалады», деп 
Жєкењ осы µлењге соњында талай оралыпты». (Ѓали Орманов Жамбылдыњ 
сол кездегі хатшысы).
Ќалќа дастаншыл аќын да еді, Ол «Ќарлыѓаш пен Дєуіт», «Ораќты 
батыр», «Т±рлымбет туралы ањыз», «Біздіњ Ораз», «Н‰рмолда», «Дана ќыз» 
сияќты дастандар жазды. «Сµйле тілім» жєне «Ќалќа Жапсарбаев» деген 
кітаптары жарыќ кµрді.
Ќалќа 1975 ж, д‰ниеден µтті. Біраќ елі оны ±мытпады. Ќалќаныњ атында 
Талдыќорѓан ќаласында, Балпыќ кентінде, М±ќыры селосыњда бірбір кµше 
аттары, Балпыќ кентінде оныњ атында мєдениет ‰йі бар, М±ќыры мектебі 
Ќалќа атындаѓы мектеп деп аталады, оныњ µмір жолын суреттейтін музей бар. 
Бейітініњ басында ќолына домбыра ±стаѓан ‰лкен м‰сін ќойылѓан. Ќалќа 
халыќтыњ Ќалќасы еді, ел есінде ќалды.
Аталыќ шешен
Андас елініњ Аќтолымбек атасыныњ Жанбай єулетінен тарайды.
Елді аузына ќаратќан, кіммен болса да терезесі тењ, азулы айбатты, ораќ 
тілді, от ауызды шешен болѓан кісі. Ел арасында даулы мєселелерді шешуге 
http://kazchronic.host.kz

ќатысып, турашылдыѓымен ж±ртшылыќ риза болѓан шешім ќабылдаѓан 
халыќ перзенті. Д‰нгене, Алмалы жєне басќа да топтарѓа ќатысып, 
жандаралдыњ µзін жањылдырып, батыл сµз сµйлеген ерж‰рек адам.
Аталыќ ±ран кµтерсе соњынан ермеген жерлестері болмаѓан. Арамдыќ 
жолмен ішіп жегендерді жазалатьш отырѓан. Мына бір оќиѓаны айта кетелік. 
Балѓалы елініњ бір азаматы Андас елініњ бір ќызына ‰йленеді. Біраќ ±заќ 
некелік жаѓдай болмайды. Сол т‰ста управитель Ќожахан деген ќызды 
к‰йеуінен ажыратудыњ орньша, оны басќа елге ќалыњ мал алып беріп 
жібереді. Ќалыњ ел наразылыѓын Ќожахан ескермейді, жµн с±раѓандарѓа 
жауап та ќатпайды.
М±ны естіген Аталыќ шешен Ќожаханды іздеп, оны Аякќµпірде µтіп 
жатќан жєрменкеден жолыќтырады, келген шаруасын айтса, пєуеске 
ішіндегі Ќожахан ќ±лаќ аспайды. Сонда алып т±лѓалы Аталыќ Ќожаханды 
пєуескеден с‰йреп т‰сіріп аяќќолын байлап, басына кимешек кигізіп, халыќ 
алдында ±стайды. Оныњ зорлыќзомбылыѓын, єњгіменіњ мєн жайын айтќанда 
жиылѓан ж±рт Ќожаханды айыптап, ќыздыњ басына бостандыќ беруге 
кµндіріпті. Аталыќ басќа да теріс ќылыќтарѓа жол бермеуді шешіп отырѓан. 
Халыќ оны єрќашан ќолдап, ризашылыѓын білдіріп отырѓан дейді аќ саќалды 
ќарттар.
С‰ндетбай ќажы
С‰ндетбай Смаил±лы Байшегір елініњ Жиенбек єулетінен тарайды. Ата 
ќонысы тµменгі Іле бойы. Туѓан жєне ќайтыс болѓан жылдары белгісіз.
С‰ндетбай аќылды, шешен, батыл, алѓыр жєне айтќанынан ќайтпайтын 
ќайсар мінезді болып ержетеді. Ел жаќсыларымен араласып, ел басќару 
тєсілдерін ‰йренеді, беделі артады.
Байшегір елініњ тµменгі ІлеБалќаш µњіріндегі елі, Ќапал уезініњ Ќаратал 
болысына ќарайтын кезі екен. Оны µз алдына бµлек болыс етіп ќ±руды 
С‰ндетбай кµптен беріаќ ойлайтын. Осы оймен елдегі µз малшыларын 
танымайтын, мыњѓырѓан бай, базарѓа 40000 ќой айдатќан Ойшы деген 
ыќпалды байдыњ беделділігін пайдаланып, оныњ айтќан дєлелдерімен тµменгі 
ІлеБалќаш елін Ќаратал болысынан бµлдіріп, оны дербес болыс етіп ќайта 
ќ±рдырады. Оныњ т±њѓыш тµраѓасы болып 18 жастаѓы С‰ндетбай сайланады. 
Ол µз ќызметінде жерлестерініњ, ќарамаѓындаѓы т±рѓындардыњ. бірлігін, 
татулыѓын саќтады, жетім, жесірлер мен нашарларѓа ќарасќан, сµзін 
сµйлеген єділ болыс болѓан.
Жалайыр Жєлменде бидіњ баласы аќын, єнші, сазгер Пышан абаќтыда 
жатќанда С‰ндетбайѓа жолдаѓан сєлем хатында оны еске алып:
«С‰ндетбай амањда бол ќайран ќажым,
Ќ±дай басќа салѓан соњ бар ма лажым», депті,
Б±л Пышанныњ 1921 ж. атылар алдындаѓы сµзі еді.
http://kazchronic.host.kz

С‰ндетбай болыс болып, ел тізгінін ќолына алѓан соњ, Ойшы байдыњ 
халыќќа жайсыз істеріне тыйым салады. Бірінші кезекте нашарларѓа ќарызѓа 
берген малына µсім алуды тоќтатып, кедейлер мен жесіржетімдерге µсімсіз 
мал бергізді, б±ларѓа онды жаѓдай жасады. С‰ндетбай болыстыњ б±л єрекетін 
ел ішіндегі пысыќсымаќтар ±натпады, оны мінеп, µтірікµсекті таратып, 
С‰ндетбайдыњ беделін т‰сіруді ойлаѓандар аз болмаѓан.
Екінші сайлауда С‰ндетбайды болыстыќќа сайламаймыз деп жар 
салѓандардыњ ішінде єкесі Смайыл да болыпты. Єрине, ол баласыныњ билік 
басында болуын жек кµрмеген. Біраќ µтірікµсектіњ, жабылѓан жаланыњ 
±шќынынан µрт шыѓып, балам бір ќатерге ±шырап ќала ма деген ќауіптен 
аман болуы ‰шін сол єрекетті істеген еді.
Оны т‰сіне ќоймаѓан жєне т±ла бойын кернеген ашу ‰стінде С‰ндетбай 
єкесіне мылтыќ атады, алайда оќ єкесіне дарымай, киіз ‰йдіњ мандайшасына 
тиеді. С‰ндетбай б±дан соњ еліне, оныњ ізгі ниетті жаќсы адамдарына µкпелеп 
Алматы жаќќа кµшіп кетеді.
Дегенмен С‰ндетбайды жамањцыќќа, басќа елге ќимаѓан ел жаќсылары 
жиналып барып, одан кешірім с±рап µз еліне кµшіріп єкелген екен. Єке 
алдындаѓы кінєсі мен к‰нєсі С‰ндетбайды ќатты ойландырѓан. Ол єке аяѓына 
жыѓылып, ат мінгізіп, шапан жауып кешірім с±раумен актала алмаймын, тек 
Меккеге, Мадинаѓа апарып, ќажы етіп ќайтќанда ѓана кінєм кешіріліп, к‰нєм 
жойылады деп, бозќасќа бие сойып ќ‰дайылыќ беріп, перзенттік 
борышымды µтеймін деп серт беріпті.
С‰ндетбай уєдесін орындап єкесін Мекке мен Мадинаѓа апарып єкесі де, 
µзі де ќажы атаѓын алып ќайтыпты. ¤з елі С‰ндетбай ќажыныњ єділдігін, 
ерлігін, алѓырлыѓын, ќайтпас ќайсарлыѓын айтып, оны маќтан т±тады. Ол 
д‰ниеден µткенге дейін єділеттіліктен таймаѓан, озбырлыќќа жол бермеген, 
адамгершілігі мол болыс та, ќажы да болѓан кісі. Екі сайлауда атаќты болыс 
болды. Осы ѓасырдыњ жиырмасышы жылдарында ќайтыс болды, артыњда 
ќалѓан ±рпаќтары б‰кіл ќазаќ аталарын шаќырып ас берді.
Мыктыбек би
Мыќтыбек Тоѓай±лы Байшегір елініњ Тыным атасыныњ Таѓымбет 
єулетінен тарайды. Ата ќонысы Алматы облысы Ќаратал ауданы Балќаш 
кµлініњ мањы (Байшегір ауылы). Мыќтыбек би б‰кіл Байшегір елініњ ±ранына 
айналѓан, єділеттілік пен шындыќты берік ±стаѓан адам, ол µсе келе елінде аса 
беделді, µз ісіне µте мыѓым, турашыл би болѓан. Даулы істерді талдап, саралап 
д±рыстап шешуініњ арќасында, оны елі сыйлап, ќ±рмет кµрсетіп отырѓан 
кµрінеді.
Мыќтыбек би Жалайыр елініњ Сыр бойына кµшуін ќ±птамаѓан, µйткені 
жер шалѓай, адамдар ќиналады, µлімжітімге ±шырауы м‰мкін дегтгі. Алайда 
елініњ жапатармаѓай кµшуін кµріп, елден бµлектенбей, жеті ‰й жаќын 
http://kazchronic.host.kz

аѓайындарымен кµшіп Балпыќ бидіњ ќасынан орын теуіп орналасыпты.
Дана бабамыз µз елін саѓынып, к‰ндізт‰ні ќайѓырумен болады. Біраќ, 
Тілеуѓ±л деген 8 жасар баланыњ ержетіп, жерінелін саѓынѓан кезде ата 
мекеніне оралатындыѓын болжайды, кейінде солай болды да. 
Жалайырлардыњ атаќонысына кµшіп келгендігін естіп білгенде бабамыз 
балаша ќуаныпты. Ш‰йінші с‰раѓандарѓа кµші кµлікті болсын, ќонысы ќ±тты 
болсын деп, елініњ амандыѓын тілеп ќ±дайылыќќа аќсарбас шалѓан. 
Мыќтыбек атамыз: «Нелер батырым бар еді, нелер балѓыным бар еді, 
бєрібірдей нар еді, деп кµњілі босап кµзіне жас алыпты. Мен болсам 
ќартайдым, енді мына еліњ мен жерінді басќар, ие бол»,деп Тілеуѓ±лѓа аќ 
батасын беріпті. Мыќтыбек атадан Баќай батыр туды.
Баќай батыр (1803-1902)
Баќай Мыќтыбек±лы Балќаштыњ Мойынќ±мында ѓ±мыр кешкен, 
Байшегір бабамыздыњ алтыншы ±рпаѓы. Ол жас кезінде тентектеу болып, 
єкесініњ кейбір єділетсіздігіне ќарсы шыѓады да, дегеніне кµнбейді. Молдаѓа 
берсе оќуѓа бармай, ‰рып соќќанына ќарамай ќиќарлыѓын тастамаѓан. Єкесі 
ыза болып, µгіз мінгізіп ауылды кµрсетпей ќой баќтырады.
Кезінде єкесі кдйтыс болды деген хабаршы Баќайѓа келеді. Ол ќойды 
тастап ‰йіне келеді, єкесін кµріп: «Марќ±мЌасќам, шыныменаќ µлген 
екенсіњ, мен ќойларды ќамап кеттім, енді оны кім баѓады», деп т±р екен деседі 
ел арасындаѓылар.
Жиналѓан ќариялар: «О, Баќай тентектігінді ќой, єкесі µлген адам ќолына 
таяќ ±стап, соѓан с‰йеніп жылар болар», дейді.
Ауыл аќсаќалдары єкењніњ атаѓы шыќќан белгілі адам, ќазаѓа ‰ш болыс 
ел жиналады, би бабамызды жаќсьшап аттандыруымыз керек дейді. 
Бастапќы кезде, іске кіріскендер єр т‰рлі ќателер жібереді. Оны білген Баќай 
шьщамай билікті µз ќольша алады. Єкесін жаќсылап, алла жолымен жµнелтіп, 
бірінші рет ел аузына іліне бастайды. Ат жалын тартып мініп, оњы мен солын 
танып, кейбір істерге именбей араласќасын енді б±рынѓы «тентек» деген 
ќалып «Баќай батыр» деген аты шыѓа бастады.
Бірде Оњѓар деген батыр Ќаратал бойында бейбіт отырѓан елдіњ малын бір 
т‰нде айдап кетіпті. Осы Оњѓар батыр ауылда Баќайдыњ жоѓын пайдаланып, 
екінші рет елдіњ жылќыларын айдап кетеді. М±ны естіген Баќай жалѓыз µзі 
Оњѓарды ќуып жетіп, «єкењ Баќай» деп ±рандап, ‰ш ќамыстыњ басын буып 
найзаѓа ±ќсатып кезеп шауып келгенде, батырдыњ айбынына шьщамай Оњѓар 
атынан ќ±лап жерге т‰седі. Баќай батыр жылќы айдаушыларды ќуып жетіп, 
малын ќайырып, т‰гендейді. Ќайтар кезде Баќай келсе, Оњѓар баяѓы орнында 
отыр екен. Сµйтсе Оњѓарѓа жанжаќтан бір Баќай емес, оншаќтысы 
тиіскендей болып кµрініпті, амалсыздан б‰ктеліп жерге т‰стім, сіз тегін адам 
емессіз, ќателігімді кешіріњіз депті. Кешірім жасап Баќай мен Оњѓар 
http://kazchronic.host.kz

достасыпты.Баќай ќасиетті баба, батыр, єулие болѓан. Ќайратымен, 
парасаттылыѓымен жєне кµріпкел болжамдылыѓымен аты ањызѓа айналѓан 
кісі.
«Аттан, Баќай» деп аттанып «Аѓайындарымды аман ќыл, тµњірегімді т‰гел 
ќыл», деп оралады екен. Пейілі т‰скен адамдар жаман болмаѓан кµрінеді.
Баќай бабамыз µмірініњ кµбін ат ‰стінде µткізіп, жаулардан елін, жерін 
ќорѓаѓан батыр т±лѓаныњ бірі. Ол жауѓа ќарсы аттанѓанда, шайќасќа шыќќан 
кезде «Єкењ Баќай» деп ±рандайды екен. Сµйтіп жоњѓарларѓа ќарсы соѓыста 
асќан ерлік кµрсетті. Жетісу µлкесініњ талдыќорѓандыќ аймаѓын жаудан 
тазартуда Ескелді, Балпыќ, Жолбарыс батырлармен ќосылып, бірнеше 
шайќасќа белсене ќатысып, ел д±шпанын талќандауѓа ‰лес ќосќан адам, тіпті 
осы µлкені жоњѓарлардан азат ету Баќайдыњ есімімен байланысты деуге де 
болады. Баќайдыњ ерлік істері µз алдына ‰лкен єњгіме ѓой. Ол жµнінде кезінде 
жазылды да, айтылды да, єлде де айтылар.
Аќын Сара Баќай батырды жырѓа ќосып, былай депті: 
«Бар екен Арыќтыным Жєлмендесі, 
Єліке, Байменде мен Бимендесі, 
Бар екен Байшегірде Баќай батыр, 
Ол барса ќайтады екен жаудыњ беті»
(«Армысыњ, ќайран бабалар» кітабы, 7 бет)
Баќай батыр 99 жасында 1902 ж. ќайтыс болды. ¤лер алдында, сырќаты 
мендегенде, кµњіл с±рай барѓандарѓа «Мен аллаѓа наразымын, ќ±дай мені 
Баќай ѓып жаратып, бір жасты ќимаѓаны несі, ќазір µлсем ж±рт 99ѓа келіп кµз 
ж±мды дейді. Ал µлім ќ±рыѓын бір жылдан кеш салса Баќай ж‰зге келіп, 
д‰ниеден кетіпті демей ме ж±рт, бір жыл шыдамаѓанына наразымын», деген 
екен,
Баќайдан ќандай арманыњ бар деп с±раѓанда, ол:
*Батыр болсам да тектентек ешкімніњ ќанын шашпадым.
*Басым сєждеге тамей µтті.
*Ж‰з жасќа бір жыл жетпеді, ќ±дай оны маѓан ќимады, депті.
Меккеге ќажылыќќа баруѓа Жєлменде би Баќайдан бата с±рапты, Баќай 
оѓан келіспеген кµрінеді. Алайда Жєлменде сапарѓа аттанып кеткен шаќта 
Баќай тігулі т±рѓан киіз ‰йді найзамен тіліптіліп жіберіп, енді Жєлменде б±л 
елге жоќ деп ќатты µкініш білдіріпті, Расында солай болѓан, Жєлменде елге 
ќайткан сапарда ауырып ќайтыс болды. Міне, єулиелік деген осы болар.
¦рпаќтары Баќай батырды арулап жерледі, зиратына кезінде ескерткіш 
орнатты, онда тас бетіне жазѓаны: «Батыр Баќай Мыќтыбек баласы. 18031902 
жерленді».
«Білгеніњ бата ќылѓын Баќай ерге,
Тірі адам µлгеннен соњ кірер кµрге,
Атаќты Жетісудыњ батыры еді,
Найза ±стап халыќ ‰шін шыќќан белге.»
http://kazchronic.host.kz

Жетінар (Дєулет)
Андас атамыздыњ Шµке деген баласынан Бозкµз, одан Дєулет туады. Осы 
Дєулет «Жетінар атасы» аталѓан. Б±л жµнінде ел аузында мынадай єњгімелер 
айтылады. Ертеде ќ±мда отырѓан Дєулет ауылына ќалмаќтар аяќ асты 
шабуыл жасайды. Атќа ќонар адамдар ауылдан тысќары болып ауылда бір 
ќарияныњ бес ±лы мен бір ќызы ќалыпты. Осылар ќолдарына ќару алып 
ќарсы єрекет кµрсетеді, жерлестері келгенше д±шпанды ауылѓа жібермейді. 
Б±ларѓа жолжµнекей бір адам ќосылып барлыѓы жеті адам болады. Жетеуі єр 
жерге бµлініп бір мезгілде кµп адамдарша дауыс шыѓарып айбат кµрсетеді.
Аќырында ќалмаќтар нєтижесіз ќостарына ќайтады. Ќалмаќ 
басшылары, ќазаќтар соншалыќты кµп пе екен деп с±раѓанда сарбаздары: 
«Олардыњ адамдарыныњ єр жерден дауыстары ќосарланып шыѓып жатты, єр 
ќайсысы жеті адамѓа т±рарлыќтай кілењ нар жігіттер екен», дейді де, «жеті 
жігіт нардай екен», деп ќайталап айтады.
Енді б±дан былай осы Дєулет ±рпаќтары Жетінар атанып, Дєулет ата 
деудіњ орнына андас ішінде Жетінармыз деп кеткен.
Бµрікбай батыр
Бµрікбай батыр Сьшатай би, єрі батырдыњ туысќан бауыры. 
Жоњѓарларѓа ќарсы соѓыста асќан ерлік кµрсеткен батырлардыњ бірі.
Бірде Жалайыр еліне жоњѓарлардыњ ірі шабуылы басталады. 
Жалайырлар жаѓы елші жіберіп, даулы мєселені бейбіт жолмен шешуді 
±сынады, біраќ оны екінші жаќ ќабылдамайды. Жалайырлар к‰ш жинап, 
ќарсы к‰реске аттанды. Б±л шайќасќа атаќты 30 батыр ќатысќан. Олардыњ 
ішінде Тµле бидіњ к‰йеу баласы, Ескелді бидіњ єкесі Жылкелді би, батыр, 
Есіркеп батырдыњ інісі Ќасабай батырлар болѓан. Осы т±ста Сыпатай бидіњ 
інісі Бµрікбай басќа да серіктерімен ерекше кµзге т‰сті. Олар Іле µзенініњ 
оњт±стік беткейінде болѓан ауыр шайќаста жауды талќандап, ќалѓандарын 
кейін алыс аймаќќа ќуып тастайды.
Сємен батыр
Сµмен Сейтімбет±лы Мырза атасыныњ Бєйбіше єулетінен тарайды. 
Жасынан µжет, айтќанынан ќайтпайтын жігіт болып µседі. Ел басына 
ауыртпалыќ т‰скен шаќта Кенесары Ќасымовтыњ шайќасына кзтысќан. 
Наѓашысы Ќарасай батырдан (Шапырашты) тєлімтєрбие, µнеге алѓан, оны 
осы Ќарасай батырдыњ елінаѓашылары ‰йлендіреді. Оѓан Ќарасай батырдыњ 
шарапаты тиеді. Шайќастарда ерлігімен кµзге т‰седі, батыр атанады. 
Сєменнен Тілеу, Медеулер µрбнді.
«Егемен Ќазаќстан» газеті 29.09.1998 ж. N 191 санында жоњѓар 
шапќыншылыѓыныњ ењ соњѓы жорыѓын тойтаруѓа (17891796 ж.ж.) Талќыныњ 
http://kazchronic.host.kz

асуларын асып Ќ±лжа ќаласын босатуѓа Жалайыр Ораќты батырдыњ ±рпаѓы 
шµбересібатыр Сємен ќатысќанын жазады. Б±л жоњѓарлардыњ ќазаќ жеріне 
жасаѓан ењ соњѓы жорыѓы еді.
Б‰гінде халќыныњ батыр ±лы Сєменніњ атымен Шаѓан тауында Сємен 
асуы деген жол бар, осындаѓы б±лаќ Сємен б±лаѓы деп аталады, ±рпаќтары 
Аќтекшеде ењбек етеді.
Аѓайынды Есіркеп пен Ќасабай батыр
Бірде Жалайыр елін таѓы да жау шабады. Жоњѓар ойранынан етекжењі 
єлі б‰тінделмей отырѓан ќалыњ ел, б±л жолы б‰лік салѓандарѓа єуелде кісі 
салып, жер дауын бейбіт жолмен шешуді ойлаѓан еді. Алайда б±л тілекті жау 
жаѓы ќабылдамады. Содан ќаруланѓан жасаќ жиналып, кескілескен шайќас 
басталды.
Б±л шайќаста Жылкелді би, єрі батыр (Ескелді бидіњ, батырдыњ єкесі), 
Сыпатай би, єрі батырдыњ туысы Бµрікбай батыр, мырзаЄліке атасыныњ 
батыр ±лдары аѓайынды Есіркеп жєне Ќасабай батырлар жанќиярлыќ ерлік 
кµрсетті.
Атан жілік Ќасабай батыр Іле µзенініњ оњт‰стік бетінде болѓан ќатерлі 
шайќаста ќырѓыздыњ (ќалмаќ елініњ бір атасы) «мен» деген он бір батырын 
найзамен т‰йреп µлтіреді.
Ол 1740-1750 жылдарда елі мен жері, атамекені ‰шін болѓан соѓыста 
ерекше ерлік кµрсеткен. Оныњ есімі аќындардыњ ќиссаларында, 
айтыстарында жырѓа ќосылып, ел есінде ќалѓан. Жетісудыњ д‰лд‰л аќыны 
Баќтыбай Ќыпшаќбай (Арќа елініњ атаќты аќыны) аќынмен айтысында 
Ќасабай батырды ауызѓа алып былай дейді:
«Ќасабай, Жайнаќ, Солтанбай,
Жібермеген намысты» деп сµзін жалѓастыра берген.
Б±рынѓы Ш±бар (ќазіргі Алдабергенов) ауылыныњ егістік алќабында 
Ќасабай батырдыњ зираты бар.
Ќасабай батырдыњ µміртарихын зерттеп ж‰рген зерттеуші, єдебиет 
жинаушы Єспет Боранбаева мынандай єњгімені паш етеді: «1992 ж. Ќасабай 
батырдыњ зиратынан (Жањалыќ ауылыныњ шыѓысында 23 шаќырым жерде) 
жоѓары к‰н шыѓысќа ќарай ‰ш шаќырымдай жерінен арасанныњ суы 
шыќты. Оны ж±рттыњ бєрі «Ќасабайдыњ суы» деп атап кетті. Т‰рлі ауруларѓа 
ем, аѓылып келіп кетіп жатќан ел».
Осы ѓасырдыњ бас кезінде Ќасабай батырдыњ басында ‰лкен к‰мбезі 
болѓан деседі айтушылар. Кейін к‰мбез мањын ќызылша егісіне айналдырып, 
зиратты б±зуѓа ыњѓайланѓанда трактор ќайтаќайта сынып, м‰рдеге 
жаќындай алмай ќойѓан. (Ж.Єлібай. Мєњгі ќоныс кітабы, 32 бет).
Ќасабай батыр, Солтанбай, -
Ќойѓа тиген ќасќырдай, -
http://kazchronic.host.kz

Кµргенде жауѓа ±мтылѓан. -
Шопабай батыр к‰шімен,
Тасм±рыны т‰бінде, -
Жау тізгіні ќырќылѓан.
¤тенай батыр
¤тенай Сиыршы елініњ Тоќымбет єулетінен тарайды. Ата ќонысы ќазіргі 
Ескелді ауданы, Туыстыќ жаѓынан єулие, би жєне батыр Ескелді бабамызѓа 
жаќын болады, Ескењніњ тєрбиесінде болѓан. Ержеткен кезде жоњѓарларѓа 
ќарсы шайќаста Ескењ мен Бапекенњіњ сарбаздары ќатарында болып 
алдыњѓы сапта шайќасып ‰лкен ерлік кµрсетеді.
Жалайырлар Сыр бойынан Ќаратал µњіріне кµшкен кезінде 
ќалмаќтардыњ Арсалы деген батыры екі рет ќол жинап, шабуыл жасап ел 
берекесін алады. Шайќастыњ біріншісі Т‰йе мойнаќ, Ќотаншы, екіншісі 
Сарыноќай, Суыќтµбе, К‰йелі жайлауларында µтеді. Екеуінен де ќалмаќтар 
‰лкен жењіліске ±шырайды, ш±ѓыл кері шегінеді, ќайта шабуыл жасауѓа 
ќазаќтар м‰мкіншілік бермейді.
Осы екі шайќаста да Жолбарыс жєне ¤тенай батырлар ерен ерлік 
кµрсетіп батыр атанды, елдіњ алањсыз кµшіп, ата ќонысын мекен етуге жол 
ашты («Ќаратал» газеті, № 36, 10.10.1997).
¤тенайды ±рпаќтары ±мьппайды, оныњ атында ¤тенай ауылы, ¤тенай 
мектебі, ¤тенай кµшесі, ¤тенай тµбесі деген атаулар бар.
Ерболѓан батыр
Ерболѓан Арыќтыным атасынан тарайды. Єр іске ќабілетті, пысыќ, 
жµнжосыќты, елдіњ єдетѓ±рпын жаќсы білетін адам болѓан. Елбасылармен 
араласып ќарымќатынаста болѓан,
Ерболѓан єсіресе Жалайыр елініњ бас биі, аѓа с±лтаны Жєлменде бимен 
‰зењгілес, сырлас, замандас екен. Жєлменде µз кезегінде Ерболѓанды ерекше 
сыйлаѓан, ќайда барса да бірге ертіп ж‰ретін. Ерболѓан жол бастап алдымен, 
бµлектеу ж‰ретін болѓан. Ондаѓысы жол ‰стінде болып ќалатын кездейсоќ 
єрекеттен Жєлмендені саќтау екен.
Бірде Жєлменде Ќапалѓа барып ояздан мµр алуы керек болады. Ерболѓан 
бірге болып, жол бастап ж‰ріп кетеді. Осы кезде ояздыњ бір жаман ниеті 
болыпты, Жєлменде µзінен асып кетеді не баѓынбай кетеді деген хауіппен осы 
жолы Жєлмендені µлтіру ‰шін 40 жендет дайындап, оларѓа арнайы белгі 
берілген сєтте Жєлмендені µлтіру тапсырылады.
Хауіпќатерді сезген Ерболѓан µлсем мен µлейін, Жєлменде жолында 
µлсем арманым жоќ деп кењсеге алдымен кіреді. Соњында Жєкењ кіреді. 
Жендеттер биді µлтіруге кірісер сєтте, ояз басын шайќап «болмайды» дегенді 
білдіреді. Сµйтіп Жєлменде шаруасьш бітіріп шыѓып кеткен соњ жендеттер 
http://kazchronic.host.kz

б±л ќалай, не болды деп с±раѓанда, ояз: «Жєлменденіњ екі иыѓында екі 
жолбарысы бар екен. Олар мені тырп еткізбеді, ќозѓалсам мерт ететін болды. 
Сондыќтан тиісуге батылым бармады», депті. Міне, Ерболѓанныњ 
адамгершілігі осындай болыпты.
Солтанбай батыр, єулие
Солтанбай Жєњгір‰лы Мырза елініњ, Єліке атасынан шыќќан. Ата 
ќонысы Алматы облысы Кµксу ауданыныњ Жарлы µзек бойы.
Б±л бабамыз зор денелі, µр дауысты, ќайсар, ќайратты, ауыр мінезді адам 
болѓан. Ќолы бос кезінде µзініњ кµкала атына мініп біраз жерлерді аралап 
ќайтады екен. ¤рісте ж‰ріп д±шпандардыњ ќай мезгілде жорыќ жасайтынын 
біліп, ауылдастарына кезінде хабарлайтын болѓан.
Батырдыњ ат жалын тартып мінген кезі, жоњѓарлардыњ ќазаќ еліне 
жорыќ пен шабуыл жасаѓан т±сы болса керек. Ел батырлары Ќабанбай, 
Бµгенбай, Наурызбай, Райымбек сынды батырлармен замандас жєне хан 
туын ±стаѓан осы батырлармен бірге алдыњѓы сапта болып ерлік кµрсеткен 
батыр болыпты.
Арќаныњ беделді аќыны Ќыпшаќбаймен айтысында Жалайырдыњ 
аќиыќ, д‰лд‰л аќыны Баќтыбай былай деген: «Ќасабай, Жайнаќ, Солтанбай, 
жібермеген намысты» деп маќтан еткен («Жел ќобьгз» кітабынан, 116 бет).
Ел аузында Солтанбайдыњ елін, жерін корѓаѓан батыр, аруаќты, ќасиетті 
єулие болѓандыѓы айтылып, ањыз ретінде Жетісу µлкесіне тараѓан. Ол 
±рандап, атой салып шыќќанда жау жаѓы оныњ тек айбынынан ќорќып, 
µзµзінен кейін шегінетін болѓан. Ел аузында бір ањыз бар. Шайќастыњ ауыр 
ш±ѓыл сєтінде отырып, аухаттануѓа уаќыт болмаѓан т±ста, батыр буы 
б±рќырап т±рѓан ыстыќ бір астау кµжені бірден сіміре салып, жауды 
Желдіќара тауынан асыра ќуѓан. Ќайта келген сапарында ж‰регі лоќсып 
ќ±сќанда, ќ±сыќтан ат жалы жидіген екен», дейді айтушылар.
Єулиелігіне ешкім шек келтірмеген Солтанбай ±рпаќтары оныњ 
зиратыныњ басына мєрмєр тастан ‰лкен сєулетті ескерткіш орнатты. Тас 
бетіне: «XVIII ѓасырда µмір с‰рген, елін, жерін жаудан корѓаѓан єулие, батыр 
Солтанбай бабаныњ рухына бас иеміз. ¦рпаќтарынан 15.11.1991» деген жазу 
бар (сол газеттен).
Єулие бабамыздыњ зиратына барып тєу, таѓзым етіп, науќастарынан 
сауыѓуды, бала кµтермеген єйелдердіњ бала с±рап тілек тілейтіндері аз 
болмаѓан керінеді.
Солтанбай батыр Найман мен Жалайыр елініњ тату, достыќта болуыныњ 
±йыткысы болѓан екен.
Сырымбет ќырѓыны
1918 жылдыњ кµктемінде, ел ішін шешек індеті жайлап, т±рѓындардыњ 
http://kazchronic.host.kz

жаѓдайын ауырлатып кетті. Б‰ѓан ќоса Талдыќорѓан ауданына карасты 
Ќараб±лаќ стансасыныњ казакорыстары атаман Анненковтыњ бас кесерлерін 
мият т±тып, бейќам отырѓан Сырымбет жатаќтарьша д‰ркінд‰ркін мылтыќ 
кезеп, ќылыштарын жаландатумен болды. Олар Сиыршы тайпасыныњ тау 
Сырымбет атасын коршауѓа алды. Ауылды тінтіді, Байбєрлі деген ±станыњ 
д‰кенінен 20 ќылыш, 15 мылтыќ тапты.
Сырымбет ќырѓыныныњ басты бір себебі осы болды. Б±л істі Бейсенбай 
деген бір ала аяќ ќу Талдыќорѓандаѓы Казанцев деген приставќа жеткізеді. 
Ол Ќапалдан 270 солдат алдырып, тау Сырымбетіне аттанады.
¦лт азаттыќ к‰ресіне дайындалып жатќан Жазыкбай батыр ќапыда 
калады. Казакорыс отряді Желдісайда отырѓан Сырымбеттіњ 71 адамын, 
Байсейіт сайындаѓылардан 51, басќа да 28 адамды барлыѓы 150 кісіні ќырып 
салады.
Б±л т±ста жан сауѓалап кейбір отбасылары басќа жаќќа кµшіп кетті. 
Соныњ бірі халыќ аќыны Артык Жексембековтыњ ‰й іші Ќаратал ауданыныњ 
Тастµбе деген мекеніне кµшіп барып, сонда орналасты.
Казакорыстардыњ лањы Ќора мањына да жетті. Олар жант‰ршігерлік, 
айуандык істер істеді, 150 адамды жай атьгп µлтіре салѓан жок. 
Шалкемпірлерді, сєбилер мен єйелдерді корлап азаптады, тірідей бауыздады, 
дарѓа асты, ауылды µрт жалмады. Т±рѓындар ќызыл ќанѓа боялды, жол 
тапќандары сайсалаѓа жасырынды. Шала жансар болып калѓандарына аша 
тыѓып басын кесті. Ибырайым деген азаматтыњ тµрт бірдей баласын тірідей 
кµміп тастады.
Байбµрлініњ мойнына жата алмастай етіп таќтай байлады, екі ќолына 
ќызѓан темір µткізіп ќойды, ±рыпсоѓып, ќинап абаќтыѓа ќамады. Жазыќбай 
батыр 11 адаммен колѓа т‰сті. Оларды да т‰рмеге жауып, кейін азаптап 
µлтірді.
Кµтерілісшілердіњ (Сырымбеттіњ) Досымбек деген азаматы ‰йде 
болмаѓандыктан аман калады. Ол абаќтыдаѓылардыњ халін с±рай барѓанда 
аякколы жок, басы кесілген, кылышталѓан Байбµрлі ±станыныњ денесін 
кµреді.
Б±л оќиѓаны тарихта «Сырымбет кырѓыны» дейді.
Партизан Шаймерден
Шаймерден Байбейт±лы Ќаратал µзені бойына ќоныс тепкен Жалайыр 
елініњ батыры, мергені, саятшысы. Туѓан жєне ќайтыс болѓан жылдары 
мєлімсіз.
Халыќ аќыны Ќалќа Жапсарбаевтыњ «Елім сені жырладым» кітабында 
жєне «Ќалќа Жапсарбаев» деген жинаѓында «Партизан Шаймерден» деген 
толѓау µлењжырлар айтылады, єњгіменіњ негізгі мєні мына тµмендегідей.
Ќаратал бойын Андас, Мырза, Байшегір елдері ќоныстанып, егін салып, 
http://kazchronic.host.kz

мал ‰стап бейбіт, тыныш µмір с‰рген екен, Олардыњ басшылары да, с‰йенер 
аќылшысы да осы Шаймерден болады. К‰ндердіњ к‰нінде Шаймерден Аќдала 
жаќќа саяткерлік жасап ањ аулап кетеді, ±заќ сапарда айлап ж‰реді.
Дєл асы т±ста «аќтар» деп аталатын, кењес µкіметіне ќарсы соѓыс ашќан 
топтардыњ Н±рбай бастаѓан д±шпандары ќызылдарды жоямыз, елден ќуамыз 
деген жалѓан желеумен бейбіт жатќан елдерге шабуыл жасап, балалар мен 
єйелдерді µлімге ‰шыратады, ‰йлерін µртейді, зµбір кµрсетеді, малдарын 
айдап кетеді де ‡штµбе арќылы Молалы мен Ќызылаѓашќа µтіп кетеді.
Саяткерліктен ќайтќан Шаймерден батырѓа кµрген азаптарын айтып, 
жылапсыќтап жерлестері д±шпанда кеткен малдарын ќайтаруды µтінеді. 
Батыр б±л тілекті ќ±птайды. Ол Сатќын, Ќатќылбай, Омар, М±ќымжан 
сынды алты адамды іріктеп алып, оларѓа 30 адамды бекітіп береді. ¤зі 
Ж±дырыќ деген аќсаќалдыњ єрі ж‰рдек, єрі белді к‰рењ атын с±рап алады.
Шаймердендер жауды µкшелете ќуып Молалыда кездесіп, ќиянкескі 
шайќас басталады. Жау ыѓысып Ќызылаѓашќа бекінеді. Соњѓы т±ста Н±рбай 
мен Шаймерден бетпебет шайќасады. Шаймерден аса мерген еді, ол 
Н±рбайдыњ аяѓын сындырып ќимыл жасаудан ќалдырды. Басшысыз ќалѓан 
д±шпанныњ топтары бетбетіне ыдырап щауып кетеді.
«Б±л азамат соѓысыныњ бір оќиѓасы еді», дейді ѓалым, Ќалќа ењбегін 
зерттеуші Балтабай Адамбаев.
Осы Шаймерден ¦лы Отан соѓысы (1941 ж.) басталѓан т±ста ќариялыќ 
жасќа жетіп балаларымен бірге т±рады екен.
¤зініњ соѓыс майданына шаќырылмаѓанына наразы болып жас кезіндегі 
ќылышы мен найзасын асынып бес ќаруын сайлап, єскери комиссариатќа 
барѓан кµрінеді. Сонда: «µз атыммен, µз ќаружараѓыммен аќ майданѓа 
жіберіндер, жауды жайратып ќайтайын», деп µтініш жасаптымыс. Осы хас 
батыр жайында ќараталдыќ жас аќын Ќайрат Єлібековтіњ µте ќызыќты 
балладасы бар кµрінеді.
Байсейтов Ќанабек (1905-)
Ќанабек Байсейтов Андас елініњ Ќалќа атасыныњ Т‰рке єулетінен 
тарайды. Ата ќонысы Алматы облысы, Ќаратал ауданыныњ Кєлпе ауылы.
Ќ, Байсейтов єншіартист, режиссер, киноактер, драматург, музыка 
театрыныњ негізін ќалаушылардыњ бірі, Ќазаќ Республикасыныњ халыќ 
артисі. Ол ауыл молдасынан 34 жыл оќып сауатын ашады, Алматы 
педтехникумын бітірді. Ењбек жолын Ревком, Волком хатшысы, аудандыќ 
милиция бµлімініњ бастыѓы ќызметінен бастады. Осы кездерде Ќанабектіњ 
µнерпаздыќ талангы байќалады, б±дан ертеректе ел ішінде єнші бала атанѓан 
болатын.
1928 ж. ќазаќ драма театрына ќызметке ауысады. Ол кµрнекті 
кейіпкерлердіњ бейнесін сомдап сахнаѓа шыѓарды. Осы кезден бастап 
http://kazchronic.host.kz

єншіартист, єрі режиссер, єрі либреттист Ќанабектіњ творчестволыќ µмір 
жолы ќазаќ опера µнерімен астасып кете барады. Ол алуан т‰рлі бейнелерді 
сомдап жасаѓан суреткер. Єсіресе халќымыздыњ к‰рескер аѓартушысы, 
кемењгер ойшылы, ±лы Абайдыњ т±лѓасын сахнада шынайы бояумен терењ 
тебіренте м‰сіндеген сахна шебері. Сол сияќты ±лттыќ опера µнеріндегі 
алѓашќы режиссерлердіњ бірі болды. Ќ. Байсейтов «Аманкелді», «Евгений 
Онегин», «Дударай», «Алтыншаш» операларын сахнаѓа ќойды. Ќанекењ 
ќазаќ кино µнеріне де µзіндік ‰лкен ‰лес ќосты. М±нда да аса ірі 
кейіпкерлердіњ бейнесін жасап, µзініњ жанжаќты дарын иесі екендігін 
кµрсетті.
Ќанекењ драматургия саласында да єр ќырынан кµрінді. Ол сонау 1927 ж. 
µзіндеаќ µзі жазѓан «Озбыр болысты» сахнаѓа ќойды. Кейініректе «Беу 
ќыздарай», «Беу жігіттерай» пьессаларын, «Достыќ жолы» балеті, «Айс±лу», 
«Алтын таулар» операларыныњ либреттосын (Ќ. Шањѓытбаевпен бірге) 
жазды.
Бірнеше ордендермен марапатталѓан.
Темірѓали аќын (1906-1976)
Темірѓали Р‰стембек±лы Сиыршы елініњ Тоќымбет атасынан тарайды. 
Туѓан, есейген жері Екпінді ауылы, кейінде бар µмірін Абай ауылында µткізді. 
Бала жасынан µнерге µте жаќын болды, 14 жасында аќындармен айтысып 
кµзге т‰сті, туа біткен дарын екендігі байќалды, кењ тынысты, жанѓа жайлы 
ќоњыр ‰ні, тµкпелі жыры тындаушыларды µзіне тез арада ‰йіріп алатын еді.
Темірѓали µте салмаќты, ауыр мінезді, турашыл кісі болѓан. Ол: 
«Єншілігім атамнан ауысќан», деп, желмая, аќиыќ аќын Баќтыбай ±стазын 
аузынан тастамай айтып отыратын, Аќындыќ µнерін, шешендігін, 
композиторлыѓын баѓалаѓан ‰кіметіміз оѓан халыќ аќыны ќ±рметті атаѓын 
берді. Ол µзініњ т‰йдей ќ±рдасы ќараталдыќ аќын (халыќ аќыны) Артыќпен 
айтысып атаѓы шыќќан. Желдей ескен Артыќ аќын: «Ќадишадан с‰т алдыќ 
мыњ сегіз ж‰з) деп сєл аѓаттыќ жасап алды. Кµзі майып болса да кµњілі ояу, 
ќ±лаѓы т‰рік Темірѓали єлгі сµзге шап ете т‰седі:
«Ойпырмай, мынау Артыќ адам екен,
Шынымен с‰т саууѓа маман екен.
Ќадишадан с‰т алдыќ деп отыр ѓой,
Сауѓаны сауыншыны жаман екен», деп д‰йім ж±ртты к‰лдірген.
1957 ж. республиканыњ ¦лттыќ Ѓылым Академиясында µткен аќындар 
айтысында Темірѓали ерекше оќшауланѓан, Єділ ќазылар ортасында отырѓан 
М±хтар Єуезов: «Мына аќынныњ сµздері асыл екен, неѓып ескерусіз ж‰рген 
жан. М±ндай адамдарды ±мытуѓа болмайды», деген екен. («Октябрь туы» 
газеті, 30.06.1990 ж.)
Темірѓалидыњ сазгерлік µнері де дамыѓан, µзі шыѓарѓан єндері де 
http://kazchronic.host.kz

баршылыќ. Айтыс аќындыѓымен ќатар бірнеше дастан жыр мен терењ 
толѓаулар жазып артына µшпес м±ра ќалдырѓан ‰лкен µнер иесі болды.
Єбікен аќын
Єбікен аќын Ораќты елініњ Сатар (Жайыќбай) єулетініњ Бµдес 
тармаѓынан µрбиді, Ата ќонысы Алматы облысы, Керб±лаќ ауданы, Жоламан 
темір жол станциясыныњ µњірі.
Єбікен айтыс аќыны, бірнеше рет облыстыќ, республикалыќ аќындар 
айтысына ќатысып ж‰лделі орындарѓа ие болѓан. Ол бар ѓ±мырын ±стазы 
Баќтыбай аќынѓа арнаѓан, оныњ µлењжырларын насихаттаѓан, оны 
ілгерілетіп, жалѓастырып таратушы ‰лкен, танымал тарлан аќын.
Єбікен єнші, к‰йші, домбыра тарту шебері. Ол Біржан мен Сара айтысын, 
«Ќ±лагер», «К‰йші» поэмаларын жатќа айтады. Ќалихан Алтьшбеков, Кµкен 
Шєкеев т. б. белгілі аќындармен айтысты. Оныњ «Жас шама» жинаѓы жарыќ 
кµрді.
Абай аќын (1928-1986)
Абай Асылбаев Сыпатай елініњ, Шєлімбет атасыныњ Кенже єулетінен 
тарайды. Ата ќонысы Алматы облысы, Кµксу ауданы М±ќыры ауылы.
Єулие, батыр, ±лы жырау Ќабан (Ќаблиса) аќын Абайѓа наѓашы болып 
келеді. Абай єр кезде наѓашым Ќабан жырау, ±стазым Ќалќа аќын, екі бірдей 
ж‰йріктіњ сыныѓымын деп, оларды еске алып, жырларьша ќосып айтып 
отыратын еді. Абайды осы дарынды екі ата аќындыќ µнерге жетеледі.
Абай жас кезіндеаќ µлењжырды с‰йетінін байќатты. Ауыл аќсаќалы, 
к‰йші Оразбеков Ќожахметтен домбыра тартуды ‰йренді. Шешесі Разиќа 
сµзден сарай салмаса да ауылдастары зер салып тындарлыќ µлењ айтатын кісі 
еді. Абай ана сµзін єнге ќосты. Талантты Абай той думандарѓа ќатысып, 
аќындыќ айтыс µнеріне бойындаѓы жігер ќуат пен ќабілетін ж±мсады.
Халыќ аќыны Ќалќаныњ халыќ аќындары ‡мбетєлі, Ќуат, Иманжанмен 
айтыстарын тындады, оларды, ел арасында айтатын болды, Ќалќаныњ айтулы, 
озыќ шєкірті болды. Аќын атасы да одан ‰лкен ‰міт к‰гті. Абай ±стазы 
Ќалќаны пірім деп санады. Ол былай деп жырлады:
«Домбыра алдым ќолыма,
Аќынныњ т‰стім жолына.
Кµмейге біткен жел сµзді,
Азынаулаќ сµйлейін,
Оњыменен солына,
Кешегі µткен бабалар,
Ќалќа сынды аѓалар,
Бастасын бізді оњына», - деп Ќалќаѓа сиынды. Дєл осы т±ста Ќалќа Абайѓа 
аќ батасын беріп, µнеріне сєтгілік тіледі.
http://kazchronic.host.kz

«Шешендіктіњ д‰кені бол,
Аќындардыњ ‰лкені бол,
¤нер жолынды ќ±дай ондасын,
Наѓашыњ ±лы жырау єрі єулие,
Ќабандай бабањ ќолдасын,
Айтыста аќындардан артта ќалма,
Ќандай аќын болса да алѓа салма», деп ќол жайып тілегін біддірді. Абай 
болса аќ батаны бой т±мардай, ата кµзіндей кµріп ќасиеттеп ±стады.
Ќарымбай єулиеніњ баласы б‰кіл Жалайырды билеген єділ би, єрі єулие 
Назарды естігені болмаса, Абай кµре алмаѓан, Біраќ б±ларѓа сиыну, ќ±рмет 
т±туды ол ‰мытпады, Назекењніњ зиратына барып тєу, таѓзым етті. Былай деп 
жазды:
«Ассалаумаѓалейк‰м, Назар бабам,
Ќ±рметтеп келді сізге Абай балањ.
Кµргем жоќ, ‰лкендерден естуім бар,
Єтті деп Жалайырда бір жаќсы адам.
Жаќсыныњ шарапаты тие ме деп,
Тєуба деп зиратыња бастым ќадам.
Бір уыс топыраќ тастар едім,
Белгісіз µтіп кеткен ќиян заман,
Тебіреніп аруаѓыња жазайын да,
¦лыќсат болса сізден, келсе шамам.
Бір алла иман берсін, сізге айтарым,
Ќол жайдым, батањызды бергін маѓан», деп тілек еткен («Шаѓан 
ш±ѓыласы» газеті, № 48,20.11.93 ж.).
Абай Назар баба туралы кітап жазып шыѓарамын деп жоспарлаѓан да еді. 
Таѓдыр оѓан ‰лгертпеді, аќын Абай д‰ниеден µтті.
Ата-бабалардыњ жаќсы тілегі мен берген аќ батасынан да жєне Абайдыњ 
µз ќабілеттілігінен де болса керек, ол облыстыќ, республикалыќ аќындар 
айтысына ќатысып биік т±ѓырдан кµрінді, бірнеше рет ж‰лдегер атанды, 
атаѓы шыѓа бастады. Абай аќын Кентай Исабековпен облыс аќындарыныњ 
айтысында: 
«‡стазым Ќалќа, наѓашым Ќабан жырау,
М±ќыры туѓан жерім, тауым Шаѓан.
Екі бірдей ж‰йріктіњ сыныѓымын,
¤ленде дес бермеймін б‰гін саѓан.
Аќын болсањ наќ сµйле,
Кемшілігінді жасырма,
Маќтанарыњ болмаса,
Ќ±р бекерге шашылма», деп ќарсыласын бірденаќ састырды. 
Ќорытындыда ж‰лделі орынды Абай иеленді.
http://kazchronic.host.kz

Талдыќорѓан ќаласында аќындардыњ кезекті айтысында Абай аќын µзіне 
±стаз саналѓан Темірѓали аќынмен сайысќа т‰сті. «К‰ш атасын танымайды» 
деген сµз де бар, нєтижеде Темірѓали жењіліп ж‰лделі орынѓа Абай кµтерілді.
Республикалыќ аќындар айтысына ќатысып белгілі аќын Артыќ 
Ибырайымовпен, алматылыќ айтыскер аќын Єсімхан Ќосбасаровпен 
айтысып оларды да тізе б‰ктірді, бас бєйгені жењіп алды.
Жыр алыбы Жамбыл бабаныњ 125 жылдыќ мерей тойына ќатысып, 
ќарсыласын жењіп бірінші дєрежелі дипломмен марапатталды. Абайѓа 
кейінде айтыскер аќын деген куєлік берілді.
Абай айтыс аќыны болумен ќатар, жазба аќын µнеріне де жаќын болды. 
Оныњ «Туѓан жер», «Назар бабам», «Аѓалар мен інілер», «Жењгейлер мен 
келіндер», «Темкењ аќьш еді», «Келін т‰сіргенде», «Жайлауда», «Ќ±мда» 
деген µлењ жырлары жарыќ кµрді.
Абай «Ќыз Жібек», «Ќозы Кµрпеш Баян с±лу» ќиссаларын жатќа 
айтатын. ¤зініњ ±стазы Ќалќаныњ аќындармен айтысын сол ќалпында Ќалќа 
єнімен жатќа айтушы еді. Наѓашысы Ќабан жыраудыњ кµп толѓауларын 
мєніне келтіріп орындайтын еді.
Екі мєрте Ењбек Ері Н‰рмолда (1906-1967)
Н±рмолда Алдабергенов Андас атасыныњ Ќалќа 
єулетінен тарайды. Туып µскен жері Алматы обл. 
Керб±лаќ ауданыныњ Малайсары тауыныњ баурайы.
Атаанасынан ерте айырылѓан ол 17 жасынан 
жалданып, мал баѓады, жоќшылыќтыњ ауыр 
тауќыметін кµріп µседі. 1928 ж. Т‰рксиб ќ±рылысына 
ќатысып, темір жол салысады. 1930 1961 ж. 
аралыѓында біріккен «Жања талап», «Ќызылту», 
«Жањалыќ» колхоздарыныњ негізінде ірілендірілген 
шаруашылыќтыњ тµраѓасы болып сайланады, оны 
±заќ жылдар басќарады.
Осы жылдарда шаруашылыќтыњ экономикасы, 
мєдениеті, т±рѓындардыњ т±рмыс жаѓдайлары µркендеп дами берді. 
Шаруашылыќ аудан, облыс, республика кµлемінде ѓана емес, оныњ 
шењберінен тысќары, одаќќа танымал болды, егіншілік пен мал 
шаруашылыѓыныњ µнімдерін µндіруде ‰здіксіз жоѓарѓы кµрсеткіштерге 
жетті.
Н±рмолда Алдабергенов Кењес одаѓы мен Ќазаќстан Республикасы 
Жоѓарѓы Кењесініњ депутаты болып бірнеше рет сайланды, кезінде 
республика компартиясы Орталыќ Комитетініњ м‰шесі де болды, съездерге 
ќатысты. Ол б‰кілодаќтыќ халыќ шаруашылыѓы жетістіктері кµрмесініњ 
Ќ±рмет Грамотасымен екі рет марапатталды. Ењбектегі ‰лкен табыстары 
http://kazchronic.host.kz

‰шін екі рет «Ењбек Ері» атаѓы беріліп «Ораќ пен Балѓа» Алтын медалі ќоса 
тапсырылды. ¤зі кµп жыл басќарѓан Ш±бар ауылында оныњ ќола м‰сіні 
орнатылды. Шаруашылыќ екі рет Ленин жєне Ењбек Ќызыл ту ордендерімен 
жєне одаќтыњ ауыл шаруашылыѓы жетістіктері кµрмесініњ ‰лкен жєне кіші 
бес ќола медалдарымен марапатталды. Ал Н±рекењ болса «Ќазаќстан 
Республикасыныњ мал шаруашылыѓына ењбек сіњірген шебері» жєне «Егін 
шаруашылыѓыныњ ењбек сіњірген шебері» деген ќ±рметті атаќтар алды.
Ел ењбегі еленді. Шаруашылыќта 18 адамѓа Ењбек Ері атаѓы беріліп, 
Ленин ордені мен«Ораќ пен Балѓа» алтын медалы ќоса тапсырылды. Н±рекењ 
бас болып, барлыќ Ењбек Ерлерініњ м‰сіндері саялы баќтыњ тµріне 
орнатылды.
Село кµркейген єсем ќалашыќќа айналды, заманына ылайыќ, халыќтыњ 
барлыќ ќажетін µтейтін ќ±рылыстар салынды.
Селоныњ барлыќ кµшелері асфальтталынѓан, кµгалдандырылып, жеміс 
аѓаштары отырѓызылѓан. Н±рекењ басќарѓан т±стаѓы Ш±бар аулыныњ сєні 
де, мєні де осындай еді, ќазір де сондай.
Н±рмолда Алдабергенов 1967 ж. ќайтыс болды. Соњѓы ќызметі М±ќыры 
аулындаѓы Карл Маркс колхозыныњ тµраѓасы еді. Сондыќтан М‰ќырыдан 
Алматыѓа ќарай шыѓатын тас жол жаѓасына жерленді, зиратыныњ басында 
ењсесі биік ескерткіш орнатылды.
Н±рекенді мєњгі есте ќалдыру маќсатында Ш±бар (ќазір Алдабергенов) 
ауылындаѓы мектеп интернат, Ш±бар ауылдыќ кењесі, селодаѓы ‰лкен бір 
кµше, Талдыќорѓан ќаласында, аудан орталыќтары Балпыќ, Ќараб±лаќ 
кенттерінде, М±ќыры селосында бірбір кµшеге оныњ аты берілді.
Н±рекењніњ есімі аќындар мен жыраулардыњ єні мен, µлендеріне 
ќосылды, жазушылар бірнешелеген романдар мен дастандар жазса, ќыл 
ќалам шеберлері оныњ суретін салып бейнеледі. Єлі де оныњ шежірелі 
µмірініњ кµптеген сєттері баян болатыны аныќ.
Н±рекењ µзіне лайыќты ізбасар шєкірттерін дайындауѓа ‰лкен кµњіл 
бµлген еді, сондай шєкірттерініњ бірі Кµшкімбай Жанатов, ат т‰яѓын тай 
басар дегендей, міне 22 жылдай ‰зіліссіз Н±раѓасыныњ ісін ±штастырып, 
шаруашылыќты ќазіргі реформа жаѓдайында басќарып келеді.
Екі мєрте Ењбек Ері Жазылбек 
(1896 жылы туѓан)
Жазылбек Ќуанышбаев Жалайыр елініњ Ќайшылы 
атасыныњ Ербµлек єулетініњ Ќазыбайынан тарайды. 
Жамбыл облысы Мойынќ±м ауданыныњ «Айдарлы» деген 
совхозы орналасќан жерде 1896 ж. д‰ниеге келген. Ол 
жасынан ењбекпен айналысќан адам. Жазекењ «Мал 
µсірсењ ќой µсір, табысы оныњ кµл кµсір» деп айтады екен. 
http://kazchronic.host.kz

Ата кєсібі мал µсіруді жетілдіруді, мал т±ќымын асылдандыруды армандаѓан 
кµрінеді.
1936-57 жылдары Кµктерек ауданыныњ Кµктерек ќой совхозыныњ, 
195765 жылдары Айдарлы совхозыныњ аѓа шопаны, 1947 ж. єр 100 саулыќтан 
130дан ќозы алды жєне 86% бірінші сорт ќаракµл елтірісін алды.
Жазылбек аќсаќалселекционер шопан. Екі мєрте Ењбек Ері, Ќазаќстан 
ауыл шаруашылыѓыныњ шебері. Оныњ есімі Ќазаќ Республикасыныњ Алтын 
Ќ±рмет кітабына (1963ж.) жазылды. Одактыњ халыќ шаруашылыѓы 
жетістіктері кµрмесініњ медалдарымен марапатталды. Ќазаќ Республикасы 
жоѓарѓы Кењесініњ екі мєрте депутаты.
Жазекењ жас шопандардыњ аќылшысы, ‰стазы болды, µз тєжірибесініњ 
негізінде ±йымдастырылѓан шопандар мектебінде жастарды ‰йретіп 
тєжірибе алмасты. Ел арасында «Шопан ата» аталды. 1967 ж. ќ±рметті 
демалысќа шыќты.
Жазекењ ‰лгілі отбасыныњ отаѓасы, аќсаќалы. Ќойшыбай, Тойшыбай 
атты балалары мен немерелері бар.
Ењбек Ері Єбдіќадыр
Єбдіќадыр Дайыров Ораќты елініњ Тµке єулетінен тарайды. Ата ќонысы 
Талдыќорѓан (Ескелді) ауданы Шубар аулы (Алматы облысы) 1906 жылы 
туѓан.
Єбекењ ењбек жольш ауылдыќ кењестіњ жєне МТС кєсіподаќ комитетініњ 
тµраѓасы ќызметінен бастады.
Кейін ширек ѓасыр бойы «Жетісу» колхозы басќармасыныњ тµраѓасы 
болып істеді. Шаруашылыќ экономикасын, мєдениетін кµтергені ‰шін оѓан 
«Ењбек Ері» атаѓы берілді.
Республикалыќ дєрежедегі зейнеткер, ¦лы Отан соѓысыныњ ардагері. 
Талдыќорѓан ќаласында оныњ есімімен бір кµше аталады.
Матай батыр
Матай Байсов Сиыршы елініњ Тоќымбет атасыныњ С‰гір єулетінен 
тарайды. Ата ќонысы Алматы облысы, Талдыќорѓан ауданы, Ш±бар (ќазіргі 
Алдабергенов Н±рмолда) ауылы.
Матай ¦лы Отан соѓыныњ батыры, пулемет расчетініњ командирі, 
сержант. Соѓыста ерлікпен ќаза болды,
Киев ќаласы мањында болѓан кескілескен шайќаста Матай ‰лкен 
батылдыќ, ерлік кµрсетті, фашистік солдаттардыњ ілгері ќарай жылжуын 
тоќтатты. Киев ќаласын азат еткен шеруге Матай да ќатысты. Матайдыњ 
ерлік істері жайында кезінде жерлесі Ж±маѓали Єлбеков повесть жазды.
Матайдыњ µмір жолы Ш±бардаѓы шаруашылыќта басталды. Ол ±заќ 
жылдар бойы ќол ењбегімен ш±ѓылданды. «Алдабергенов Н±рмолда туралы 
http://kazchronic.host.kz

аќиќат» кітабында былай деп жазылѓан: «Ш±бар ауылында туыпµскен, ењбек 
еткен, ¦лы Отан соѓысына ќатысып ерлікпен ќаза тапќан Матай Байсовпен 
бірге колхозда ењбек еттік, армияѓа бірге шаќырылдыќ. Матай µте шираќ, 
сµзге бір ауызды, іске тыњѓылыќты, пысыќ, µткір адам еді. Ќысыжазы к‰нт‰н 
демей мал баќтыќ, шалѓы, ораќпен шµп шаптыќ, кµпе тарттыќ, мая салдыќ, 
кµлік жарамай ќалѓанда соќаѓа жегіліп жер жырттыќ, мойынѓа дорба іліп 
т±ќым септік, кетпенмен жер аудардыќ, тоѓан ќаздыќ, Аяќпен топыраќ илеп 
кірпіш ќ±йдыќ. Ешкіµлмес етегін егін жайѓа айналдырдыќ.
Соѓыста Матай ќаружараќты еркін мењгеріп, соѓыстыњ єдістєсілін жете 
білді, елін, жерін, Отанын ќорѓады» (28-29 бет),
Соѓыс ардагері алматылыќ Халыќов Шєкудіњ айтуынша 
«жауынгерлеріміз немістерді тыќсырып, Днепр µзенінен µткенде Матай 
асќан ерлік, кµзсіз батырлыќ кµрсеткен жауынгер солдат, Ќиянкескі соѓыста 
Матай ауыр жараланѓанына ќарамай ќаруынан оќты боранша боратып, 
фашистердіњ талайын жерменжексен етті (жалѓыз µзі). Матай ерлікпен ќаза 
тапты (1943 ж. ќазан айыныњ 11де). 1944 ж. 10 ќањтарда оѓан ‡лы Отан 
соѓысыныњ батыры деген жоѓарѓы атаќ берілді (29-30 бет).
Матай батырды елі ±мытпады. Оны мєњгі есте ќалдыру маќсатымен µзі 
оќыѓан мектепті батырдыњ атымен атады. Талдыќорѓан, Ќараб±лаќ, Балпыќ, 
Н. Алдабергенов аулында бірбір кµше Матай Байсов есіміндегі кµше болып 
атанды. М±нда саялы баќта басќа да ењбек ерлерімен ќатар Матайдыњ м‰сіні 
орнатылѓан.
Єлиасќар батыр (1917-1941 ж.)
Еліміздіњ таѓы бір аяулы ±лы Єлиасќар Ќожабергенов Алматы 
облысыныњ Кµксу ауданы, ќазіргі «Ењбекші» µндірістік кооператив 
орналасќан жерде 1917 ж. д‰ниеге келген. Ол жастайынан єкешешеден жетім 
ќалды, балалар ‰йінде тєрбиеленді.
Єлиасќар соѓысќа дейін ауылында тракторшы болып ж±мыс істеді, 
ењбектіњ ‰здік µнегесін кµрсетті. ‡лы Отан соѓысына ќатысып, 28ші 
Панфиловшылар ќатарында бірнеше іріірі шайќастарда ерлік кµрсетіп, ќаза 
болды.
Ерлігі ‰шін ќайтыс болѓаннан кейін Совет Одаѓыныњ батыры атаѓы 
берілді. Алматыдаѓы Панфилов атындаѓы саябаќта оныњ м‰сін бейнесі 
ќойылды.
Батыр жµне Ќаћарман Баќтыораз (1921-1941)
Баќтыораз Бейсекбаев Ресей батыры (1997 ж.), Ќазаќстанныњ халыќ 
ќаћарманы (1998 ж.). Ол Байшегір елініњ Тыным атасынан тарайды. Ата 
ќонысы Алматы облысы, Балќаш ауданы, Жиделі ауылы,
Балќаш еліне 1928 ж. зобалањ єкелген ауыр жыл болды. Баќтыораздыњ 
http://kazchronic.host.kz

туѓан єкесі Шємпек ауќатты, шаруашылыѓы мыѓым, еті тірі азамат екен. Одан 
Бейсекбай мен Баќтыораз туды. Асыра сілтеудіњ, шолаќ белсенділердіњ теріс 
єрекетінен Шємпек тєркіленудіњ тізіміне ілінді, сонымен ќатар Шємпекті 
колхоздастырудыњ жауы деп кіналады. Содан кезінде Баќтыораздыњ єкесі 
Шємпекті де, шешесі Ќ±ттыбикені де, бір топ солдаттармен келген 
атќамінерлер ±стап алып кетеді, Баќтыораз тірідей жетім ќалды. Замананыњ 
аѓымынан ќорыќќан Бейсекбай інісі Баќтыоразды балалар ‰йіне µткізеді. Ол 
м±нда орысша оќып екі тілді де жаќсы біліп сауатты жігіт болады. Біраќ єкесі 
Шємпек атына жазылмай Бейсекбаев болып жазылып кетеді.
Баќтыораз 1938 ж. єскер ќатарында болып, ±шќыштар даярлайтын 
курстан µтіп, єскери єуе к‰штерінде ќызмет істейді.
‡лы Отан соѓысы басталысымен майдан шайќасына ќатысады. 1941 
жылдыњ маусым айыныњ 27де, яѓни соѓыстыњ бесінші к‰ні, Белоруссияныњ 
Монино селосы мањында кескілескен ќиянкескі ±рыс болады. Баќтыораз осы 
шайќасќа ќатысќан Гастелло экипажьшыњ ќ±рамында болѓан, Экипаж µз 
базасына оралмады, Баќтыораз да осы шайќаста ќаза болды.
Баќтыораздыњ ерлік істері 56 жыл бойы ашылмады, тек 1997 ж. 
аныќталды. Осы жылы Россия президенті Б. Елыцин 12 адамѓа, соныњ ішінде 
Баќтыоразѓа да Ресей батыры атаѓын берді.
1998 ж. ‡лы жењіс ќарсањында Ќазаќ Республикасыныњ презвденті Н. 
Назарбаевтыњ Б. Бейсекбаевќа «Ќазаќстанныњ Халыќ Ќаћарманы» атаѓын 
беру жарлыѓы жарияланды.
Балќаштыќтар жоѓалып, кайта табылѓан батыры мен ќаћарманы 
Бактыоразѓа ‰лкен ќ±рмет кµрсетті. 1998 ж. жењіс к‰нінде аудан орталыѓы 
Баќанаста ескерткіш ашылды, бір мектепті оныњ атымен атады, ауласына 
оныњ м‰сінін орнатты, ас берілді.
Дањќ орденді Темірѓали батыр 
(1920-1996)
Темірѓали Исабаев Мырза елініњ Аман атасыныњ 
Асан єулетінен тарайды. Туѓан, µскен жері Алматы 
облысы Кµксу ауданындаѓы Шаѓан тауы.
Темірѓали бастауыш ауыл мектебін бітірген соњ 
ењбекке араласады, туѓан колхозында шаруашылыќ 
ж‰мыстарда істейді.
‡лы Отан соѓысы басталысымен µзі с±ранып 
майданѓа аттан| ды. Сан мєрте ±рыстарѓа ќатысып, 
асќан ерлікпен ќаћармандыќ, ерен батырлыќ 
кµрсетті. Ол аса мерген еді, оныњ мылтыѓыныњ 
ќарауылына ілінген д±шпандар жерменжексен 
болатынды. Шебер барлаушы да еді, фашистік солдаттардыњ орналасќан 
http://kazchronic.host.kz

жерін, ара к‰ш салмаѓын, алысжаќындыѓын дєлмедєл біліп | хабар беріп 
отыратын бірегей жауынгер болды.
Ерен ерлік баѓаланды 1943 ж. ќараша айыныњ 8ші ж‰лдызы к‰ні 
Темірѓали Исабаев Дањќ орденімен бірінші рет марапатталды. Єрине, оныњ 
ерлік істері жалѓаса берді. Кейінде екі рет Дањќ орденімен марапатталды. 
Сонымен тµл перзентіміз Темірѓали Исабаев Дањќ орденініњ толыќ иегері 
атанды.
Елге оралѓан Темкењ бейбіт ењбекке араласты, сауда орындарында ±заќ 
жылдар бойы єр т‰рлі ж‰мыстарда бодды.
Халќымыз тєуелсіздік алды, µз мемлекеті, µз жері, µз тілі, µз экономикасы 
мен мєдениеті бар дербес ел болды. Соныњ белгісі ретінде Президентіміз 
Темірѓалидыњ ќаћармандыќ ерлігін халыќќа паш етіп, оны 
республикамыздыњ жања Дањќ орденімен марапаттады.
Темкењ 1996 ж. ќайтыс болды. С‰йегі єкесі мен анасы жатќан жері Шаѓан 
тауыныњ баурайына жерленді, мєйіт басына ескерткіш орнатылды. Балпыќ 
кентінде (ауд. орталыѓында) ‰лкен кµше Темірѓали Исабаевтыњ есімімен 
аталады.
Шаѓыров Байм±хамбет (1890-1976)
Байм±хамбет Шаѓыров Сыпатай елініњ Сєуік атасыныњ К±леке єулетінен 
тарайды, 1890 ж. туѓан, ќоныстары Алматы облысыныњ Кµксу аданы, 
М±ќыры ауылы.
Ол ауыл мектебін бітірген соњ елді советтендіру ж‰мысына араласады, 
кедейлер ќосшы одаѓыныњ (аудандыќ) тµраѓасы ж±мысын атќарды, 192932 
жылдары Малайсары аудандыќ партия комитетініњ бірінші хатшысы болып 
ќызмет істеді,
1936-37 ж. Ќазаќ Республикасыныњ зањ халыќ комиссары (министр) 
болды. Осы жылдарда халыќ жауы деген науќаныныњ µршіп т±рѓан кезі еді. 
Жездесі Ќыдырбек деген (шаруа адам) Ќытайѓа µтіп кеткен деген желеу 
сµздермен Б. Шаѓыровты халыќ жауы ретінде ‰стап, тексерусіз, сотсыз Ќиыр 
Шыѓыстаѓы Колма µзені бойындаѓы т±тќындар лагеріне жіберіп 18 жыл бойы 
лагерьде ±стайды, тек 1956 ж. аќталып елге оралады.
Б. Шаѓыровтыњ от басы м‰шелері ќуѓынѓа ±шырады, ќаладаѓы ‰йден 
ќуылды, балалары халыќ жауыныњ баласы деген сылтаумен мектептен 
шыѓарылды. Осы т±стаѓы т‰тін иесі болып ќалѓан Ќанипа жаяу жалпы Кµксу 
ауданыныњ «Бµлекши» колхозына кµшіп келіп, бір жер к‰ркеге 45 жан бас 
сауѓалады, µзі егіс даласында ќолдап ж‰мыс істеді.
Солаќай басшылар м±ны да кµп кµрді. Халыќ жауыныњ ±рпаѓы колхозѓа 
м‰ше бола алмайды, балалары совет мектебінен оќуына жол жоќ деп, оларды 
колхоздан шыѓарды. Далада ќалды деген осы болды. Бакењніњ інісі Ізбасар 
ќария Москваѓа жаѓдайды айтып арыз жазады. Сєті т‰сіп, ±сталѓан адамныњ 
http://kazchronic.host.kz

балалары єкесі ‰шін жауапќа тартылмайды, мектептен шыѓаруѓа болмайды 
деген хат алып, бауырларын ќамќорлыќќа алады. Ќаладан бір бµлмелі т±рѓын 
‰й берілді. Сонымен 3 бала анасымен ‰лкен ќиыншылыќты бастан µткізіп 
жатты.
1956 ж. Шаѓыров аќталып от басына оралды. Ќала басшылары жайлы 
пєтер берді, µзі зейнеткерлердіњ Алматы облыстыќ ќоѓамдыќ кењесініњ 
тµраѓасы болып істеді. ‡лы да, ќыздары да жоѓарѓы білім алды. ‡лы Марс 
ќалада жауапты ќызмет істеді. ¤зі республикалыќ дєрежедегі зейнеткер 
болды.
Ќазтай Едігенов
Едігенов Ќазтай Сыпатай елініњ Марќа тармаѓыныњ, Есеней єулетінен 
тарайды. Ата ќонысы Алматы облысы, Кµксу ауданы Д‰нгене (ќазіргі Кµксу 
ауданыныњ орталыѓы Балпыќ) кенті. 1907 ж. туѓан.
Ќазтай Республикаѓа ењбегі сіњген экономист, инженертехнолог. Ол 
ауыл мектебін бітіріп Ш±бардаѓы (Талдыќорѓан ауданы) шаруа жастар 
мектебінде оќиды, Алматыдаѓы педагогикалыќ техникумді бітірген. 193540 
жылдары Москвада тамаќ µнеркєсіп академиясын ойдаѓыдай бітіреді, 
инженертехнолог мамандыѓын алды. 194042 ж. республика етс‰т 
µнеркєсібініњ министрі. 195559 ж. Кµкшетау облыстыќ кењесі атќару комитеті 
тµраѓасыныњ орынбасары, 195973 ж. аралыѓында Мемлекеттік жоспарлау 
комитетініњ бµлім мењгерушісі болып істеді.
Ќазтай Едігенов екі сайлау Ќазаќ Республикасы Жоѓарѓы кењесініњ 
депутаты болып сайланды. Бірнеше ордендер, медальдармен марапатталды. 
Одаќтыњ ауылшаруашылыѓы жетістіктері кµрмесініњ кіші алтын жєне ‰лкен 
к‰міс медалымен марапатталды. Республикалыќ дєрежедегі зейнеткер.
Ќазтай Едігенов етс‰т министрі болып т±рѓан кезінде Алматы облысы 
Кµксу ауданында к‰шќуаты мол май µндіру зауытын салдырды.
Есболатов Маќан
Сиыршы елінен тарайды. 1928 жылы Алматы облысы Жамбыл 
ауданындаѓы Ќарѓалы селосында туѓан. Мемлекет жєне ќоѓам ќайраткері, 
милиция жєне зањ мектебін бітірген, милиция генералы. Республика Ішкі 
істер министрлігінін аппаратында жауапты ќызметте болды, Целиноград 
облыстыќ, Алматы ќалалыќ ішкі істер баскармасыныњ бастыѓы болып ±заќ 
уаќыт ж‰мыс істеді.
Республика ішкі істер министрі болып бірнеше жыл ќызмет атќарды, 
кейінде ќ±рметті демалысќа шыќты.
http://kazchronic.host.kz

Шаяхмет аќсаќал
Шаяхмет Халыќов аќсаќал Андас елініњ Ќырѓыз атасыныњ єулетінен 
тарайды. 1907 ж. туѓан, ата ќонысы Алматы облысы, Ќаратал ауданыныњ 
Бірлік ауылы. Ќоѓам ќайраткері, Ќаратал ауданыныњ ќ±рметті азаматы.
Шакењ ержетіп ќоѓам ж±мысына араласады. Ќар±лы бандылардыњ 
кµтерілісін басуѓа белсене ќатысады, басшылыќ жасайды.
1930 жылдары ж±мысшы факультетінде оќыды, малдєрігерлік 
институтты бітірді. Жаркент аудандыќ партия комитетініњ бірінші хатшысы, 
Ќазаќ Республикасы жер халыќ комиссарыныњ мал шаруашылыѓы жµніндегі 
орынбасары. Шакењ б±л ж±мыста мал басын µсіру мен асылдандыруѓа зор 
кµњіл бµлді, ќаракµл ќой т±ќымын есіруді бастаушыларыныњ бірі болды, 
совхоздар ќ±руѓа басшылыќ етті.
Шакењ 194353 жылдары совхоздардын жанынан жањадан к‰рьшѓан 
саяси бµлімніњ бастыѓы, совхоз директоры ќызметтерін атќарды. Республика 
ауылшаруашылыѓы министрлігініњ бас басќармасында жауапты ж±мыста 
болды. Отан соѓысы жєне ењбек ардагері. ¤зі туыпµскен Бірлік елді мекенінде 
Шаяхмет Халыќов атында кµше бар.
Шакењ Республика дєрежесіндегі дербес зейнеткер, республикалыќ, 
облыстыќ басылымдарда адам, єсіресе жастар тєрбиесі мен ататекті білу 
жµнінде кµлемді макалалар жазып т‰рады.
‡кіметтарапынан ордендер мен медальдармен марапатталѓан.
Єнуарбек Саѓымбай±лы
Єнуарбек Саѓымбай‰лы Тілеулесов Андас елініњ Ќалќа атасыныњ 
Таймењке єулетінен тарайды. Ата ќонысы Алматы облысы, Ќаратал 
ауданыныњ ењірі.
Республикалыќ «Дєуір» газетжурнал баспасыныњ бас директоры. Есімі 
жаќын жєне алыс шетелдерге танымал баспагер. Республикалыќ 
инженерліктехникалыќ Академияныњ жєне Ќазаќ ±лттыќ техникалыќ 
университетініњ профессоры.
Мємекбай Бисапанов
Мємекбай Бисапанов мырза елініњ Аман атасыныњ Ќожаназар єулетінен 
тарайды. Ата ќонысы Алматы облысы Ќаратал ауданы Елтай Сарыб±лаќ 
ауылы.
Мємекбай шаруашылыќ ж±мыстарды атќарды, аудандыќ партия 
комитетініњ бірінші хатшысы, Ќостанай облыстыќ партия комитетініњ 
хатшысы ќызметін істеді. Осы соњѓы ж‰мыста ж‰ргенде жалѓан аќпармен 
халыќ жауы деп ±сталып, Республикадан тыс µлкеге айдалып кетті. Ісі 
тексерілмеген, сот ‰кімі болмаѓан.
http://kazchronic.host.kz

Алайда кейінде аќталып елге оралды. Республика министрлер кењесінде 
жауапты ќызметте болды (Ќ. Ќараманов, «Ќараталк‰ндіз к‰міс, т‰нде алтын» 
кітабы, 1999, 27 бет).
Еділ Ерѓожин
Еділ Сиыршы елініњ Тоќымбет атасынан тарайды. Єрі би, єулие, батыр 
Ескелдініњ шµбересі. Дєлірек айтсаќ ЕскелдіЖылќыайдарЕрѓожаЕділ болып 
µрбиді.
Еділ 1941 ж. Талдыќорѓан ауданыныњ Екпінді ауылында туѓан. Ќазаќ 
Мемлекеттік Университетін 1963 ж. ‰здік баѓамен бітірді, оќи ж‰ріп ѓылым 
академиясыныњ химия ѓылымдары институтыныњ лабораториясында 
ѓылыми ж±мыстармен айналысады. Аспирантурада оќыды, 1966 ж. 
кандидаттыќ диссертация ќорѓайды, кіші, аѓа ѓылыми ќызметкер, 
лаборатория мењгерушісі болып істейді.
Еділ 1974 ж. химия ѓылымыныњ докторы, 1978 ж. профессор атаѓын алды. 
1982 ж. ѓылым мен техника саласындаѓы жемісті ењбегі ‰шін Ќазаќстан 
мемлекеттік сыйлыѓы берілді. 1980 жылдан 8 жыл бойы кафедра мењгерушісі 
жєне декан, бірінші проректор, Ќазаќ мемлекеттік университетініњ ректоры 
ќызметін атќарды.
Еділ Ерѓожин 1983 ж. Ќазаќ Республикасы ±лттыќ ѓылым 
академиясыныњ корреспондентм‰шесі, ал 1989 ж. оныњ академигі, 1994 ж. 
ѓылым академиясыныњ вицепрезиденті ќызметінде болды. Оныњ жоѓарѓы 
молекулярлыќ ќосылыстар химиясыныњ теориясы мен практикасына ќосќан 
‰лесі еліміз бен шет елдерде кењ танымѓа ие болды. Ол Братиславада, 
Будапеште, Лондонда, Хельсинкиде, Прагада, Лейпцигте, Москвада, 
Ташкентте µткен халыќаралыќ симпозиумдар мен конференцияларда 
ѓылыми баяндамалар жасады. Чехословакия ѓылым академиясыныњ 
макромолекулярлыќ институтында, Лейпциг университетінде, Рэнна 
ќаласындаѓы университетте лекция оќыды.
Оныњ басшылыѓымен химиктер мектебі ќ±рылды. Олардыњ арасында 1 
доктор, 33 химия ѓылымдарыныњ кандидаты бар. Академик Ерѓожин 400ден 
астам ѓылыми ж±мыстардыњ, оныњ ішінде 6 фундаменталды монографияныњ, 
2 оќу ќ±ралыныњ, 24 методикалыќ оќу зерттеулерініњ, 160 авторлыќ 
куєліктердіњ авторы. Ол жемісті µнер тапќыш ж±мысы ‰шін «СССР µнер 
тапќышы» белгісімен марапатталды.
Ѓалым Еділ ‰лкен ќоѓамдыќ ќызметпен ш±ѓылданады. Ол Ќазаќ 
Республикасы жоѓарѓы Кењесініњ (19861990 жж) депутаты. Жоѓары Кењестіњ 
ѓылым мен техника жµніндегі т±раќты комиссиясыныњ тµраѓасы жєне 
±лттыќ жєне ±лтаралыќ ќатынастар жµніндегі т±раќты комиссия 
тµраѓасыныњ орынбасарлыѓына сайланды, Ќазаќ энциклопедиясы бас 
редакцисыныњ м‰шесі, «Химия секциясы» журналыныњ бас редакторы 
болып істеді.
http://kazchronic.host.kz

Химия ѓылымын дамьпуѓа, білікті мамандарды дайындауда, ѓылым 
жетістіктерін µндіріске ендірудегі жоѓары жетістіктері ‰шін Еділ Ерѓожинге 
«Ќазаќ Республикасыныњ ењбегі сіњген ѓылым ќайраткері», 1994 ж. АЌШ 
НьюЙорк ѓылым Академиясыныњ ќ±рметті академигі атаѓы беріліп, 1976 ж. 
оныњ есімі Ќазаќстанныњ Алтын Ќ±рмет кітабына жазылды. Вавилов 
атындаѓы медалімен жєне Тегеранда µткен VIII халыќаралыќ Хорезми ѓылми 
фестивалініњ «Алтын медалымен» жєне дипломымен марапатталды.
Б±л к‰нде республикалыќ химия ѓылыми зерттеу институтыныњ 
директоры, Ѓылым жєне жоѓарѓы білім министрініњ орынбасары. Балалары 
бар.
Ќ±лжабай Єбдіхалыќ±лы Ќасымов
Ќ±лжабай Єбдіхалыќ±лы Мырза елініњ Бєйбіше атасынан тарайды, 1935 
жылы туѓан. Ата ќонысы Алматы облысы Кµксу ауданындаѓы Шаѓан тауыныњ 
баурайы.
Ол Ќазаќ Мемлекеттік Университетін бітіріп математика мамандыѓын 
алды, физикаматематика ѓылымыныњ докторы, профессор, доцент, Ќазаќ 
Ѓылым Академиясыныњ корреспондент м‰шесі.
Осы университетте ѓылыми лаборатория, кафедра мењгерушісі, 
факультет деканы, Ќазаќ Мемлекеттік Педагогикалыќ Институтыныњ 
ректоры болып ќызмет істеді. 50ден астам ѓылыми ењбектердіњ авторы.
Осы кезде Єл Фараби атындаѓы Ќазаќ Мемлекеттік ¦лттыќ 
Университетініњ кафедра мењгерушісі.
Тілепбай ѓалым
Тілепбай Тазабеков Андас елініњ Ќырѓыз атасыныњ Аќќауабыз єулетінен 
тарайды. 1929 ж. туѓан. Ата ќонысы Алматы облысы Ќаратал ауданы, Бірлік 
ауылы.
Ќазаќстанда бірінші топыраќ тану ѓылымыныњ докторы, профессор. Ол 
бала ќезіненаќ топыраќќа (жерге) жаќын µсті, оныњ сырын ашуѓа 
ќ±штарланды. Кµксу ауылшаруашылыќ техникумін де, Алматы 
ауылшаруашылыќ институтін де ‰здік баѓамен бітірді. Ќазаќстан Республика 
Ѓ.А, топыраќ тану институтініњ аспирантурасында оќып білімін толыќтыра 
т‰сті. Ол 1956 ж. кандидаттыќ, 1980 жылы докторлыќ диссертация ќорѓады. 
Кµп ізденіс нєтижесінде 100ден астам ѓылыми маќалалары мен оншаќты 
кітаптары жарыќ кµрді.
Мєскеуде µткен д‰ние ж‰зілік оныншы топыраќ танушылар 
ќ±рылтайында, єр т‰рлі таќырыпќа бір неше баяндамалар жасады. Оныњ 12 
шєкірті кандвдаттыќ диссертация ќорѓады жєне ѓылым докторлары да бар.
Тілепбай ѓалым 44 жыл бойы Ќазаќ Мемлекеттік аграрлыќ (б±рынѓы а/ш 
институты) университетінде оќытушыєнегелі ±стаз болып істейді. Осы оќу 
http://kazchronic.host.kz

орнында 15 жылдай ректор, ѓалым жµніндегі проректор болып ќызмет 
атќарѓан кµрнекті ѓалым.
Тілепбай ѓалымныњ отбасын «ѓалымдар ±ясы» деуге де болады. Оныњ 
ж±байы Ќалимаш ќыздар педагогикалыќ институтында оќытушы болып 
істеді. Ќызы Еркін биология ѓылымыныњ докторы, университетте сабаќ 
береді, ѓылымѓа кµп ‰лес ќосып келеді. Кіші баласы Нарѓыз химия 
ѓылымдарыныњ кандидаты, Алматы университетініњ доценті. Немерелері 
Жанель мен Н±рс±лтан Ќазаќ Зањ Университетініњ ‰здік оќитын студенттері.
Немеребай Н±рахметов
Немеребай Н±рахметов Сиыршы елініњ Жаќсымбет атасыныњ Бектемір 
єулетінен тарайды. Туѓан, µскен жері Талдыќорѓан ауданы. Ол Ќазаќ 
Мемлекеттік ¦лттыќ Университетініњ химия факультетін ойдаѓыдай 
тємамдап, химия кафедрасыныњ аспиранты болып ќабылданады. 1968 ж. 
химия ѓылымыныњ кандидаты атаѓын алу ‰шін диссертация ќорѓады, аѓа 
оќьпушы болып ќызмет істеді.
Ѓалым Немеребай Н±рахметов 1976 ж. доцент, 198387 ж. Єл Фараби 
атындаѓы мемлекеттік ±лттыќ университетініњ деканы. Ал, 1986 ж. докторлыќ 
диссертацияны ойдаѓыдай ќорѓап, химия ѓылымыныњ докторы атаѓын алды. 
Ол кезінде химия кафедрасыныњ жетекшілік ќызметін атќарды. Ал 1961 ж. Ы. 
Алтынсарин атындаѓы ќазаќтыњ білім проблемалары институтыныњ 
директоры.
Профессор, ѓылым докторы Немеребай ‰лкен ѓылыми мектептіњ 
ќабырѓасын ќалаѓан. Отыз жылдан астам уаќыт химия саласында аянбай тер 
тµккен азаматтардыњ бірі. Оныњ басшылыѓымен бір докторлыќ, 19 
кандвдаттыќ диссертациялар ќорѓалып, химия саласьшда кµптеген жања 
с±раќтар µз жауабын тапты.
Сонымен ќатар бір монографияныњ, 350 маќала мен тезистердіњ, 
бірнеше оќулыќтардыњ авторы. Ол ‰лкен аудармашы да. Ѓалым 
Немеребайдыњ «Амидќышќылдары», «Ќышќылдардыњ ќарымќатынасы 
теориялары» атты монографиялары ѓылымитехникалыќ прогресстіњ б‰кіл 
одаќтыќ каталогына енгізілген, 120 амидќышќылыныњ синтезініњ 
методикасы «Заказдыќ реактивтер» каталогына кіргізілсе, 170 
амидќышќылыныњ биологиялыќ жєне фармакологиялыќ жаќтары айќын 
кµрсетілген.
Профессор Немеребай Н±рахметов ¦лттыќ Ѓылым Академиясыныњ 
жоѓары баѓасын алѓан 3 ‰лкен таќырыптардыњ ѓылыми жетекшісі. Б±ѓан 
«Амндќышќылдарын алудыњ негізі» атты кµлемді де тартымды ж±мысын 
жатќызуѓа болады. Оныњ кµп кµњіл бµліп, ізденіспен атќарѓан 
ж±мыстарыныњ бірі Ќазаќстандаѓы табиѓи т±здардыњ алыну жєне ќолданылу 
негіздері, сулардыњ экологиялыќ баѓасы. Сол сияќты ол химиядан 
http://kazchronic.host.kz

республика бойынша методикалыќ кењестіњ жєне ѓылыми методикалыќ 
‰йлестіру орталыѓыныњ жетекші ќызметін де атќарды.
Кµрнекті ѓалым Немеребай Н±рахметов педагогикалыќ ѓылым 
саласындаѓы ‰здік жєне жемісті ењбектері ‰шін «Ќажырлы ењбегі ‰шін» 
медалімен жєне министрліктіњ Ќ±рмет грамотасымен марапатталѓан, Ќазаќ 
Республикасы оќуаѓарту ісініњ ‰здік ќызметкері.
Немеребай Н±рахметовтыњ отбасын ѓалымдар ‰ясы деуге де болады. 
Жолдасы К‰лєн Ѓазиз ќызы педагогика ѓылымыныњ кандидаты. Соњѓы кезде 
ол Ќазаќ ќыздар педагогикалыќ институтыныњ кафедрасыныњ мењгерушісі 
болып істеді. ¦лы Ќанат химия ѓылымыныњ кандидаты, Ќазаќстан Каспий 
шелыр мемлекеттік концернініњ жетекші маманы.
Медеубай ѓалым (1938-1985)
Медеубай Шаяхмет±лы Ќ±рманов Андас елініњ Толымбек атасыныњ, 
Ќарымбай єулие, би, батырдыњ єулетінен тарайды. Ол былай деп жазѓан еді:
«Медеубай µзім атым, затым андас, 
Тасќа салса ќайтпайтын тілім алмас. 
¤кпем жоќ табиѓатќасыйѓа тартты, 
Сырлы сµз, с±њќар дауыс тањѓа талмас»
(С. Ќ±рманов «¤мір ќандай тєтті едіњ» кітабы, 35 бет).
Ата ќонысы Алматы облысы, Кµксу ауданы, Желдіќара µњірі. Ал 
Медеубай 1938 ж. Керб±лаќ ауданында туѓан.
Медеубай ±зын бойлы, толыќша келген, сыпайы, ќыз мінезді жігіт болып 
µсті. Ол моюды, сары уайымѓа салынуды білмейтін, дандайсымайтын, 
ќиыншылыќты тек уаќытша кµрініс дейтін, кіші пейілді, талантты азамат 
болып ќалыптасты.
Медеубай ауыл орта мектебін ‰здік баѓамен бітірді, Алматы шет ел тілдері 
институтын ойдаѓыдай тамамдады.
Медеубай философия ѓылымдарыныњ кандидаты, доцент, жазушы, 
аќын, халыќаралыќ Гете ќоѓамыныњ м‰шесі, аса кµрнекті тєжірибелі 
аудармашы, тіл маманы, ‰лкен ѓалым адам. Медицина жєне шет ел тілдері 
институттарында оќытушы, кафедра мењгерушісі болып ќызмет істеді. 
Ѓылым Академиясыныњ Єдебиет ѓылыми зерттеу институтында ењбек етті.
Медеубайдыњ ќысќа ѓ±мырында тындырып кеткен ‰лкен ісі «Фаустыњ» 
ќазаќша аудармасы. Оны ѓалым М, Ќ±рманов неміс тілінен тікелей ќазаќшаѓа 
аударды. Гетеніњ ±лы шыѓармасы «Фаусттыњ» т‰гелдей ќазаќшаѓа 
аударылып, жеке кітап болып шыѓуы (1982 ж.) жай ѓана к‰нделікті оќиѓа емес, 
ол Медеубайдыњ ірі, к‰рделі туындыны ќазаќ тілінде сµйлете білуі т±њѓыш 
рет оныњ ќолынан келген ±лы іс.
«Медеубай жайында сµз бола ќалса, есімізге ењ алдымен оныњ Фаустты» 
аударудаѓы игілікті ењбегі оралады» (Г. Бельгер жазушы, «¤мір ќандай тєтті 
едіњ», 4 бет).
http://kazchronic.host.kz

Медеубайдыњ аќындыќ, жазушылыќ µнері µз алдьша бір тµбе єњгіме. Ол 
туралы айтьиар да, жазылар да.
Медеубайдыњ «Алтын арќау», «¤мір ќандай тєтті едіњ» кітаптары жарыќ 
кµрді. Медеубайдыњ µлењ жырларынан ‰зінділер: 
О, туѓан жер, сендік барлыќ єн-жырым, 
Ќара наныњ, Ќара суыњ бал шырын, 
Бассам ба деп аптаптаѓы шµлінді, 
Ќара б±лттан тамып т‰скен тамшыњмын.
Ќалай Сеніњ ќадіріње жетермін? 
Ерке ±лыњњыњ не ќылѓанын кµтердіњ, 
Бар жалынмен, Адамшылыќ арыммен, 
Б±л ѓ±мырымда сені жырлап µтермін. 
С‰йем жолды елге бастап баратын, 
Ќимас достар ќ±шаѓына алатын. 
Маѓан тосып жинаѓанын тірнектеп
Ана байѓ±с єбігер боп ќалатын.
Мойнымда парызымды ±мытпаймын, 
Кµњілімді к‰н пейіліњнен суытпаймын. 
Жаралѓан µз жаныњнан ж‰регіме 
Жалѓыз т‰йір шањтозањ жуытпаймын.
Т±нып т±рѓан талант иесі Медеубай Ќ±рманов небєрі 47 жыл µмір с‰рді, 
ауыр науќастан 1985 ж. ќайтыс болды. Артында зайыбы К‰лєш, балалары 
Гаућар, Алмаг‰л жєне ќазаќшалаѓан «Фауст» ±лы ењбегі ќалды. Талдыќорѓан 
ќаласында ‰лкен бір кµше Медеубай Ќ±рмановтыњ есімімен аталады.
Аманжол Ќасабеков
Аманжол Ќасабеков Андас елініњ Ќырѓыз атасыныњ Аќќауабыз 
єулетінен тарайды. Ата ќонысы Алматы облысы, Керб±лаќ ауданы, Бостан 
ауылы, 1943 ж. туѓан.
Кµксу ауылшаруашылыѓы техникумы мен Москва Мемлекеттік 
Университетін бітірген, философия ѓылымдарыныњ докторы, профессор. 
Жамбыл педагогикалыќ, Алматы малдєрігерлік институттарында аѓа 
оќытушы болып істеді.
Ќазаќ Мемлекеттік Университетінде доцент, профессор, кафедра 
мењгерушісі, декан ќызметтерін атќарды. М±ѓалімдер білімін кµтеру 
институтыныњ директоры. 1995-98 ж. Талдыќорѓанныњ Жанс‰гіров 
атындаѓы университетініњ ректоры.
Ќазіргі кезде Єлфараби атындаѓы Ќазаќ Мемлекеттік ¦лттыќ 
Университетінде профессор ќызметінде.
Ѓалым А. Ќасабеков отыздан астам ѓылым кандидаттары мен ѓылым 
докторларын дайындады. Ќазаќ философиясын ѓылым ретінде 
http://kazchronic.host.kz

ќалыптастырушылардыњ бірі, «Ќазаќ философиясы тарихына» кіріспе 
жазѓан (1994 ж.), ал кейінде «Ќазаќ философиясы» кітабын (1996 ж.) жазды. 
Б±дан басќа да »Шындыќты іздену», «Ќадырѓали Жалаири д‰ние танымы» 
ењбектерініњ авторы.
Шаѓыров Ізбасар
Ізбасар Ахмет±лы Сыпатай елініњ Сєуік атасынан тарайды. Кіндік 
кескен, µскен жері Алматы облысы Кµксу ауданыныњ М±ќыры ауылы.
1910 ж, туѓан. Алматы мал дєрігерлік институтын тамамдады, 
гистологэмбриология кафедрасыныњ ассистенті, биология ѓылымыныњ 
докторы атаѓын алды (1976). Кейініректе Орынбор ауыл шаруашылыќ 
институтініњ эмбриология жєне гистология кафедрасында ассистент, 
Т‰рікмен ауыл шаруашылыќ институтінде гистология жєне морфология 
лабораториясыныњ мењгерушісі, доценті болып істеді (1937-45). Б±дан соњ 
Ќазаќ мал шаруашылыѓы ѓылымизерттеу институтініњ жануарлар 
морфологиясы лабораториясыныњ мењгерушісі (1945-62), Ќазаќ 
Республикасы Ѓылым Академиясы эксперименттік биология институтінде 
жануарлар эмбриологиясы лабораториясыныњ мењгерушісі болып істеді.
Ізбасар Ахмет±лы Шаѓыров 50ден астам ѓылыми ењбектіњ авторы. 
«Кебенек ауруы жєне оѓан ќарсы к‰рес жолдары» деген ењбегі жоѓары 
баѓаланды. Жасыныњ ±лѓаюына байланысты ќ±рметті демалысќа шыќты, 
бала тєрбиелеп µсірген ‰лгілі отаѓасы.
Ешм±хамбет Смаѓ±лов (1900-1960)
Ешм±хамбет Смаѓ±лов Сыпатай елініњ Шєлімбет атасыныњ Кенже 
тармаѓынан µрбиді. Ата ќонысы Алматы облысы, Кµксу ауданы М±ќыры 
ауылы.
Ешм±хамбет ауыл мектебініњ 7 класын бітірді. Ќырыќ жылдай µмірін 
туѓан ауылыныњ шаруашылыѓын, мєдениетін, т±рѓындардыњ т±рмысын 
кµтеруге ж±мсады. Аты ардаќталѓан ел азаматы болды.
Ењбек жолын аудандыќ ќосшы одаѓыныњ тµраѓалыќ ќызметінен (1929 ж.) 
бастап бір-екі жылдан кейін, ауылдыќ кењес атќару комитетініњ тµраѓасы 
болып істеді. Кейін ауыл шаруашылыѓы колхоздарѓа ±йындастырылѓан 
шаќта 25 жылдай, µзі ќ±рѓан ±жым шаруашылыѓын (колхозды) басќарды. 
Соѓыс жылдарында азаматтар майданѓа аттанѓан кезде шаруашылыќта ќол 
к‰ші жетіспеді, техника тозѓан еді. Бар ауыртпалыќ ќарттар мен єйелдерге 
т‰сті, мектеп жасындаѓы балалар ж±мысќа тартылды. Сµйтсе де Ешекењ 
басќарѓан ауыл тозбады, елі азбады, жењіс к‰ніне жетті, бейбіт ењбекке кµшті. 
Жасыныњ ±лѓаюына байланысты Ешекењ ќ±рметті демалысќа шыќты.
Ешекенді бір ќырынан кµрсететін естелік: 1930 ж. жазы М±ќыры аулына 
‰лкен зобалањ ала келді. Ел арасында Ќ±ндаќбай, Молданазар, Рахымбай, 
http://kazchronic.host.kz

Досжанќ±л, Жаќыптар бастаѓан ќарулы ірі бандылар тобы ауылауылѓа 
шабуыл жасады. ¤кімет билігін µз ќолымызѓа аламыз деген желеумен бейбіт 
отырѓан ауылдарѓа оќ атып, б‰лік шыѓарды. Малдарын, д‰нием‰лкін 
ќорќытып тартып алып кетіп жатты. Ќыстаќтаѓы магазинді тонады, 
ќоймаларды, егістіктерді µртеді. Ќаруы жоќ т±рѓындар Алтуайт жотасыныњ 
сайсаласына, егінніњ араларына жасырынды («Жас алаш», 2.11.1990, № 210).
Ќарусыз ел бандыѓа ќарсы т±ра алмаѓан соњ Ешм±хамбет т‰нделетіп 
Талдыќорѓандаѓы ішкі істер халыќ комиссариатыныњ бµлім бастыѓы 
Сивковќа жолыѓып, д±шпанныњ М±ќыры µзенініњ басындаѓы Бекбатыр 
сайына орналасќанын, жаудыњ к‰шін мµлшермен болса да баяндап, 
кµмектесуді µтінеді.
Сивков отрядына Ешекењ ауыл азаматтарынан соншалыќ жігіттерді 
ќосып беріп, µзі бастап бандылар орналасќан сайды кµрсетіп, бірнеше 
кісілермен барлау жасайды.
Шайќас нєтижесінде ел мазасын алѓан банды м‰шелері жењіледі, ел 
тынышталады.
Ешекенді елі ±мытпады, М±ќыры селосында Ешм±хамбет Смаѓ±лов 
есімімен ‰лкен бір кµшені атады.
Ќаймолда Молдабергенов (1908-1994)
Ќаймолда Ќ±лбай±лы Жалайырдыњ бір атасы Ќарашапан µулетінен 
тарайды. Ата ќонысы Алматы облысы, Кµксу ауданыныњ Кењарал елді мекені. 
Алматы ауылшаруашылыќ институтін бітірді, ѓалымагроном мамандыѓын 
алды, Москва тамаќ µнеркєсібі академиясында оќыды.
1930 жылдардыњ бас кезінде салына бастаѓан Талдыќорѓан ќант 
зауытыныњ ірге тасын ќаласты. Ол ќ±рылыс кєсіподаќ комитетініњ тµраѓасы 
болып ќызмет істеді, сєл кейінде директордыњ орынбасары болды.
Жамбыл, Талдыќорѓан ќант зауыттарыныњ директоры болып ‰зіліссіз 30 
жылдан аса ќызмет атќарды. «Республика ауыл шаруашылыѓыныњ ењбек 
сіњірген ќызметкері» деген ќ±рметті атаќа ие болды. Отан соѓысыныњ 
ардагері. Бірнеше орден, медалдармен марапатталѓан. Ол республикалыќ 
дєрежедегі дербес зейнеткер еді. Ќаймолда ењбек жолын Талдыќорѓан ќант 
зауытынан бастап, осы ж‰йеде барлыѓы 30 жылдай адал ењбек еткен 
жетісулыќ ірі маман, µрі ќоѓам ќайраткері. Оныњ ‰ш ±лы да єке жолын ќуып, 
аталѓан ќант зауыттарында мамандыќтары бойынша ењбек етуде.
Тµлеген ѓалым
Тµлеген Сандыбай±лы Ахшанов Сыпатай елініњ Шєлімбет атасыныњ 
Ќозыайдар єулетінен тарайды. Ата ќонысы Алматы облысы, Кµксу ауданы, 
Кµксу µзенініњ µњірі, 1936 ж. туѓан.
Тµлеген Сандыбай±лы Алматы ауыл шаруашылыќ институтін бітірген, 
http://kazchronic.host.kz

ѓалымагроном атаѓы бар, ауыл шаруашылыѓы ѓылымдарыныњ кандидаты. 
Шаруашылыќ саласын кµтеруді баяндайтын кітаптар жазды.
Ол ењбек жолын мамандыѓы бойынша агроном, бас агроном, 
Талдыќорѓан аудандыќ ауыл шаруашылыѓы басќарма бастыѓыныњ 
орынбасары, облыстыќ партая комитетініњ ауыл шаруашылыќ бµлімініњ 
мењгерушісі, облыстыќ кењес атќару комитетініњ тµраѓасыныњ бірінші 
орынбасары, 12 жылдай Кµксу (б±рынѓы Киров) аудандыќ партия 
комигетініњ бірінші хатшысы ќызметін атќарды. Б±л т±ста аудан 
экономикасы мен мµдениеті ‰немі алѓа басуда болды.
Соњѓы 4-5 жыл «Бірінші май» колхозы басќармасьшыњ тµраѓасы. Б‰гінде 
ќ±рметті демалыста, ењбек зейнеткері.
Наурыз Ќылышбаев
Наурыз Ќылышбаев Андас елініњ Толымбек атасыныњ Ш‰рек єулетініњ 
Олжабай тармаѓынан µрбиді. Ата мекенќонысы Алматы облысы, Ќаратал 
ауданыныњ µњірі.
Н. Ќылышбаев 1941 жылы туѓан. Алматы мал дєрігерлік институтын 
бітіріп ѓалымзоотехниктік мамандыѓын алѓан. Б±дан кейін µзініњ ауылындаѓы 
совхозда зоотехник, бас зоотехник болып ќызмет істеді.
Совет, партия, комсомол органдарыњца басшылыќ ќызметінаудањцыќ, 
облыстыќ комсомол комитетініњ хатшысы, аудандыќ кењес атќару 
комитетініњ тµраѓасы, Аќсу аудандыќ партия комитетініњ бірінші хатшысы, 
Кµксу ауданыныњ єкімі, облыстыќ єкімніњ кењесшісі болып ±заќ жылдар 
жемісті ж±мыс атќарды. Б‰гінде Талдыќорѓан аймаќтыќ тµтенше жаѓдайлар 
жµніндегі орталыќтыњ бастыѓы.
Н. Ќылышбаевтыњ ќызметіне елі ризашылдыѓын біддіріп алѓыстарын 
айтгы. Ол аудан орталыѓы Балпыќ кентінде ењсесі биік, сєулетті мешіт салуѓа, 
сол сияќты халќымыздыњ тµл перзенттері, киелі аруаќты: Ескелді, Балпыќ, 
Жолбарыс, Ќабан жырау, Айту сынды билер, єулие, батырларды еске алу 
рєсімдеріне, олардыњ бейіті басында айшыќты кесенелер мен ќ±лпы тас 
орнатуѓа ‰лкен септігін тигізді.
Кµшкінбай Жанатов
Кµшкінбай Жанатов Сиыршы елініњ Тоќымбет атасыныњ Досай 
єулетінен тарайды. Ол орта мектепті µзі туѓан, ер жетіп есейген Ш±бар 
селосьшда бітіріп, Алматьщаѓы ауыл шаруашылыѓы институтін 1961 ж. жаќсы 
‰лгіріммен бітіріп ѓалымагроном мамандыѓын алады.
Б±л кезде Ш±бар аулыныњ экономикасы мен мєдениеті бірдей дамыѓан, 
т‰рѓындардыњ єлауќаты барынша жоѓары, сєнсалтанатты болѓан т±с еді. 
Колходы екі мєрте Ењбек Ері, колхоз ќ±рылысы мен шаруашылыѓыныњ 
http://kazchronic.host.kz

академигі атанѓан, белгілі ќоѓам ќайраткері, ауыл шаруашылыѓына ењбегі 
сіњген ќызметкер Н‰рмолда Алдабергенов басќаратын еді. Ал жас студент 
Кµшкімбай болса ауылѓа оралуды, елі ‰шін ќызмет істеуді армандайтын еді. 
Институтті тємамдаѓан жас жігіт ауылына оралды. Алѓашында ќатардаѓы 
агроном, µндіріс бригадирі, бас агроном ќызметін істей ж‰ріп, Н±раѓасыныњ 
µмір жолына, ењбектегі шеберлігі мен ±йымдастырушылыќ ќабілетіне, 
адамдармен сµйлесу, аќьщдасу тµсілдеріне ќаныѓа берді, оларды бойына 
сіњіре де білді.
Содан облыстаѓы Сарќант ауданыныњ Ќарабµгет совхозына директор 
болып таѓайындалды. Онда 11 жыл жемісті ењбек етті. 1978 жылы µз аулына 
келіп ел басќарды. Осы мерзімнен бері 21 жыл кµлемінде µзі ењбек жолын 
бастаѓан колхозды, (кейінде Н. Алдабергенов атындаѓы µндірістік 
кооперативті) ‰здіксіз, ауыспастан басќарып келеді. Н±раѓасыныњ адал, 
шебер шєкірті, ізбасары болып оныњ ісін тынбастан дамыту, µркендету 
жолымен жалѓастырып келеді. Жерлестерініњ м‰ддесін, ел басќаруды шебер 
ж‰ргізген Кµшкінбай Жанатов аз жылдар ішінде шаруашылыќты алдыњѓы 
саптаѓы ±жым ете білді. Осы шаруашылыќпен ќатар Ењбек Ері, ауыл 
шаруашылыѓыныњ ењбек сіњірген ќызметкері аса кµрнекті шебер 
басшыкезінде Жоѓарѓы Кењестіњ екі сайлауында ќатарьшан депутат болѓан 
Зылиха Жанболатќызы Тамшыбаева басќаратын Ењбекші ±жымдарын 
ауызѓа алуѓа болады.
Кµшкімбай Жанатов кезінде республика Жоѓары Кењесініњ депутаты 
болды. Ол Ќазаќстан Республикасы Аграрлыќ Одаѓыныњ съездерінде ‰ш рет 
оныњ тµраѓасы болып сайланѓан (1991,1995,1999 ж) ауыл шаруашылыѓыныњ 
ењбегі сіњген ќызметкері. Кµшкімбай кµптеген ордендер мен медальдардыњ 
иегері.
«Жаќсыныњ жаќсылыѓын айт, н±ры тасысын», деген µсиет те бар. Н. 
Алдабергенов ауылы батырлар ауылы деп, орынды маќтанышпен айтылады, 
19 жерлестерін Ењбек Ері атањдырѓан берекелі ауыл. Біз жоѓарыда айтќан 
саялы баќтыњ ішінде дањќты батырлардыњ м‰сіндері орнатылѓан. Арыбері 
µткен ел оѓан кµњіл бµлмей, ќарамай µтпейді, ол музей тєрізді д‰ние. Сол 
ерлеріміздіњ аттарын атаѓан жµн болар. Олар: Н±рмолда Алдабергенов, 
Тєшенбала Айдарбекова, Базарбай Асанбаев, Ќасым Асанов, Сара 
Єлімбекова, Зєрипа Дайырова, Єбдіќадыр Дайыров, Ќатша Есболатова, 
Н±рила Жвдебаева, Аппаќ М‰сєпіров, Саумал Ноѓайбаева, Аќыќ 
Н±рманбетов, Н±рѓали Н±рпейісов, Ахметќ±л Рысќ±лов, Дєуітєлі Серіков, 
Ќалдыбала Тергеуова, Мырзаќ±л Терлікбаев, Феодосия Гайворонская.
«Ќ±рметке де ќ±нт керек», дейді. Б‰лар ел есіњде мєњгі саќталады.
Тµлеген Шєріпбай±лы
Єуесќой композитор Тµлеген Шєріпбай‰лы Сьшатай елініњ Кєлпе 
http://kazchronic.host.kz

атасыныњ Д‰йсенбет єулетінен µрбіген Мєске атасыныњ ±рпаѓы. Ата ќонысы 
Алматы облысы, Ќаратал ауданыныњ Ќарашењгелді µњірі. 1942 ж. туѓан.
Ол педагогикалыќ институтті бітіріп, физикаматематика м‰ѓалімі 
мамандыѓын алып шыѓады да, мектептерде оќытушы, оќу ісініњ мењгерушісі, 
мектеп директоры, ал 1986 жылдан бері Ќаратал аудандыќ білім 
басќармасыныњ бастыѓы. Тµлеген б‰гінде ±лаѓатты ±стазтєрбие мен білім 
беруде игілікті ењбек етіп ж‰рген ел азаматы.
Тµлеген мектепте, институтте оќып ж‰ргендеаќ µнер саласына бейім 
талантын байќатќан еді. Кейіњде ќызметін атќара ж‰ріп єуесќой 
композиторлыќ жолына ден ќойды. Оныњ ќаламынан 30дан астам єндер ел 
арасына кењ таралып, тойдумањдарда орындалып та ж‰р.
Атаѓы, дањќы еліне жайылѓан єрі би, єрі єулие, батыр Айту атаѓа арнап 
«Аќылгµй бабам» єнін жазды, сµзі де µзінікі.
«Т±сауын ќара сµздіњ кескен бабам
Елі ‰шін ердіњ ќ±нын кешкен бабам.
Жер дауы, жесір дауы, еддіњ дауын
Єрдайым єділдікпен шешкен бабам», десе, екінші бір «Киелі мекенім» 
єнінде балай деп жырлайды:
«Жаѓасында жайќалѓан жидекталыњ,
Жетісудыњ еркесі Ќараталым.
‡рпаѓыма ќ‰т мекен болар депті,
Ескелді, Балпыќ, Айту бабаларым», деп бабалардыњ µсиеттері халќы ‰шін 
рыздыќ, нєсіп болѓанын жырлайды.
Кейінде «Балќаш кµлі» єні мен, «Саѓыныш» µлењдері республикалыќ 
газеттерде жарияланды. Жаќын арада ќазаќтыњ дарынды аќыны Фариза 
Оњѓарсынованыњ сµзіне «Ќызѓанып ќалма» єнін жазды,
Тµлеген жерлесіміздіњ µнер сапарындаѓы жолында сєтгілік болѓай!
Д‰йсенбі єулие
Д‰йсенбі єулие Андас елініњ Ќалќа атасынан тарайды. Туѓан, µскен, µмір 
с‰рген аймаѓы Алматы облысы, Ќаратал µзенініњ µњірі. Туѓан жєне ќайтыс 
болѓан мезгілі белгісіз.
Д‰йсенбі єулие ауыр мінезді, сµзге сарањ, іске бар, аќылды азамат болып 
ќалыптасады. Оѓан он жасындааќ кµріпкел жєне болжай білу ќасиеті дарњцы. 
Айтќањдары кµп ретте тура да келетін болыпты, жерлестеріне аќылшы, 
кењесші де бола білген. Ол наразы болѓан адамдар µмірде сєтсіздікке 
‰шыраѓан, біраќ ол ондай ќиянатќа бармаѓан деген ел аузыњда сµздер де 
болѓан.
Бір т‰ні оѓан т‰сінде «¦йќьщан оян, т±р» деген Алладан аян беріледі. 
«Аллатаѓала сеніњ т±ќымыња арнап т±т аѓашынан жасалѓан бесікті сыйлады, 
тоѓайѓа барда ал, ол саѓан ќ±т бесік болады» деген екен дейді кµненіњ кµзі, кєрі 
ќ±лаќ аќсаќалдар.
http://kazchronic.host.kz

Ертењіне Д‰йсенбі бабамыз атына мініп тоѓайѓа барса, т‰ндегі аян 
жеткізген дауыс, оѓан тоќта, басынды кµтер, жоѓары µрмеле, кµкке ќара, 
жыѓылмайсыз, Алла саѓан т±т бесікті ал деп, дауыстап т±р дейді. Бабамыз т±т 
бесікті алып ќайтады.
Осы атадан Таймµњке, Ќайдауыл, Ќанќожа деген балалар д‰ниеге келіп, 
алла сыйлаѓан т±т бесікке бµленеді, ержетеді. Ќанќожа бабамыздан б‰кіл исі 
ќазаќќа аты жайылѓан би, єулие, Балпыќ батыр туѓан. Одан Тіленші ќазы 
туды. Ќайдауыл атадан Т‰рке, Сауырыќ батырлар д‰ниеге келген. Олар 
ерлікпен елі мен жерін жаудан ќорѓаѓан. Балпыќ єулеті екі мєрте Ењбек Ері 
Н‰рмолда Алдабергенов ќазаќ жерінен тысќары єлемге де белгілі адам болды.
Ел арасында мынадай да ањыз тараѓан. Д‰йсенбі бабамыздыњ єкесі 
Ќалќаныњ кенже (кіші) ќызы тµркіндеп келіп, меніњ де балаларым жатсьш, 
маѓан д‰ниебайлыќ керек емес, тек т±т бесікті беріњіз деп, ќолќалап алып 
кетіпті. Сол бесікте сол ападан туѓан атаќты Маман, Т±рысбек т±т бесікке 
жатып µсіпті деседі білуші ќарттар,
Д‰йсенбі бабамыз єулие, батыр, киелі адам болыпты. Жаугершілік 
жылдарда елін, жерін ќорѓауда, тер тµккен адамныњ бірегейі болѓан екен. Ол 
кісі Сыр бойында д‰ниеден µтіпті.
Ќарымбай би, єулие, батыр.
Ќарымбай Андас елініњ Толымбек атасынан тарайды, єкесі Тєттібай 
батыр. Ата ќонысы Алматы облысы Кµксу ауданыныњ Жеддіќара тауыныњ 
µњірі.
Ол он жасында ‰лкен жиындарѓа ќатысып, ±лаѓатты ізгі ниетті 
жаќсылардыњ ‰лгіµнегесін алады, ќ±лаѓы т‰рік, кµњілі ояу, аса сезімтал 
шешен, аќылды жєне батырлыѓын байќаттырады. ¤се келе билікке 
араласады. Ескелді, Балпаќ би, єулие, батырлармен, ±лы жырау Ќабандар мен 
(Ќаблиса) ‰зењгілес, істес болады. Ол єулиелігімен, батырлыѓымен жєне ќара 
ќылды ќаќ жарѓан єділ би болумен аты да, дањкы да кењ тарайды.
Жалайыр елін Сыр бойынан Жетісуѓа ќоныстандыруѓа мыќтап 
атсалысады, оларды ќ±рметпен ќарсы алады. Елж±рты Ќаракенді єулие 
т±тып сыйлаѓан да, сиынѓан да, ол сµйлегенде орысќазаќ аузына ќарап, ±йып 
тындайтын болѓан. Ат ‰стінде ќалѓып ж‰ретін кµрінеді, сєйтсе де барар 
жеріне амансау барады екен. Сондыќтан ел арасында Ќарымбайдыњ 
ќалѓыѓанын саќтай гµр деп атќа отыратын єдет те болѓан.
Ќаракењ ораќ ауызды, от тілді, дуалы сµзді, шешен болѓан. «Ќош бол» 
деген кітабында аќын Сара былай деген:
«Сµлемде Балпыќпен Ескелдідей кемењгерге, 
Айтудай сµзі терењ терендерге. 
Аќылмен хан, тµрені баѓындырѓан, 
Ќадірлі Ќарымбайдай кемењгерге»
http://kazchronic.host.kz

Сµйтіп Ќарымбай заманында єділ би, єулие, елін, жерін ќорѓаѓан батыр да 
болып, талай ерлік кµрсеткен. Кµксу ауданыныњ орталыѓы Балпыќ кентінде 
Ќарымбай батыр атында ‰лкен, асфальтталѓан, электр жарыѓы орнатылѓан 
кµше бар.
Назар би
Назар Андас елініњ Толымбек атасынан тарайды. Атаќты Ќарымбай би, 
єулие, батырдыњ кіндік баласы, ата ќонысы Алматы облысы, Кµксу 
ауданыныњ µњіріндегі Желдіќара тауыныњ баурайы. Ол µте аќылды, шешен, 
турашыл болып µседі, µз заманыныњ сауатты, білгір адамы болыпты. Єкесі 
Ќарымбай би оны ‰лкен жиындарѓа ќатыстырып отырѓан, µнегелі сµздер мен 
єдетѓ±рыптарды жаќсы білген.
Назар 18 жасында би болѓан, ержете келе Жалайыр елініњ бас биі болады, 
±заќ жылдар ел басќарады. Оныњ келешекті алдынала болжай білетін ќасиеті 
де болыпты, сондыќтан жерлестері оны µулие т±тќан, ол наразы болѓан адам 
сєтсіздікке ±шырайтын болѓандыќтан ол кісі ондай ќиянатты істемеген, 
µњгімені жайлап т‰сіндіретін болѓан. «Назардыњ назына ±шыраѓаннан саќтай 
гµр» деген сµз содан ќалѓан кµрінеді. Жол сапарьша шыќќан ±рпаќтары 
Назекење барып сєлем беріп, дастарханынан дєм татып аттанатын болыпты. 
(Батасын алатын болѓан).
Назар би басќа билердіњ єділетсіздікке баруына жол бермеген, ќара 
ќылды ќаќ жарѓан µте аќылды, єділ бас би болѓан. Ел арасында:
«Тіленші (ќазы) ќатар шыѓып Назарменен,
Жалайыр т‰зелдіау ажарымен» деген сµздер тараѓан.
Тезек тµре Жалайыр еліне жиен екен. Кезінде Тіленші ќазы, Назар би, 
Беке болыс Тезектіњ ‰йіне келіп, т‰стенеді. Тіленші ќазы мен Тезек тµре 
дойбы ойнауды ±натады екен. Осы ойын ‰стінде Тіленші ќазы ќалжыњ 
ретіњде ќ±дайым ќаласа тµреге 34 тана айдатармын десе, Тезек оттапсыз 
депті. Ќазы екінші, ‰шінші рет не дейсіз десе тµре оттапсынды ќайталай 
беріпті. Тіленшініњ жасы ‰лкен еді. Ашуланѓан Тіленші атына мініп кайтып 
кетеді.
Терістігін т‰сінген Тезек Назардан б±л не болды, енді ќалай болады, не 
істеу керек деп с±раѓанда, Назекењ екініњ бірін істейсіњ: тоѓызтоѓыз апарып, 
кешірім с±раймыз, не б‰гіннен ќалмай кµшесіњ, ол Балпыќ деп ±ран салса, 
б‰кіл Жалайырлардыњ, атќамінері Тіленшініњ соњынан еретінін білесіњ ѓой 
депті Назар би.
Тезек тµре тоѓызтоѓыз сыйлыѓын апарып, менен ќателік кетті. 
Балпыќтыњ аруаѓына сиынып, алдыња келдім, айыбымды кеш деп µтініпті. 
Тіленші ќазы кешірім беріпті. Сµйтіп хан Тезекті тєубасына келтіріпті.
Назар би 1846 ж. Ш±бараѓаш ойжайлау жиналысына ќатысып, ±лы 
ж‰здіњ Россия патшалыѓына ќосылу шартына ќолын ќойып, мµрін басќан, ел 
http://kazchronic.host.kz

атынан сµз сµйлеген.
Назар би еліне жайлы болыпты, киелі бурасы бар екен дегенді кµне 
ќарттар кезіњде айтќан екен. Тезек тµрені 1821 ж. туѓан деп басылымдарда 
жазылып ж‰р. Ал, Назекенді Тезекпен ќ±рдас деп те жазылды. Сонда 
Назарды 1821 ж. туѓан, 1890 ж. шамасында ќайтыс болѓан деп би атамыздыњ 
шµбересі, аќындыќ µнері бар марќ‰м Дєулет Назаров айтушы еді.
Назар би кезінде Тезек тµреніњ зорлыќзомбылыѓын, єділетсіздігін айтып, 
оны мойындамаѓан кезі де болыпты деседі ел аќсаќалдары.
Асылбаев Абай аќын Назар бабам деп былай жырлады.
«Ассалаумаѓалейк‰м Назар бабам,
Ќ±рметтеп сізге келді Абай балањ,
Кµргем жоќ ‰лкендерден естуім бар
¤тті деп Жалайырда бір жаќсы адам.
Жаќсыныњ шарапаты тие ме деп,
Тєуба деп зиратыња бастым ќадам.
Бір уыс топыраќ алып тастар едім,
Белгісіз µтіп кеткен ќиын заман.
Тебіреніп аруаѓыња жазайында,
¦лыќсат болса сізден, келсе шамам,
Бір алла иман берсін сізге айтарым,
Ќол жайдым, батанды бергін маѓан».
Абай аќын Назар би туралы естелік жазуды жоспарлаѓан еді. Б±л ойѓа ол 
жете алмады, ажал деген оѓан ерте келіп, ќайтыс болды.
(«Шаѓан ш‰ѓыласы» газеті, 20 XI. 93ж. № 48).
Мµњке батыр
Мµњке батыр Андас елініњ Ќаратолымбек атасынан тарайды. Ата ќонысы 
Алматы облысы, Ќаратал Кµксу µзендерініњ µњірі. Ол жоњѓарлармен болѓан 
соѓыста ‰лкен ерлік кµрсеткен. «Жалайырдан шыќќан т±њѓыш барлаушы, µте 
мањызды хабарды жеткізіп, жаудыњ к‰шќуатын, олардыњ дайындыќтары мен 
орналасќан жерлерін хабарлап, ќазаќ сарбаздарыныњ жењісін тездетуге 
себебін тигізген батыр. Оныњ барлау маѓл±матында Шамал ќолы (жау 
ќолбасшысы) сегіз жерге: Нарын µзенініњ орта бойына, Баќанастыњ 
тµњірегіне т.б. жерге орналасќанын кµрсетеді. Олар б±л жерде айналасы 
‰лкен ќозы кµш келетін кµлдіњ жаѓасына жайласќан, кµлдіњ ±зындыѓы т‰гіл, 
кµлденењ арѓы бетіне айќайлаѓан дауыс жетпейді. Жылќылары жайылымда, 
шамасы олар ќазаќтардыњ шабуылѓа шыѓуына µзірлігі жоќ деп арќаны кењге 
салѓан болуы керек дейді Мµњке батыр. («Т‰гел сµздіњ т‰бі бір, т‰п атасы 
Майќы би» 173бет) (Балѓабек Ќыдырбек±лы).
Тауасар±лы Ќазбек бек «Ќай жеріњнен к‰лкіњ енді келеді» деген µлењ 
жолында Мµњке батырды ерлікпен соѓыста ќаза болѓанын жазѓан. Онда: 
http://kazchronic.host.kz

1. «Сол ±рысты есіње алшы,
2. Текелі дµњіндегі.
3. Ќыршын кеттіау, ќиып кетгіау,
4. Жалайырдан Мµњкені.
5. Жансыздыќќа жібергенде,
6. Тењгермеушіек µзгені,
7. Ќай жеріњнен к‰лкіњ енді келеді» деп ќатты налыѓан екен,
(Егемен Ќазаќстан» № 66. 14.05.1994 ж.). 
Ќайран батыр баба туѓан жеріњнен б±йырѓан топыраѓыњ ж±мсаќ болсын 
дейді жерлестері.
Дањќќа бµленген Дубек
Дубек Д‰йсенбеков Андас елініњ ќырѓыз атасынан тарайды. 1928 ж. 
туѓан, ата ќоныс мекені Алматы облысы, Ќаратал µњірі. Дубек Ќазаќ таукен 
институтыныњ барлау факультетін бітірген. Ењбек жолын жаяу ж‰ріп, кен 
орындарын ашудан б±дан 45 жыл б±рын бастады.
Текелі, Жоњѓар Алатаудан Орталыќ Ќазаќстанныњ (Ќараоба) 
Ќаратауынан кен іздеген геолог. Нєтижеде ќорѓасын, берилий, молибден 
µндіретін орындарды тапты. Ол 1968 ж. бері Бетпаќ далада барлау ж±мысымен 
айналысып келеді.
Дубек ашќан, б‰гінде аты д‰ркіреген Аќбаќай сол кезде д‰ниеге келді. 
Ол былай дейді «Ќазаќтыњ халыќ єні µзім жаќсы кµріп, айтып ж‰ретін, 
Аќбаќай µнімен жања ашылѓан кен орнын атадым дейді. Сол сияќты 
«Бескемпір» ќ±дыќ мањынан табылѓан кен орнын «Бескемпір» деп атадым, 
оныњ ќоры ‰лкен ірі кен орны болды. Дубек µз досы, шопан Єлтай деген 
азаматтыњ ќонысынан ірі кен орнын ашып, оѓан «Єлтай ќазѓан» деп ат ќойды.
Кейінде Аќбаќай кен орны жанынан салынѓан зауыт Дубек есімімен 
аталды. Зауыт мандайшасында «Дубек» деп алтын єріппен жазылѓан таќта 
ілулі т±р. Аќбаќайдыњ ашылѓанына 25 жыл толѓан т±сында Дубекке жењіл 
автомашина сыйлыќќа берілді.
Дубекті халќы «Аќбаќайдыњ атасы» дейді. Орынды маќтаныш, осындай 
жемісті ењбегі ‰шін Дубекке Мемлекеттік сыйлыќ лауреаты атаѓы берілді, екі 
рет орденмен марапатталды. Б‰гінде жетпістен асќан Дубек ќарияныњ 
денсаулыѓы жаќсы, ќазір де ењбектенуде. Ол ‰лгілі от басыныњ отаѓасы.
Малтабар±лы Есімбек батыр (1836-1922)
Есімбек батыр сиыршы елініњ Жаќсымбет атасынан тарайды. Ата 
ќонысы Талдыќорѓан µњірі.
Есімбек жасынан жігерлі, µткір сµзді, ер мінезді, ќайсар жігіт болып 
ержетеді. Ол хан т±ќымы Тезек тµреніњ ел басќарудаѓы µділетсіздігін, 
зорлыќзомбылыѓын біліп те, кµріп те ж‰рді. Б±л жаѓдайды Тезектіњ бетіне 
басып айтуды, ол ‰шін онымен кездесуді армандайтын еді ол.
http://kazchronic.host.kz

Алайда тµреге жолыѓу ‰шін кім де болса ауыл сыртындаѓы кермеге 400
500 ќадам жерде кµліктерін байлап, жаяулап, ‰й сыртынан р‰ќсат с‰рап, 
бастарын иіп, тµреден келісім болѓанда ѓана кездескен. Кезінде Желдіќара 
тауы мањында Жалайыр елі жаќсыжайсандарыныњ ‰лкен жиыны болады. 
Оѓан Тезек тµре де шаќырылады, Есімбек батыр да ќатысады.
Тезек тµре Есімбекке ќарап: «ел аузынан мен де естіп ж‰рмін, µкпењ 
орынды батырым. Жер шалѓай болѓан соњ м±нда шаќыртќанша, ауылѓа 
µзімаќ соќпаќ едім» деп єдеттегіден ауа жайыла сµйлейді. Єркім «Кµрпесіне 
ќарай кµсілсін», «Аяз би µлін білсін, ќ±мырсќа жолын білсін» деген сµздер 
д±рыс айтылѓан екен. Ендеше Есімбек те жолын тапсын»
Б±л сµз Есімбек батырды сабасынан шыѓарды. Ол ат ‰стінде т±рып «О, 
тµрем ием тасыѓан тµгіледі, тозѓан сµгіледі. Сен кµптіњ кµз жасын аѓызбасањ, 
тыйѓыза алмадыњ. Єділет дегенді аяѓыњмен таптап бастыњ; жуас, момын елді 
ж‰нше т‰ттіњ, сауал кµбейсе, зауал туады» деп зілденіп аќырып жібереді. 
Сонда Тезек тµре бєсењсіп, айылын жинаѓандай боп, «алдымнан орап, 
артымнан борап барасызау, батыр» депті.
- Єділетсіздікті ќоймасањ орап та, борап та кетермін, Тезектіњ тезегін 
шыѓарамын» деген екен Есімбек батыр.
(О. Смаилов. «Октябрь туы» газеті, 03.07.1979 ж. №149). Б±дан кейін Тезек 
тµре Есімбекті кµруден ќашып, ізін байќап басатын болса керек.
Тіпті кезінде Есімбек батыр Тезек тµреге келіп, дєл есігініњ аддына ат 
ойнатып, оныњ саѓын сындырѓан. Есімбек сауаты бар, білімдар кісі екен. 
Оныњ ‰йінде Біржан сал, Жаяу М±салар тоќтаѓан. Есімбек батыр туралы 
жазушы Ораз Смаилов «Ќара дауыл» атты кµлемді єњгіме жазды.
М±сабек батыр (1917 - 1941ж.ж.)
М±сабек Сењгірбаев батыр К‰шік елініњ Еспенбет атасынан тарайды. 
Туѓан, µскен жері Кµксу ауданыныњ, Б±рѓан елді мекені. Ол ауыл мектебін 
бітіріп, механизатор мамандыѓын алды, ±жымда алдыњѓы ќатарда болып 
ењбек етті, ќ±рметке бµленді.
¦лы Отан соѓысы басталысымен µзі с±ранып, майданѓа аттанды. Ол 
м±нда 28гвардияшылар дивизиясында ерлікпен шайќасып, 1941 ж. 19.ХІ де 
±рыс ‰стінде ќаза тапты. Ол шайќас алдында µзініњ жауынгерлік достарымен 
ќоштасып, бірінші болып ќос гранатаны алып, алѓа шыѓып, жау танкісін 
µртеді, біраќ µзі де ќазаѓа ±шырады.
Тірі ќалѓан оныњ досы, батыр И. Шадринніњ айтуы бойынша М±сабек 
гранатты ќ±шаќтап жатып жан тапсырѓан, кейін оѓан ¦лы Отан соѓысыныњ 
батыры атаѓы берілді. Алматыдаѓы саябаќта оѓан м‰сінескерткіш ќойылды. 
Туѓан жері Кµксу ауданыныњ, орталыѓы Балпыќ кенті мен µзініњ атындаѓы 
совхозда ‰лкен ескерткіш орнатылды.
М±сабекті мєњгі есте ќалдыру маќсатымен µзі ењбек еткен совхозды 
http://kazchronic.host.kz

(±жымды) жєне ауыл орта мектебін М±сабек атымен атады. Таддыќорѓан 
ќаласында, Балпыќ кентінде, М±сабек, М±ќыры елді мекендерде бірбір 
кµшелер де батыр атымен аталады.
1967 ж. М±сабектіњ туѓан єпкесі К‰нес апай жєне батырдыњ жалѓыз ±лы 
Тілеухан Дубосековадаѓы бауырластар бейітініњ басына барып, тєу етіп, 
ќ±ран оќьпып ќайтты.
Аќындар М±сабек батырдыњ ерлігін жырѓа ќосты. Халыќ акыны Ќалќа 
Жапсарбаев «М±сабек батыр» атты кµлемді дастан жазды, оныњ ерлігін, µмір 
жолын баян етті.
‡лы Тілеухан ержетті, єке жолын ќуып инженермеханик атаѓын алды. 
Ќазір М±сабек батыр атындаѓы ±жымда ењбек етеді. М±сабектіњ Талѓат, 
Тµлеген, Тілеуѓабыл деген немерелері жєне шµберелері бар. Олар да ењбекпен 
ш±ѓылданады.
Халыќ акыны Артыќ (1905-1981 ж.)
Халыќ аќыны Артыќ Жексембек±лы Андас елініњ Алдаберді єулетінін 
Жомарт тармаѓынан тарайды. Ата ќонысы Алматы облысы, Таддыќорѓан 
µњірі.
Жетісудыњ суырып салма халыќ аќыны. Он жасынан аќындыќ µнерді 
байќата білген, ораќ ауызды, от тілді, дуалы сµзді шешен, зерек болып µскен. 
Халыќ маќалмєтелдері мен єдебиетмєдениетінен хабары мол, табиѓатынан 
пысыќ болып ер жетті.
Алайда, Артыќтыњ шешек індетініњ салдарынан 1918 ж. 13 жасында кµз 
жанары біртебірте кµру ќабілетін жояды. Аќыры 37 жасында кµруден ќалады. 
Зерек жігіт аќындыќ µнерді ќуады. Шаршы топ арасында тањ атќанша µлењ 
айгады, єн салады, аты шыѓып белгілі аќын атанады. Онымен ќоса колхозда 
ж±мыс істейді.
Аќындыќ µнері баѓаланды, оѓан Халыќ аќыны атаѓы берілді. Жоѓарѓы 
Советтіњ Ќ±рмет грамотасымен марапатталды. Айтыс аќыны Артыќ кезінде 
Ќ±мар (Гурьев), Темірѓали (Талдыќорѓан), Жаќсыбай (Жамбылдыќ) 
аќындармен айтысып ж‰лделі орынѓа ие болѓан.
Артыќ дастан, поэмалар жазѓан аќын. «Зорлыќзомбылыќќа зауал», «‡ш 
ойшы» дастандарын жєне «Н±рмолданы ж±бату», «Отыз жетініњ оѓы» т.б. 
жыр жолдарын жазѓан санлаќ аќын. Туѓан ауылында бір кµше аќынныњ 
есімімен аталады.
Кµреген Ќ±лжа ата
Ќ±лжа бабамыз Андас елініњ Аќтолымбек атасыныњ Кенжеке єулетінен 
тарайды.
Ол жасынан Ќ±сбегі µнерін жаќсы мењгереді, ќ±с салуды, тазы ж‰гіртуді 
±натады, оны кєсіп етеді. Ол саятќа шыќќан кезде к‰нді к‰нге, т‰нді т‰нге 
http://kazchronic.host.kz

жалѓастырып ж‰ре береді екен, тіпті µз шаруасын ‰мытып та кететін 
болыпты.
Саятта ж‰ріп, болѓан жерініњ аттарын µзі ќойып отырѓан. Кµксу µзенініњ 
жоѓарѓы бойындаѓы Шањыраќ аузы деген жердегі, ќазіргі Талапты елді 
мекенініњ атын Жаршапќан деп атаѓан, б±л µњір ќазір де солай аталады.
Кезінде Кµксу µзенінен µтетін µткел іздеп ж‰ріп, бір томар т‰сынан µтіп 
Жалѓызаѓаш аулына жетеді. ¤ткелді Томар аѓаш µткелі деп атайды, ќазір де 
солай аталады.
Одан ары Сарыноќай жайлауыныњ ‰стін басып µткен кезде, таѓы да бір 
µзен кездеседі. Оныњ жаѓасындаѓы ќорадай ‰йіріліп т±рѓан тастарды кµріп, 
оны «Ќора талды» µзені екен деп, сол атты береді. Ќазір де Ќора аулы деп 
аталады.
Одан ары Ќаратал ауданыныњ аймаѓына жеткенде єр жерде т±рѓан ‰ш 
тµбені кµреді. Жєне ќ±мды µњірге орналасќан молаларды кµреді де оларѓа 
«‡штµбе, ‰шмола» деп ат ќояды. Ќазіргі ‡штµбе ќаласы, Молалы едді мекені 
осылай атќа ие болѓан.
Ќ±лжа бабамыз саятта апталап, айлап, кµп олжамен ‰йіне оралып, оны 
аѓайынтуыстарымен бµлісіп отырѓан екен.
Ќ±лжаныњ ж‰байы Дарабоз (‡лпілдек) анамыз аса беделді, аќылды, кµп 
білетін кісі екен, Ескелді, Балпыќтармен дємдес, істес болып, ‰лкен 
жиындарѓа ќатысып, аќыл, кењес, ±сыныстарын айтады екен. Сонда Ќ±лжа 
бабамыз Дарабоз анаѓа кµрген, білгендерін толыќ баяндап, осыларды билерге 
жеткіз, ел ‰шін ќолайлы жерлерді мекен етелік деп айтатын кµрінеді. Осы 
кісініњ ±сынысымен жаќсы, ш‰райлы жерлер ел мекеніне, егін 
шаруашылыѓын дамыпуѓа пайдаланѓан екен.
Ораз Исмаилов
Республикамызда єр таќырыпќа ќалам тартып 
ењбектеніп ж‰рген жазушылар мен журналистер 
ш‰кір баршылыќ. Біраќ оларды бір ќалыптан 
шыќќан біріненбірініњ ерекшелігі жоќ деп айтуѓа 
тіпті де болмайды. Б±л мамандаѓылардыњ ойµрісі, 
пікірлері мен талѓамы, ж‰йелі сµз табу шеберлігі мен 
іздестіру, ќолдану тєсілдері µздерініњ ќабілетіне 
ќарай шындалады.
Мен б‰л ќысќаша шолуымда санаќтыњ бел 
ортасында ж‰рген талантты жазушыфольклоршы, 
журналистердіњ бірі, бірі емесау бірегейі Ораз 
Исмаилов туралы шамалы болса да сµз ќозѓауды жµн 
кµрдім. Біздіњ халыќта «жаќсыныњ жаќсылыѓын айт, н±ры тасысын» деген 
‰лаѓатты маќал бар ѓой.
http://kazchronic.host.kz

Ораз Исмаилов ата ќонысы Алматы облысыныњ Кµксу ауданыныњ 
М±ќаншы ауылындаѓы Б±рѓан елді мекені. Ол орта мектепті ойдаѓыдай 
бітіріп, ќазіргі мамандыѓы бойынша жоѓары дєрежелі білім алады. Содан бері 
ширек ѓасыр бойы єр таќырыпќа терењ мазм±нды, тартымды, идеясы жоѓары 
сµз ќозѓап, ‰лкен, кµлемді шыѓармалар жазып ж‰рген белгілі, танымал 
жазушы, єрі журналист ретінде биіктен кµрініп келе жатќан білімді 
азаматтыњ бірі.
Ол атаѓы ањызѓа айналѓан Ораќты батырдыњ жєне осы батырдыњ ±рпаѓы 
Тµке батырлардыњ тікелей єулеті. Бабасы туралы «Ораќты батыр» атты 
кітабында (1995) Ораз кіші ж‰з ханы Єбілхайыр езініњ ќолбасшысы болѓан 
Ораќты батыр туралы айтканын былайша сомдалѓан т‰рінде жазады.
«Ораќты меніњ ќынабымдаѓы ќылпып т±рган ќылышым. Ѓазретті 
Ѓалидыњ г‰рзісіндей зіл батпан шоќпарым. Ханныњ ќаћары ќолындаѓы 
к‰шінде. Олай болса Оракты батыр жайлы ниет т‰зу, ой м‰бєрек болуы тиіс.
Ораќты меніњ айбарым! Меніњ абыройым! Б±л тірі т±рѓанда мені алар 
жау жоќ. Ендеше батырдыњ айбынын асырып, ата жолымен ат мінгізіп, шапан 
жабу лазым. Ол меніњ Ќ±тым, меніњ Ќ±тпаным» (кітаптыњ 12 беті),
Он бесінде орда б±зѓандардыњ бірі батыр Тµке болды. Ол Іле жаѓасына 
бекінген ойраттарды т‰ре ќ‰ып, т‰біне жетіп, елге оралѓанда, Балпыќ би 
бастаѓан, жалайырлардыњ игі жаќсылары Желдіќара тауында ‰й тіктіріп 
ќарсы алады. Сонды Тµке батыр ќ‰лаѓыныњ ішкі т‰тіктеріне ќатќан 
сауыссауыс м±здарды ќамшысыныњ сабымен сыртынан ќаѓып т‰сіріп 
отырыпты. Жас Тµке батырѓа Балпыќ би єрі єулие бабамыз батасын беріп 
былай деген екен:
«Бабањ сеніњ Ораќты,
¤кшелей ќуып ќалмаќты,
Айыр кезењ асырып,
Босаттырѓан тау жакты».
Алла жар болсын деген екен деп, Ораз µзі жазѓан «Балпыќ єулие» 
кітабында солай суреттеді. (73 бет).
Б±л оќиѓаларды естігеннен естімегені, білгеннен білмегендері кµп. 
Ораздыњ осындай терењ ойлы сµздерді іріктеп алып, орналастыруы 
шеберліктіњ белгісі.
Ораќты батырды алдыњѓы сапта жырлаѓан халыќ аќыны Ќалќа 
Жапсарбаев болса, бабамыздыњ ертедегі ата ќонысын, мекенжайларын, 
зираттарын, салынѓан ескерткіштерін тапќанда, батырдыњ 540 жылдыќ 
мерей тойын µткізуге, к±ран баѓыштап ас беруге де баскµз болѓан осы Ораз.
Ораз Исмаилов µзініњ ењбек жолында ‰немі іздену, зерттеу жєне оны 
(ќолдану) баян ету ‰стінде болды. Деректерді біреулерден есту, ±зын ќ±лаќ 
арќылы наќтыламайды. Оныњ аныќќаныѓьш кµзімен кµріп, ой елегінен 
http://kazchronic.host.kz

µткізіп ќана ќорытындылайды. Ораќты батыр туралы мына бір ізденісті 
айтсаќ артыќ болмас.
Ќазіргі Балќаш ауданындаѓы Жиделі ауылындаѓы «Ораќты Балѓа» деген 
‰лкен ќара тµбені Ораќты дейді. М±ны Ораз естісімен Балкаш ауданына 
жолѓа шыѓады. Шежіреші Сєулембай Ж±мановпен ‰йінде кездеседі, Ораќты 
жайында не білетінін с±райды. ‡й иесі Сєулембай Ораќты батыр туралы 
жаќсы хабарлар айтады жєне Ораќты тµбесімен шектес жерде Оракты елініњ 
Ќошќарбай, Кµкшекµз, Єжібай деген аталарыныњ кыстауы, орны бар дейді. 
Ораз аталѓан адамдардыњ ±рпаќтары біздіњ Талдыќорѓан µњірінде ењбек 
ететінін айтты. Б±л 1994 ж. еді. Ораздар осы жолы батыр бабасыныњ басьгна 
белгі ќойып, аттанды да, келер 1995 ж. ескерткіш орнатты (Сєулембай 
Ж±манов, «¦рпаќтар парызы», кітабы, 1996 ж. 3132 бет).
Ал, шежірелерде жоѓарыда аталѓан адамдардыњ ‰рімб±таѓы айтылады. 
Атадан ±л туса игі, ата жолын ќуса игі дегенді Ораз аќтады демекпіз.
Ораз 
Исмаилов 
басќа 
да 
ќ‰нды 
шыѓармалар 
жазып, 
оќырмандар алѓысына бµленді, ќ±рметіне ие болды. Мысалы: «Єке сыры» 
(1982), «Шанды жол» (1985), «Кайша ќыз», (1991), «Бабалар сµзі даналыќ кµзі» 
(1996), «Ескелді би» (1992), «Ш±бар ата Жолбарыс» (1997), «Ќаратєуіп» жєне 
оныњ шµбересі» (1998), «Ол Онжастан еді» (1999) кітаптарымен танымал жазушы.
Осы жазушы айтыскер аќын Баќтыбай, ±лы би, єрі ќолбасшы 
Балпыќ єулие, екі мєрте Ењбек Ері Н±рмолда Алдабергенов 
туралы «Наркескен», «Жетісуым жанарым меніњ», «Тарланбоз» 
пьесаларымен де ж±ртшылыќќа белгілі жазушы ретінде кµріне білді.
Ораз «Ќаратєуіп жєне оныњ шµбересі» деген кітабында 
халыќ медицинасыныњ ертедегі жаѓдайынан сыр шертеді.
Ол жаќында ѓана ±заќ жылѓы ж‰гі ауыр ењбегініњ нєтижесінде б±рын 
сонды ешкі ќалам тартпаѓан, ѓылымизерттеу ењбегі «Єлем тарихындаѓы 
жалайырлар» атты кµлемді тарихи (558 беттік) кітабьш оќырмандарѓа 
±сыњды. М±ндай тарихи жинаќ кез келген жазушылардыњ ќолынан келуі 
неѓайбыл іс еді. Ораз жерлесіміз мандай терін тегіп ж‰ріп, оны сєтті 
жазып шыѓарды. Біздер, оќырмањдар µлемдегі атабабаларымыздыњ тек 
есімдерін ѓана біліп ќоймай, олардыњ ел басќару, ќолбастау, сµз бастау 
сияќты ерлік пен µнер саласыњдаѓы ењбегін де оќи алатын болдыќ.
Автор б‰кіл бір тайпаны нысанаѓа ала отырып ќазаќ тарихына ‰лес 
ќосарлыќтай ењбек еткен. Ол кейбір шыѓармаларына байланысты Москва, 
Баку, Ташкент т. б. ќалаларда болып, атаќты адамдармен кездесіп, олардыњ 
аќылкењестері мен дєйекті ±сыныстарына ќ±лаќ асып, оны зерттегеннен 
соњ µз шыѓармасына ќосымша деректерді пайдалана да білген. Біздер 
атабабаларымыз ±рпаќтарына риза болар деген ниеттеміз. Мен 
Ораз жерлесіме ењбек жолында аќ ниетпен аќ жол тілеймін. Оныњ 
алар биігі, асар тауы алда, соны ала білсін, лайым Алла соѓан бастасын!
www.
Wikikaz.kz